Jeńiske 80 jyl: Soǵys jyldary elimizge qandaı ónerkásip oshaqtary kóshirildi
ASTANA. KAZINFORM – Ekinshi dúnıejúzilik soǵys bastalǵannan keıin Qazaqstan ekonomıkasyn soǵys jaǵdaıyna beıimdeý sharalary qolǵa alynyp, respýblıka ekonomıkasy áskerı baǵytqa kóshirildi. Beıbit maqsattarǵa jumsalatyn qarjy meılinshe qysqartylyp, kásiporyndar qorǵanys ónimderin shyǵara bastady.
Reseı aýmaǵynan kóptegen kásiporyn kóshirildi. Naqtyraq aıtqanda, soǵys júrip jatqan jerlerden jáne maıdanǵa jaqyn aımaqtardan 220 zaýyt pen fabrıkany, kásiporyndardy Qazaqstanǵa kóshirý júrgizildi. Máselen:
- Máskeý qalasy men Máskeý oblysynan Máskeý avıatsııa jasaý zaýyty
- Ýrıýpınsk et-konservi zaýyty
- Dzerjınskıı atyndaǵy elektrotehnıka zaýyty
- Máskeý rentgen zaýyty
- № 3 Aleksandr radıo zaýyty
- S. Ordjonıkıdze atyndaǵy mehanıka zaýyty
- №1 tigin-trıkotaj fabrıkasy
- Dzerjınskıı atyndaǵy tigin-trıkotaj fabrıkasy
- Máskeý avıatsııa ınstıtýtynyń oqý-óndiristik sheberhanalary
- Evpatorııanyń jóndeý-mehanıkalyq zaýyty
- Voroshılovgradtyq mashına jasaý zaýyty
- «Bolshevık» zaýyty
- Máskeý mańynan elektronıkalyq zaýyt
- Qaraǵandyǵa - Donbasstan № 317 zaýyt
- Batys Qazaqstan oblysyna - Lenıngradtan № 231 zaýyt syndy 40-qa jýyq kásiporyn ákelindi.
Sonymen qatar Ýkraınadan:
- Harkov elektrotehnıka zaýyty
- Podolsk mehanıka zaýyty
- Zaporoje ferroqorytpa zaýyty
- Dnepropetrovsk vagon jasaý zaýyty 70 ónerkásip orny men oǵan qajetti jabdyqtar jetkizildi.
Bul kásiporyndardyń barlyǵy respýblıkanyń Almaty, Qaraǵandy, Shymkent, Petropavl, Semeı, Aqtóbe, Oral qalalarynda ornalastyryldy.
Aıta keterligi, qazirgi kezde soǵys kezinde kóshirilgen Aqtóbe ferroqorytpa zaýyty jumys istep tur. Álemdik naryqta salmaqty óndiris orny 10 jyl buryn № 4 balqytý tsehyn iske qosty. Ónim de eki esege artyp, jylyna 700 myń tonnaǵa jetti. Sonymen birge Aqtóbe rentgen zaýytynyń jumys istep turǵanyna 80 jylǵa taqady. Ol Qazaqstanmen qatar álemniń birneshe eline rentgen apparattaryn shyǵarady.
Evakýatsııalanǵan kásiporyndardyń kópshiligi negizinen maıdan úshin ónim shyǵardy. Máselen:
- eksperımenttik-optıkalyq sheberhana (Harkovten Almatyǵa kelgen) dúrbiler shyǵardy
- № 242 zaýyt (Harkov - Almaty) áskerı ushaqtardy jóndedi
- quıý jabdyqtary zaýyty (Ýsman q. - Oral) qurlyqtaǵy mınalar daıyndady
- elektrotehnıkalyq zaýyt (Máskeý mańy - Qyzylorda oblysy) - telegraf apparattaryn jasady
- № 222 stanok jasaý zaýyty (Egorevsk q. - Qostanaı oblysy) - qarý-jaraq pen oq-dáriler shyǵardy.
Árıne, Qazaqstanǵa ákelingen kásiporyndar óte qıyn jaǵdaıda jumys istegendigi, qajetti mamandardyń tapshylyǵy bolǵandyǵy anyq. Sondyqtan da Qazaqstanǵa maıdan óńirinen kóptegen maman da kóshirildi. Máselen, tek qana Donbasstan 3 200-ge jýyq shahter, 2 000-daı qurylysshy keldi. Maıdan óńirlerinen kelgen ınjener-tehnıkterdiń de sany 700-ge jýyqtady.
Osylaısha, Qazaqstan KSRO-nyń negizgi áskerı-ónerkásip bazasyna aınaldy. Oǵan myna derekterdiń ózi naqty dálel bolady: 1942 jyly Odaqta óndirilgen qorǵasynnyń 85 paıyzyn, kómirdiń 18 paıyzyn, molıbdenniń 60 paıyzyn, oktandy munaıdyń 1 mln tonnaǵa jýyǵyn Qazaqstan berdi. Soǵys kezindegi on oqtyń toǵyzy Qazaqstanda óndirilgen qorǵasynnan quıyldy.
Jalpy, Qazaqstan ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldary KSRO-nyń batys oblystarynan evakýatsııalanǵan 19 qorǵanys zaýytynyń esebinen jappaı qorǵanys ónimderin óndirýdi bastady. Soǵysqa deıin Qazaqstanda úsh zaýyt jáne úsh arnaıy tseh bolǵan edi. 1941 jyldyń qaharly qysy jaǵdaıynda evakýatsııalanǵan zaýyttar respýblıkaǵa kelip, 1,5-3 aıdan keıin-aq maıdanǵa arnalǵan ónimderin shyǵara bastady. Ýaqytsha energııa kózderi retinde parovozdar, traktorlar paıdalanyldy. 1942 jylmen salystyrǵanda 1945 jyldyń basyna qaraı qorǵanys zaýyttary ónim shyǵarýdy 2 ese, al №675 Petropavl zaýyty jáne №621 Kókshetaý zaýyty - 3 eseden astamǵa ulǵaıtty.
Qazaqstannyń qorǵanys kásiporyndary soǵys ýaqytynda barlyǵy 1 mıllıard rýblden astam somada ónim shyǵardy. Onyń ishinde kalıbrleri 82 mm, 50 mm jáne 120 mm bolatyn barlyǵy 5 214 254 dana mına korpýstary jasaldy. Eger bir dıvızııanyń mınalar jıyntyǵy 120 mm kalıbrdegi mınalary 1 680, 82 mm – 2 180 dana bolsa, Qazaqstan zaýyttary 1 350 dıvızııany mınalardyń áskerı jıyntyǵymen jabdyqtady.
Soǵys jyldary ishinde myna mólsherde snarıadtar shyǵaryldy:
- shaǵyn kalıbrli (20,37 jáne 45 mm) – 1 989 715 dana, nemese osy snarıadtarmen 200 dıvızııa tolyq qamtamasyz etildi;
- orta kalıbrli (76 mm) 1 852 790 snarıad daıyndaldy, nemese 420 dıvızııa úshin áskerı jıyntyq;
- iri kalıbrli (203 mm) 20 653 dana shyǵaryldy, bul 20 aýyr polktiń qajettiligin qamtamasyz etti.
- 1 159 838 keli oq-dári (poroh) shyǵaryldy, ol 80 dıvızııanyń snarıadtaryn áskerı jıyntyqpen jabdyqtaý múmkindigin berdi.
Súńgýir qaıyqtardyń 25 dıvızıony torpedalyq áskerı zapaspen tolyq jabdyqtaldy.
Sol kezeńde elimizdiń Óskemen qorǵasyn-myrysh kombınaty, Qaraǵandy kómir shahtalary sııaqty soǵysqa qajetti ónimder shyǵaratyn ónerkásipteriniń qurylystar shuǵyl arada tolyǵymen aıaqtaldy.
Soǵys jyldarynda 460 zaýyt, fabrıka, shahta salyndy - Petrovskıı mashına jasaý zaýytynyń ekinshi kezeńi, Atyraý teńiz porty men munaı óńdeý zaýyty, Tekeli qorǵasyn-myrysh kombınatynyń alǵashqy kezeńi, Beloýsov baıytý fabrıkasy. Aqmola aýyl sharýashylyǵy mashınasy zaýyty, Almaty vagon jasaý zaýyty, Atyraý munaı óńdeý zaýyty iske qosyldy. Qarý-jaraq, kólik, kıim-keshek, azyq-túlikti maıdanǵa jyldam jetkizý maqsatynda qysqa merzimde Qandyaǵash-Orsk, Jambyl- Sholaqtaý, Taldykorǵan-Tekeli temir jol jelileri tartyldy. Sonyń nátıjesinde shıkizat kózderi ónerkásip oshaqtarymen jalǵasty.
Qazaqstannyń qorǵanys qabileti armııany kıim-keshek, azyq-túlikpen jabdyqtaýmen de anyqtaldy. Soǵys muqtajdyqtaryn qanaǵattandyrýǵa jeńil jáne tamaq ónerkásibiniń óndiris oryndary da beıimdeldi. Jeńil ónerkásipte tigin, toqyma, teri, aıaq kıim salalary jyldam damydy.
1941 jyly Almatyda tigin-toqyma jáne teri-bylǵary fabrıkalary, maıdan úshin jumys isteı bastaǵan fýrnıtýra zaýyty iske qosyldy.
1943 jyldyń basynda respýblıkanyń jeńil ónerkásibi ónim óndirý kólemi jaǵynan burynǵy KSRO-da Reseıden keıingi ekinshi orynǵa shyqty.
1945 jyly 1940 jylmen salystyrǵanda shulyq buıymdaryn óndirý - 11,3 ese, maqta-mata - 7,4 ese, toqyma buıymdary - 4 ese, jún mata - 2 ese, bylǵary aıaq kıim óndirý 1,3 ese ósti.
Soǵys jyldary 500-deı dıvızııa soldaty jazǵy kıim-keshekpen, 70 dıvızııa - shınelmen, 67 dıvızııa - qysqy aıaq kıimmen, 59 dıvızııa - jyly kıimmen, 25 dıvızııa - sholaq tonmen qamtamasyz etildi.
Soǵys kezinde dıvızııalardaǵy ásker sany 10 000 adamǵa jetkenin eskersek, taýarlardyń keltirilgen tizimi boıynsha qandaı mólsherde ónim daıyndalǵanyn esepteý qıyn emes.
Tolyqtaı alǵanda, respýblıka ónerkásibi óndirisi soǵys jyldary 37 paıyzǵa ósti. Bul nátıjelerge qajyrly eńbektiń arqasynda qol jetkizildi. Respýblıka ındýstrııasynyń odan arǵy damýy, onyń jańa salalarynyń, ásirese jetekshi salalarynyń paıda bolýy Qazaqstandy maıdannyń qýatty arsenalyna, mańyzdy ekonomıkalyq aýdandardyń birine aınaldyrdy.