Jeńil esirtkige balanatyn «kúlki shary» qaýipti me
ASTANA. KAZINFORM – Sońǵy ýaqytta jastar arasynda azot totyǵyn, kópshilikke «kúlki týdyratyn shar» ataýymen tanylǵan zatty tutyný alańdatarlyq deńgeıde beleń alyp otyr. Mamandar úrdisti nashaqorlyqqa bastaıtyn baspaldaqtyń biri dep baǵalaıdy. Jeńil esirtkiniń jolyna der kezinde tosqaýyl qoıý nege mańyzdy? Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy máseleni sala mamandarymen birge taldap kórdi.
Emge arnalǵan gazdyń erkin aınalymy
Azot totyǵy negizinen medıtsınada qysqa merzimdi hırýrgııalyq ota kezinde, ásirese bosaný barysynda narkoz retinde qoldanylady. Ol naýqasqa eshqashan taza kúıinde berilmeıdi. Gaz ottekpen aralastyrylyp, qatań belgilengen mólsherde qoldanylady. Alaıda sońǵy jyldary bul zattyń qoldanylý aıasy medıtsına sheńberinen shyǵyp otyr. Azot totyǵyn shar ishine toltyryp, qysqa ýaqyttyq eıforııa alý úshin jutý jastardyń ádetine aınaldy. Medıtsına mamandarynyń aıtýynsha, gaz syrt kózge zııansyz kóringenmen, saldary áldeqaıda kúrdeli.
– Ol shekten tys qýanysh sezimin, sebepsiz kúlkini týdyrady, qoldanǵannan keıin kóńil kóterýge degen yqylas paıda bolady. Sondaı-aq mazasyzdyq pen ashýshańdyqty basyp, eıforııa áserin beredi. Biraq munyń bári eń kóbi 10-15 mınýtqa ǵana sozylady. Sol sebepti bul kúıdi saqtap qalý úshin jıi qoldanýǵa týra keledi, – dep túsindiredi dáriger-psıhoterapevt, narkolog Toqtar Qoıshybekov.
Mamannyń sózinshe, alǵashqy áser aldamshy. Shyn máninde azot totyǵyn jutý kezinde gıpoksııa, ıaǵnı mıda ottegi jetispeýshiligi oryn alady. Gaz qanǵa sińip, qan aınalymy arqyly mıdyń belgili bir aımaqtaryna áser etedi. Protsess aǵzanyń tabıǵı qorǵanys mehanızmderin álsiretip, júıke júıesine salmaq túsiredi.
– Ony jıi qoldaný aýyr saldarǵa ákeledi. Bas aınalý, qozǵalys úılesiminiń buzylýy, tipti esten tanýǵa deıin aparýy múmkin. Este saqtaý qabileti álsirep, emotsııalyq turaqsyzdyq paıda bolady. «Kúlki sharyn» kóbine alkogolmen jáne basqa da psıhoaktıvti zattarmen birge qoldanady, al ol ýlaný qaýpin birneshe ese arttyrady. Mundaı tájirıbe esirtkige aparatyn qaýipti baspaldaqqa aınalýy múmkin, – dep eskertedi dáriger.
Barlyǵyn alańdatatyn suraq: táýeldi adam qaýipti zattan bas tarta ala ma?
– Ózdiginen qıyn. Eń tıimdi jáne dáleldengen jol – reabılıtatsııa. Táýeldilikten arylý – uzaq ári kúrdeli protsess jáne ol kóbine jarty jyldan da artyq ýaqyt alady, – deıdi narkolog.
Álemdik tájirıbe ne deıdi?
AQSh-ta osy gazdyń kesirinen ólim-jitim alty ese artqan. Bul derekter JAMA Network Open ǵylymı jýrnalynda jarııalanǵan zertteýde keltirilgen.
Mamandardyń aıtýynsha, azot totyǵyn turaqty túrde tutyný aǵzada V12 dárýmeniniń tapshylyǵyna ákelip, sonyń saldarynan qatty bas aýrýy, dybystyq gallıýtsınatsııalar, esten taný, sal aýrýy jáne ózge de aýyr nevrologııalyq asqynýlar týyndaýy múmkin. Budan bólek, júrek qyzmetiniń buzylýy men ólim qaýpi joqqa shyǵarylmaǵan.
– 2010 jyly azot totyǵynyń saldarynan ólimge ákelgen ýlanýlar óte sırek kezdesetin. Alaıda keıingi 13 jyl ishinde kúrt ósim baıqaldy. Mundaı jaǵdaılardyń sany 2023 jylǵa qaraı 23-ten 156-ǵa deıin artqan. Osy kezeńde barlyǵy 15 pen 74 jas aralyǵyndaǵy 1240 adam qaıtys bolǵan, – delingen málimette.
Ǵalymdardyń pikirinshe, kórsetkishtiń kúrt ósýine ınternettegi satylym sebep. Óıtkeni psıhotropty dúnıe kóptegen elde qaýipti zat retinde baqylaýǵa alynbaǵan.
Qazaqstandaǵy ahýal da osyǵan uqsas. Azot totyǵy elimizde esirtki nemese psıhoaktıvti zattardyń tizimine engizilmegen. 2023 jyly ol kúshti áser etetin zat retinde tanylǵanymen, ony qoldanýǵa zań júzinde tyıym salynǵan joq. Mundaı sheshim kásipkerlerge belgili bir deńgeıde erkindik berdi.
Búginde gaz toltyrylǵan sharlardy túngi klýbtardan, sondaı-aq Telegram-arnalar, Instagram jáne TikTok sııaqty áleýmettik jeliler arqyly esh qıyndyqsyz tabýǵa bolady. Al bir shardyń ortasha baǵasynyń shamamen 2000 teńge bolýy ony kez kelgen oqýshy nemese stýdent úshin qoljetimdi etedi.
Alaıda Ulybrıtanııa 2023 jyly azot totyǵyn esirtki zattary qataryna qosyp, zańsyz satqandarǵa eki jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý jazasyn bekitken elderdiń qatarynda. Nıderlandy bolsa, bul gazǵa tolyq tyıym saldy. Kórshiles Reseı memleketi 2021 jyly onyń zańsyz aınalymyna tolyq tosqaýyl qoıdy.
Jańa jyldan bastap zań qatańdaıdy
Másele bıliktegilerdiń nazarynan tys qalǵan joq. Májilis depýtaty Temir Qyryqbaev dabyl qaǵyp, baqylaýdy kúsheıtý jóninde Premer-mınıstr Oljas Bektenovke depýtattyq saýal joldaǵan bolatyn. Sodan keıin jaqynda kúshti áser etetin zattardyń aınalymyn qatań retteý maqsatynda qylmystyq jaýapkershilikti kózdeıtin zań qabyldandy. Atalǵan zań 2026 jylǵy 1 qańtardan bastap kúshine enedi.
– Keler jyldan bastap azot totyǵy zań júzinde tolyq baqylaýǵa alynady. Ony zańsyz saqtaý, satý jáne taratý endi ákimshilik jaýapkershilikten qylmystyq jaýapkershilikke aýysady. Naqtyraq aıtqanda, QR Qylmystyq kodeksiniń 301 jáne 303-baptary kúshti áser etetin zattardyń zańsyz aınalymy men olarmen jumys isteý qaǵıdalaryn buzǵany úshin qylmystyq jaýapkershilikti, al QR Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeksiniń 440-1-baby esirtki quraldaryn, psıhotroptyq zattardy, olardyń analogterin, sondaı-aq kúshti áser etetin zattardy medıtsınalyq emes maqsatta qoldanǵany úshin ákimshilik jaýapkershilikti kózdeıdi, – dedi depýtat.
Sonymen qatar, 2026 jyldan bastap quqyq qorǵaý organdary jedel-izdestirý is-sharalary aıasynda azot totyǵyn zańsyz paıdalaný derekteri boıynsha mekemelerge josparly tekserýler júrgizetin bolady. Al bilim berý júıesinde aldyn alý sharalary aıtarlyqtaı kúsheıtiledi. Mektepterde bıologııa pániniń bazalyq mazmunyna tıisti taqyryptar engizilip, oqýshylarǵa gazdyń qaýiptiligi men densaýlyqqa áseri túsindiriledi.
Sonymen qatar «Biryńǵaı tárbıe baǵdarlamasy» sheńberinde turaqty túrde synyp saǵattary ótkiziledi. Bul sabaqtarda oqýshylarǵa azot totyǵy sııaqty qaýipti zattardyń zııany túsindiriledi jáne praktıkalyq keńester beriledi. Sondaı-aq balalardyń emotsıonaldyq jáne psıhologııalyq turaqtylyǵyn qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan is-sharalar da uıymdastyrylady.
Degenmen, mamandar ata-analarǵa eń birinshi balalarǵa kóbirek kóńil bólý kerektigin eskertedi.