Jemqorlyqty joıatyn qural: Tsıfrlyq teńge ekonomıkaǵa qandaı múmkindik beredi
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstan ekonomıkasy tsıfrlyq transformatsııa kezeńinde jańa qarjy quraldaryn engizýge bet burdy. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev bıylǵy Joldaýynda tsıfrlyq teńgeniń ulttyq ekonomıkany tsıfrlandyrýdaǵy mańyzdylyǵyn atap ótip, onyń tolyqqandy ekojúıesin qalyptastyrýdy jedeldetýdi tapsyrdy. Osy oraıda, Kazinform tilshisi tsıfrlyq teńgeniń el ekonomıkasyna qandaı múmkindik beretinin jáne qandaı táýekelder týdyratynyn sarapshylar pikiri negizinde taldap kórdi.
Tsıfrlyq teńge qalaı jumys isteıdi?
Tsıfrlyq teńge – Ulttyq bank shyǵaratyn, qolma-qol jáne qolma-qolsyz aqshaǵa qosymsha retinde engiziletin jańa tólem quraly. Onyń basty ereksheligi – aqshanyń qozǵalysy tolyq tsıfrlyq formatta qadaǵalanady. Prezıdent bul jobany respýblıkalyq jáne jergilikti bıýdjetterde, sondaı-aq ulttyq holdıngterdiń qarjysyn basqarýda qoldanýdy mindettedi. Sonymen qatar, tsıfrlyq aktıvterdiń áleýetin paıdalana otyryp, arnaıy memlekettik qor qurý usynyldy. Bul qor ekonomıkany ártaraptandyrýǵa jáne ınnovatsııalyq jobalardy qarjylandyrýǵa jol ashýy tıis.
Elimizde tsıfrlyq teńgeni engizýge Ulttyq bank jaýapty. Buǵan deıin arnaıy jol kartasy ázirlendi. Ol qolma-qol aqshamen de, qolma-qolsyz tólemdermen de qatar júretin ulttyq valıýtanyń úshinshi túri bolmaq.
Ulttyq bank baspasóz qyzmetiniń málimetine sáıkes, qazirgi tańda júıege 7 qarjy uıymy qosylǵan: iri ekinshi deńgeıli bankter, «Qazposhta», sondaı-aq memlekettik tólemder men shottardy júrgizýge jaýapty Qarjy mınıstrliginiń Qazynashylyq komıteti. Bul uıymdar tsıfrlyq teńgeni túrli salalarǵa engizý arqyly ulttyq qarjy júıesiniń jańa baǵytyn qalyptastyrýda mańyzdy ról atqarady.
Birqatar pılottyq jobalar iske qosyldy. Jol qurylysy salasynda qarajattyń maqsatty jumsalýy baqylandy. Fermerlerdi qoldaý kezinde qarjy tek mal men tehnıka satyp alýǵa baǵyttaldy. Salyq tólemderinde eseptilik jeńildetildi. Ulttyq qor qarajaty esebinen ınfraqurylymdyq jobalar qarjylandyryldy. Ulttyq banktiń dereginshe, synaq barysynda shamamen 270 mıllıard tsıfrlyq teńge aınalymǵa shyǵaryldy. Bul qarajat tolyq baqylaýda bolyp, tek maqsatty túrde jumsaldy. 2024 jyldan bastap memlekettik qarjy jobalary «tańbalanǵan» tsıfrlyq teńge arqyly júzege asyryla bastady. Mundaı tásil qarjyny tıimdi jumsaýǵa, jemqorlyq táýekelderin azaıtýǵa jáne memlekettik organdardyń jumysyn jeńildetýge jol ashty.
Sarapshylar ne deıdi?
Ekonomıst Baýyrjan Ysqaq prezıdent tapsyrmasyna sáıkes tsıfrlyq teńgeniń qoldaný aıasyn keńeıtý Qazaqstan ekonomıkasy úshin birqatar artyqshylyq beretinin aıtady.
- Tólemder jyldam ári qaýipsiz bolady, kóleńkeli ekonomıkanyń úlesi azaıady, áleýmettik tólemder men memlekettik qoldaý tikeleı azamattarǵa jetedi. Buǵan qosa, aýyl-aımaqtarǵa qarjy qyzmetteriniń qoljetimdiligi artady, – dedi sarapshy.
Ulttyq banktiń ınvestıtsııalyq korporatsııasy negizinde tsıfrlyq aktıvterdiń memlekettik qoryn qurý usynylǵan. Ekonomıst B.Ysqaq bul qor ekonomıkany ártaraptandyrýǵa, jańa tehnologııalyq jobalardy qarjylandyrýǵa múmkindik beretinin aıtady.
- Qazaqstandy tsıfrlyq qarjy naryǵynda jetekshi el etýge yqpal etedi. Álemdik tájirıbege súıensek, mundaı qorlar az, kóp memleketter saqtyq tanytyp otyr. Sondyqtan Qazaqstan úshin bul qadam tek naqty erejeler men táýekelderdi basqarý tetikteri engizilgen jaǵdaıda tıimdi bolady, – dep túıindedi ol.
Ekonomıst Maqsat Halyq tsıfrlyq teńgeni engizý ýaqyt talaby ekenin aıtyp, onyń artyqshylyqtaryna keńinen toqtalyp ótti.
- Jalpy, tsıfrlyq teńgeni engizý durys dep esepteımin. Álem solaı damyp jatyr. Sondyqtan bizde de bul bastamanyń qolǵa alynýy oryndy. Eń úlken artyqshylyǵy – ınternettiń bolýyn talap etpeıdi. Sonymen qatar, ol kıberqaýipsizdigi joǵary, sebebi blokcheın tehnologııasyna negizdelgen. Áleýmettik tólemder naqty áleýmettik ámııanǵa aýdarylǵan kezde onyń tolyq tsıfrlyq izi qalady. Memlekettik satyp alýlarda da árbir tólemniń qozǵalysyn baqylaýǵa bolady. Bul kóleńkeli ekonomıkany azaıtýǵa múmkindik beredi, – deıdi sarapshy.
Sondaı-aq ol qoǵamdaǵy alańdaýshylyqtarǵa toqtaldy:
- Tsıfrlyq teńge aqsha massasyn kóbeıtip, ınflıatsııaǵa áser ete me degen suraqtar jıi qoıyldy. Biraq bul alańdaýshylyq negizsiz. Sebebi tsıfrlyq teńge arnaıy tokendik nómirlermen shekteýli kólemde shyǵarylady. Ol kádimgi bizdiń bank shottarymyzdaǵy elektrondy teńgege uqsas, qatar qoldanyla beredi, – deıdi ol.
Maqsat Halyqtyń pikirinshe, tsıfrlyq aktıvterdiń memlekettik qoryn qurý kóleńkeli ekonomıkamen kúrestiń tıimdi tetigi bolmaq:
- Qolma-qol aqsha qanshalyqty kóp qoldanylsa, kóleńkeli ekonomıkanyń da, sybaılas jemqorlyqtyń da táýekeli sonshalyqty artady. Sondyqtan qarajattyń tsıfrlyq sıpatqa ıe bolýy aqsha aınalymynyń móldirligin qamtamasyz etedi. Bul turǵydan mundaı qordyń qurylýy qajet, – dedi sarapshy.
Ekonomıst krıptovalıýtany tolyq tyıym salmaı, zań aıasynda retteýdi usynady.
- Elimizde maınıngtik kompanııalar bolsyn, tipti bıtkoındarmen jumys isteý bolsyn – barlyǵyn zańdastyrý kerek. Budan tabys tabylsa, ol memleketke salyq retinde tólenýi tıis. Bul jaǵdaıda Qazaqstan utylmaıdy. Biraq krıptovalıýtanyń baǵasy qubylmaly, sondyqtan azamattardyń qarjylyq saýattylyǵy tómen bolsa, shyǵynǵa ushyraýy múmkin. Sol sebepti aldymen halyqtyń qarjylyq saýattylyǵyn arttyrýǵa basa kóńil bólý kerek, – dep túıindedi sarapshy.
Álem tájirıbesi
Atlantic Council saraptamalyq ortalyǵynyń dereginshe, 2025 jylǵy shilde aıynda álem boıynsha 137 el men valıýtalyq odaq OBTsV (Ortalyq bankterdiń tsıfrlyq valıýtalary) jobasyna ártúrli deńgeıde qatysyp otyr. Bul – jahandyq JІÓ-niń 98%-yn qamtıdy. Al 2020 jyly mundaı elder sany nebári 35 qana edi. Qazirdiń ózinde 72 memleket zertteý, pılottyq joba nemese tolyq engizý kezeńinde tur.
Bagam araldary, ıAmaıka jáne Nıgerııa ózderiniń ulttyq tsıfrlyq valıýtalaryn resmı túrde engizip úlgerdi.
Qytaıdyń tsıfrlyq ıýani (e-CNY) – álemdegi eń iri pılottyq joba. Onyń kólemi 7 trln ıýanǵa (986 mlrd dollar) jetip, bilim berý, densaýlyq saqtaý, týrızm sııaqty salalardy qamtyp otyr. Úndistannyń tsıfrlyq rýpııasy da tez damýda: 2025 jylǵy naýryzda onyń kólemi ₹10,16 mlrd (122 mln dollar) bolyp, bir jylda 334%-ǵa ósken.
Eýropalyq ortalyq bank 2023 jyly tsıfrlyq eýroǵa daıyndyq kezeńin bastaǵan. Al AQSh-ta 2025 jyly Donald Tramptyń jarlyǵymen OBTsV ázirleýge resmı túrde tyıym salyndy. Bul – ázirge mundaı qadamǵa barǵan jalǵyz memleket. Mamandardyń pikirinshe, Qazaqstannyń tsıfrlyq teńgege den qoıýy jahandyq qarjy naryǵynyń damý qarqynymen úndes keledi. Alaıda ár elde tsıfrlyq valıýtany engizý ózine tán ekonomıkalyq jáne quqyqtyq erekshelikterge baılanysty júzege asyrylyp jatyr.
Álemniń kóptegen ortalyq bankteri tsıfrlyq valıýtany ártúrli maqsatta damytyp jatyr. Sarapshylardyń aıtýynsha, onyń basty artyqshylyqtary – qarjylyq qyzmetke qoly jetpegen azamattarǵa jańa múmkindik ashý, tólem naryǵynda básekelestikti kúsheıtip, qyzmet sapasyn arttyrý, aqsha aýdarymdaryn jyldam ári arzan etý. Sonymen qatar, mundaı valıýta qarjy aınalymynyń ashyqtyǵyn qamtamasyz etip, memleketke aqsha-nesıe jáne salyq-bıýdjet saıasatyn tıimdi júrgizýge kómektesedi. Máselen, Bagam araldary Sand Dollar tsıfrlyq valıýtasyn engizý arqyly shalǵaı aımaqtardaǵy halyqqa qarjylyq qyzmetti qoljetimdi etken.
Jalpy alǵanda, tsıfrlyq teńgeniń engizilýi – Qazaqstannyń qarjy júıesin jańa deńgeıge kóteretin mańyzdy bastama. Ol memlekettik qarajattyń tıimdi jumsalýyn qamtamasyz etip qana qoımaı, kóleńkeli ekonomıkany qysqartýǵa, halyqqa áleýmettik tólemderdi ádil jetkizýge múmkindik beredi. Álemdik tájirıbege súıensek, mundaı jobalardyń tabysty bolýy úshin eń bastysy – qaýipsizdik pen azamattardyń senimin qamtamasyz etý.