Jemqorlyqqa qarsy myltyqsyz maıdan ashatyn, oǵan syn sadaǵyn tartatyn «Ara» jýrnaly bolady - Kópen Ámirbek
Osydan keıin kóp uzamaı, Kópen aǵa syrqattanyp júrgenine qaramastan, osy qara shańyraqta Satıra keńesin ótkizdi. Óıtkeni bıylǵy jáne aldaǵy jyl qazaq satırasy úshin erekshe jyl bolaıyn dep tur. Bıyl ataqty «Ara» jýrnaly oqyrmanǵa qaıta jol tartty. Kelesi jyly osy jýrnaldyń 100 jyldyǵy toılanbaq. Osy bir úlken de ıgi sharanyń aldynda QazAqparat tilshisi Kópen Ámirbekti áńgimege tartqan edi.
- Kópen aǵa, emdelip júrgenińizdi estidik, densaýlyǵyńyz qalaı?
- Qudaıǵa shúkir... Myna densaýlyqtyń áseri adamnyń jumys isteý qabiletine, onyń bolashaqqa úmitpen qarap jumys isteýine úlken yqpal etetini daýsyz. Jalpy adam ólip qalam dep qoryqpaıdy eken. «Osynsha istelinbegen isterdi qalaı bitirem? Solardy tyndyrsam eken, úlgersem eken» - dep jantalasady. Ózińniń kórermeniń bar, oqyrmanyń bar, solardyń ystyq yqylasyna bólenetindeı tirlikteriń ishińde turady da, solardy shetinen kertip úlgere almaı jatasyń. Men Qadyr Myrza Áli aǵama bir kúni telefon shaldym. Daýysy báseń. - Aǵa, buryn daýsyńyz ásem bolyp shyǵýshy edi, endi báseń bolyp shyǵyp tur ǵoı, sharshap jatyrsyz ba? - dedim. Sonda jaryqtyq Qadyr aǵam: «Joq, sharshap emes, shaldyǵyp jatyrmyn», - dedi. Sonda qazaqta sharshap-shaldyǵyp - degen qos sóz bar. Sharshaý ol ánsheıin bergi jaǵyndaǵy jáı sóz ǵoı, al shaldyǵý degen ol - ábden súrligip, qulaýdyń arǵy jaǵyndaǵy, kirpik qaqqyzýǵa shama keltirmeıtin kúıdi aıtady eken. Qadekeń shyǵarmalaryn sharshap qana emes, shaldyqqansha jazǵan adam. Biz ondaı shaldyǵatyndaı shyǵarma áli jaza qoıǵan jolqpyz-aý deımin. Biz sharshaýǵa deıingi tirlikte júrmiz. Shaldyǵatyn kez endi keldi. Óıtkeni jasymyz 65-ke ketip bara jatyr. Men bylaısha aıtqanda, ózimmen-ózim kúresip, ózimmen-ózim alysyp júrgen adammyn... - Siz demalys degendi qalaı túsinesiz?
- Jurttar kýrortqa baryp, shıpajaıǵa baryp nemese bir typ-tynysh rahattanyp jatqandy demalys dep esepteıdi... Men kerisinshe typ-tynysh jatsam sharshaımyn. Men jumys istegen saıyn demalatyn sııaqtymyn. Óıtkeni sen odan lázzat alasyń. Súısinesiń. Bir bulaqtyń sýyn ishkendeı meıiriń qanady! Aqyndar bir jaqsy shyǵarmasyn jazyp tastasa, bir boı jazyp, rahattanyp, jer-kókke syımaı ketedi ǵoı! Mine bul shyǵarmashylyq adamǵa tán qasıet. Eńbek adamdy sharshatpaıdy.
- Kópen aǵa, taıaýda Jazýshylar Odaǵynda úlken jıyn ótti. Onda ádebı jyl qorytyndysy jasaldy. Bolashaqta atqarylar sharýalar aıqyndaldy. Ózińiz arnaıy baıandama jasadyńyz. Bıylǵy jıynǵa aqyn-jazýshylar kóp keldi. On eki ádebı Keńestiń baıandamasy tyńdaldy. Aǵa, ádebıet maıdanynda qandaı tyń ózgerister bolyp jatyr?
- Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń basqarmasy aınalasyna, oqyrmandaryna senim uıalata bastady. Jazýshylar odaǵynyń saqtalyp qalýynyyń ózi, saqtalyp qana qoımaı, ári qaraı damýy aqyn-jazýshylardyń da júregine senim uıalatty. Buryn Qazaqstan Jazýshylar odaǵyna Ǵabıt Músirepovtiń, Sábıt Muqanovtyń, Oljas Súleımenovtiń, Ánýar Álimjanovtyń basqarǵan zamandarynda halyqtyń yntasy da, yqylasy da erekshe bolatyn. Óıtkeni sol kezdegi ıdeologııa da sondaı dárejede edi. Keıin quldyrady. Quldyrap, quzǵa túsken kezderi boldy. Endi sol quzdan, shyńyraýdan shyńǵa shyǵa bastady. Jazýshylar Odaǵynyń tóraǵasy Nurlan Orazalınniń úlken qoǵam qaıratkeri ǵana emes, Parlamentte senatordyń taǵyna otyrýy da jurttyń yqylasyn arttyrdy. Nege? Endi qalamaqy, kitaptardyń basylýy júıe-júıesimen jolǵa qoıylatyn boldy. Óıtkeni qalamaqy táýelsizdik alǵaly beri joıylyp ketken bolatyn. Eńbegi adal, biraq eti aram sekildi kúı keshti bizdiń qalamgerler. Mine osy másele qazir úlken memlekettik deńgeıde talqylanyp jatyr. Bul endi jýyq arada bolyp qalady ǵoı degen úmittemin. Minekı, qalamgerler Jazýshylar odaǵynyń qasıetti qara shańyraǵynyń tabaldyryǵyn attaı bastady. Oń aıaqpen kire bastady. Jazýshylar odaǵyndaǵy kóp keńesterdiń biri Satıra keńesi de táltirektegen kezeńderden ótip, óz jumysyna kóshti. Jyldyq qorytyndyda men egjeı-tegjeıli bolmasa da, negizgi istelingen sharýalardy, qadaý-qadaý máselelerdi aıttym. - Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary qalamaqy máselesi nege sheshilmedi, nege quldyrap ketti?
- Táýelsizdiktiń de óz sharttary bolady ǵoı. Biz naryqtyq ekonomıkaǵa kóshtik. Bul degen ne? Bul tasbaqa sekildi óz úıińdi óziń arqalap júr degen maǵynany bildiredi. Al Keńes zamany tusynda alma pis, aýzyma tús deıtindeı júıe boldy. ıAǵnı, shyǵarma jazasyń, ol ótedi, sosyn arbalap turyp qalamaqy alasyń. Al endi naryqtyq ekonomıkada seniń kitabyń óte me, ótpeı me - ol óz sharýań. Eger jazǵan kitabyńdy jurt qumartyp alyp jatsa, shash-etekten paıdanyń astynda qalasyń. Al jazǵanyń jasyq bolyp, eshkim izdemeıtin bolsa, onda bekerge beıbaqtyń kúnin keshesiń. Mine, osy táýelsizdik alǵaly beri jıyrma jyldan astam ýaqyttyń ishinde bizdiń osyǵan kózimiz ábden jetti. Sońǵy jıyrma jyldyń ishinde bizde sol talantpen emes, tamyr-tanystyqtyń, sybaılastyqtyń arqasynda kún kóremiz dep júrgender boldy. Biraq soǵan qaramastan, báribir keregi qaısy, kebegi qaısy, halyq ózi elekteı elep, aıyryp alyp jatty ǵoı. ıAǵnı, endi halyqqa keregi ótedi, kereksizi qalady. Mine, qalamaqy osyndaı kezde óziniń nesibesin tóge bastaıdy.
- Qalamaqy júıesi qashan tolyq sheshilýi múmkin?
- Qalamaqy júıesi áli belgilengen joq. Jalpy joba-jospary bar-aý deımin. Ár baspa tabaǵyna qanshadan qoıady ol jaǵy sheshile jatar. Proza, poezııa, oqylatyny bar, tanymdyq, taǵlymdyq, tarıhı shyǵarmalar degen bolady. Árqaısynda baǵa árqalaı qoıylady ǵoı. Ádebıet maıdanynda júrgen aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalarynyń baǵasy da kádimgi tórt túlik sııaqty. Baǵalary árqalaı. Ony endi joǵary jaq shesher dep oılaımyn. Men kitaptyń ótý-ótpeýine qatysty mynadaı bir mysal aıtaıyn. Amerıkanyń bir nashar jazýshysy kitabynyń atyn: «Bul kitapty oqymańdar» dep qoıypty. Sodan kitap dúkende turady. Syrtyna qarasa: «Bul kitapty oqymańdar». «Áı, bul nege oqymańdar dep aıtty eken?» - dep jurttyń barlyǵy ony talap alyp ketedi. Oqyp qarasa, ishinde eleń etkizer, ilip alar eshteńe joq. Al jazýshyǵa óziniń taýaryn ótkizý kerek boldy. Keıin sol talantsyz jazýshy bir roman jazyp shyǵarady. Kitabyn ótkizý kerek, ótkizse aqshanyń astynda qalady. Sóıtip mynadaı jarnama beredi ǵoı: «Osyndaı degen jazýshynyń pálen degen kitabynda keremet bir arý qyz bar! Al men boıdaq jigitpin. Jasym otyzǵa jetpegen, turmysym jaqsy, mashınam bar, úıim bar. Biraq men sol jazýshynyń kitabyndaǵy basty keıipker qyzǵa uqsaıtyn qyzdy izdep júrmin». Bul jarnamany oqı sala Amerıkanyń kúıeý tappaı júrgen bıkeshteri álgi kitapty talap alyp ketedi. Mine, alaıaqtardyń jarnamasy. Bizdiń búgingi ádebıette de, mádenıette de keshegi kúnge deıin keldi osyndaı umtylystar. Biraq qazir neniń asyq, neniń jasyq ekenin jurt ajyrata bastady. Biz osyǵan qýanýymyz kerek.
- Kópen aǵa, qazirgi qazaq satırasy qandaı deńgeıde?
- «Bizde satıra joq» - dep aýzyn qý shóppen súrtetinder arakidik bolsa da tabylyp qalady. Degenmen, olardyń da sózin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Múmkin olar baıaǵy qazaqtyń tuńǵysh satıralyq romanyn jazǵan Sadyqbek Adambekovtardy ańsaıtyn shyǵar. «Bizde satıra joq» - dep, short kesetin oqyrmandarymyz bálkim keshegi dúnıeden ótken Qaltaı Muhamedjanov sekildi dramatýrgııalyq komedııanyń sheberin izdeıtin shyǵar. «Bizde satıra joq» - dep aıtatyn sebebi, 20 ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ómir súrgen, qazaq halqyn kúlkige qarq qylyp ketken Ospanhan Áýbákirovteı bir ǵasyrda bir týatyn talantty ańsaıtyn shyǵar. Shynynda da Shona Smahanulynyń shymshymalaryndaı dúnıeler qazir joǵalyp ketti. Bizdiń ázil ánderimiz qandaı edi, shirkin. Bir ǵana Ospanhan aǵamyzdyń jazǵan ázil ánderi qandaı edi. Jurt bálkim sondaı dúnıelerdi izdeıtin shyǵar dep oılaımyn. Oqyrmandarǵa ókpeleýge bolmaıdy. Múmkin olardyń talǵamy bıik shyǵar. Búgingi satıraǵa tushynbaıtyn shyǵar. Biraq satıra toqtap ta, toqyryp ta qalǵan joq. Shoqyraqtap bolsa da kele jatyr. Qazir aramyzda jańa júırikterimiz shyǵa bastady. - Keńes zamany kezindegi satıra deńgeıi qandaı boldy?
- Bizidń mynaý Keńes zamany kezindegi satıra sol kezdegi kemshilikter deńgeıimen qaraǵanda ótkir satıra bolǵany ras. Al qazir Asqar Toqmaǵambetovtiń, Shona Smahanulynyń, Bektursyn Mádıevtiń sol kezderi jazǵan syqaqtaryn oqyp kórseńiz «Oý, mynaǵan nemenege kúlgen?» - dep oılanyp qalasyń. «Osy da kúletin nárse me!?» - dep. Biraq taqyryp ol kezde shynynda da kúlkili taqyryp edi. Endi biz kúldiretin emes, jylatatyn taqyrypta jazýymyz kerek. Myna, túriktiń áıgili jazýshysy Áziz Nesinniń: «Men jurttardy jylatý úshin jazam, biraq jurt oǵan kúledi, sonda nemenege kúledi? Men sony ózim de túsinbeımin» - degen sózi bar. Satıra kúldirý úshin emes, qabyrǵańdy qaıystyryp turyp, jylatý úshin jazylady. Sol jylatýdyń belgili bir dárejesine jetkende jurt yzadan kúle bastaıdy. Uly jazýshymyz Muhtar Áýezovtiń aıtqany bar. «Kúlki oqıǵanyń shatysynan týady». Bizdiń qazirgi qoǵamda shatyspaǵan qaı dúnıe qaldy? Sonyń barlyǵy kúlkili. ıAǵnı solardyń barylǵy ázil men syqaqtyń nysanasy. Kemeńgerlerimiz keremet boljap, kóp aıtyp ketken ǵoı...
- Kópen aǵa, belgili «Ara» jýrnaly oqyrmandaryna qaıta jol tartty. Endi osy jýrnaldyń ótkeni, búgini jáne bolashaǵyna toqtalsańyz.
- Jabylyp qalǵan «Ara» satıralyq jýrnaly qaıtadan tirilip, Aıqyn gazetiniń ishinen aıyna eki ret segiz betten shyǵa bastady. Qazir tórt nómiri shyqty. Qudaı qalasa, jańa jylǵa deıin osyny jarnamalap, jaqsy dúnıelermen jurtty tánti etý kerek. Sosyn jeke otaý tigip, baıaǵy aıtylǵandaı «Ara» ara bolady, shaqqan jeri jara bolady» degendeı dárejege kóteriletindigine senemin. Ótken jolǵy Satıra keńesinde úlken keleli máselelerdi kóterdik. Oǵan Ǵabbas Qabyshuly, Myńbaı Rásh, Úmbetbaı Ýaıdın, Zákir Asabaev, Ermahan Shaıqy, Erkin Jappasuly, Medet Qojakeev, Doqtyrhan Turlybekovtar jáne myna 20 jastaǵy syqaqshy Nursultan Oqpanuly qatysty. 1956 jyly sol «Ara» jýrnaly ashylyp, Ǵabıt Músirepov soǵan redaktor bolǵan. Sonda Asqar Toqmaǵambetov, Shona Smahanuly, Sadyqbek Adambekovtardyń basyn qosqan osy Ǵabeń edi. 2015 jyly «Ara» jýrnalyna 100 jyl tolǵaly otyr. Nege deısiz ǵoı? Óıtkeni 1915 jyly Beıimbet Maılınniń redaktorlyǵymen «Sadaq» degen atpen bizdiń alǵashqy jýrnalymyz úsh jyldaı shyǵyp turǵan. 1918 jyly jabylyp qaldy. 1925 jyly Júsipbek Aımaýytovtyń redaktorlyǵymen «Shanshar» degen atpen shyqty. Ol da jabylyp tyndy. 1932 jyly Іlııas Jansúgirovtiń redaktorlyǵymen «Balǵa» degen atpen taǵy shyqty. Shamaly ýaqyttan keıin ol da jabyldy. Sodan 1956 jyly «Ara» jáne «Shmel» degen oryssha atymen shyqty. Keıin de birneshe ret jabylyp qaldy. Minekı, aýzyn aıǵa bilegen «Ara» jýrnalyna qudaı qalasa kelesi jyly 100 jyl tolady! Sony qalaı atap ótemiz, qandaı usynystar qoıamyz dep talqyladyq. Endi bir sheshimdi shyǵaramyz ǵoı. Joǵary jaqtyń qulaǵyna jetkizemiz. «Ara» jýrnaly qazaqqa kerek! Elbasy da aıtty emes pe!? «Biz osy qylmyskerlerdi, jemqorlardy túrmege aparyp tyǵa bergenmen muny kim bilip jatyr? Olardyń atyn atap, túsin tústep, masqaralaý, ájýajalaý úshin buqaralyq aqparat quraldaryn paıdalaný kerek» - dedi. Olaı bolsa, satıramen túıreıtin, ázilmen ájýalaıtyn, tuqymy tuzdaı quryǵan feletondy qaıta jańǵyrtatyn osy «Ara» jýrnaly emes pe? «Ara» jabylǵanda, onyń sońǵy redaktorlarynyń biri bolǵan Qaltaı Muhamedjanov: «Aranyń» jabylǵany, qazaqtyń qara jamylǵany» - degen. Aza tutty ol kisi. «Aspandaǵy qusty jerdegi jem uıatqa qaldyrady» - degen qazaqtyń sózi bar. Qazaqqa qamqor bolady dep júrgen nebir azamattarymyz qamqor emes, jemqor bolyp jatqan joq pa qazir? Sol jemqorlyqqa qarsy kúresten buryn, sol jemqorlyqpen kúresip júrgendermen kúrestin kezeńi keldi. Al jastarǵa keletin bolsaq, kóbisiniń dittegeni ishý, jeý, qydyrý, jeńil-jelpi ómir súrý. Osyndaı sezimder olarǵa saz balshyqtaı jabysyp alǵan ba dep ýaıymdaımyn. Endi sol jastardy tárbıeleıtin, sanasyna oı salatyn, aqylǵa keltiretin, óziniń ázilderimen, karıkatýralarymen durys baǵytqa jeteleıtin, jemqorlyqqa qarsy myltyqsyz maıdan ashatyn, oǵan toqtaý bolatyn, syn sadaǵyn tartatyn osy «Ara» bolar deımin. Sondyqtan «Ara» jýrnaly qazaqqa kerek!
- Áńgimeńizge rahmet aǵa!