Jeltoqsan oqıǵasy saıası sanamdy oıatty - Qasıet Malǵajdarov
Bıyl qazaq jastarynyń keńestik totalıtarlyq júıege qarsy shyqqanyna 37 jyl toldy. 1986 jyldyń jeltoqsanynda Almaty qalasynda bolǵan úlken tolqýdyń jańǵyryǵy elimizdiń barlyq óńirine jetti. Sol kezdegi aqmolalyq jastar da el tarıhyndaǵy mańyzdy oqıǵadan qalys qalmady. Kókshetaý qalasynyń ortalyǵyna shyǵyp, qazaq jastaryna qoldaý bildirdi. Bul týraly Kazinform tilshisine «Jeltoqsan 1986-Kókshetaý» qoǵamdyq birlestiginiń múshesi Qasıet Malǵajdarov aıtyp berdi.
Ol kezde Kókshetaý kishirek, ári tynysh qala bolatyn. Basqa qalalardaǵydaı qym-qýyt tirshiligi qaınaǵan, kósheleri yzyń-shýǵa toly emes. Naǵyz mamyrajaı kúı keshetin, jan tynyshtyǵyn oılaıtyn jandardyń mekeni, sanaýly zaýyt-fabrıkasy bar, irili-usaqty oqý oryndaryndaǵy stýdent sanymen qala kósheleri tolyp, ózinshe ómir saryny qalyptasqan shaǵyn shaharlar qatarynda edi. 1986 jylǵy jeltoqsan oqıǵasy sol kezde soltústik óńirdegi bilimniń qara shańyraǵy Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Kókshetaý pedagogıkalyq ınstıtýtynyń qazaq tili men ádebıeti mamandyǵy boıynsha oqıtyn alty jigitti aınalyp ótpedi.
– 1986-1987 oqý jyly edi, daıarlyq kýrsynyń dekany, p.ǵ.k. Qaıyrjan Qojabaev bolatyn. Qazaq tili men ádebıeti kafedrasynda bul kúnde ortamyzda joq ustazdarymyz: Narbaı Ybyraev, Jaǵypar Mýsın, Oǵaz Sultanıaev, tarıh páninen Toqtar Qojın aǵaılarymyz dáris oqıtyn. Ol kezde joǵary oqý oryndary búgingideı bir ortaǵa biriktirilgen ortaq ýnıversıtet emes ınstıtýt ataýyndaǵy jeke-jeke oqý oryndary edi. Sol pedınstıtýtty ol kezde stýdentter shartty túrde «jańa korpýs» jáne «eski korpýs» dep ataıtyn. Biz sol eski korpýsta oqıtynbyz. Mańdaıymyzǵa jazǵan 2 jataqhanada bir bólmede alty jigit – Erbol Baltabaev, Aqylbaı Temirov, Ǵalym Qazjanov, Aıdar Qojabaev, Janat Tólegenov jáne men turatyn edik, – dep bastady áńgimesin keıipkerimiz. – Ádettegi kúnderdiń birinde jeltoqsan aıynyń orta sheni bolsa kerek keshkilik sabaqtan keıin demalyp jatqanbyz. Bólmemizge Kókshetaý aýylsharýashylyq ınstıtýtynyń stýdenti Dýlat Jamantıkov esimdi (Aıyrtaý aýdany Aqan aýylynan) jigit kirip keldi de salqyn da qysqa amandasyp, tezdetip, apyl-ǵupyl sóıleı jóneldi. Áńgime birden «uıqydan oıaný kerekten» bastaldy. «Astanamyz Almatydan bir oqytýshy men eki stýdent ushaqpen ushyp kelip, keshe «Selhozda» bolyp mán-jaıdy aıtty, endi biz sol jaǵdaıdy stýdent jastarǵa aıtyp, jetkizýdemiz. Qysqasy elimizde mynadaı jaǵdaı: Almaty qalasyndaǵy stýdent jastar elimizde bolyp jatqan saıası ahýalǵa baılanysty bas kóterip, beıbit sherýge shyqpaqshy. Ár odaqtas respýblıkanyń basshylary óz ultynan, al bizde birinshi hatshy D.A. Qonaevtyń ornyna Máskeýden el tarıhyn, jer tarıhyn, qazaq ultynyń mentalıteti men salt-dástúrinen habary joq V. Kolbın degen bireýdi alyp kelip, taǵaıyndapty. Qazaqstannyń ár qalasynda osyǵan oraı tolqýlar bolyp jatyr, sol sebepti bizder de qarap qalmaı, alańǵa shyǵyp óz oıymyzdy, bar ekendigimizdi kórsetýimiz kerek. Qashan jáne qaı jerde jınalatynymyz jaıly qosymsha habar beremiz. Áli biraz kirip, aıtyp shyǵatyn jerler bar, jaqsy jigitter, kezdeskenshe», – dep asyǵyp shyǵyp ketti.
Sol kezde bólmede qalǵan alty jigit biraz únsiz otyryp, azdan soń árqaısysy óz oıyn aıta bastaıdy. Dálizge shyǵyp basqa bólmedegi jigittermen de jeltoqsan jaıly áńgimelesedi, elimiz, jerimiz, ultymyz jaıly múlde jańasha saıası sanalary qalyptasqandyqtaryn aıtady.
– Ertesinde sabaq arasynda úziliste júrgen kezimizde syqpyty sýyq bolsa da syptaı kıinip, galstýk taqqan halyq arasynda «úsh árip» atalyp ketken (KGB) qyzmetkerlerin baıqadyq. Olar basshylarmen qosa, ustazdarymyzdy da, bizdi de jınap alyp, alańǵa shyqpaýymyzdy ótindi. Alaıda, ne aıtsa da aıta bersin, aqyl-keńesterin tyńdaǵan syńaı tanytyp, ishimizden «nartáýekel shyǵamyz» dep beldi býyp turmyz. Sebebi, olardan buryn erterekteý syrttan kelgen ultjandy azamattar eski korpýsta oqıtyn barlyq jigitti jınap, mán-jaıdy túsindirip, ýaqytyn da aıtyp, ýádelesip qoıǵanbyz.
Jeltoqsan aıynyń naqty qaı kúni ekeni esimde joq, áıteýir ekinshi on kúndiginde bolý kerek, «saǵat on ekide ortalyq alańǵa baramyz» dep keliskenbiz. Osy ýaqytta Toqtar Qojın ustazymyz tarıh páninen dáris oqyp jatty. Ony tyńdap, konspekt jazyp otyrǵan biz joqpyz. «Kettik degen buıryq qashan bolady, kim kelip aıtady eken?» dep, kóńilimiz alańdap, kózimiz esik jaqqa qadaýly boldy. Kóp keshikpeı 1-kýrs stýdenti Álibek Sháripov esikten basyn suǵyp: «Jigitter! Neǵyp otyrsyńdar! Kettik!» - dep aıtýy muń eken, altaýymyz bir adamdaı ornymyzdan atyp turyp, dárishanadan shyǵa jóneldik.
Álibek Sháripov bizdi bastap, renjigen túrde júre sóılep keledi: «12.00-de jańa korpýstyń aldyna jınalyp, ortalyq alańǵa shyǵamyz» dep aıtyldy ǵoı. Biz keshigip qaldyq, endi ortalyq alańǵa osy qalyppen týra baramyz. Korpýstyń aldyńǵy esiginen shyǵa almaımyz, onda «úndemester» tur», - dep úshinshi qabattan jertólege túskenshe aıtyp úlgerdi. Biz kinálideı úndemeı sońynan erip kelemiz. Áıteýir eshkimniń kózine túspeı, qazirgi Aqan seri kóshesindegi pedagogıkalyq ınstıtýttyń ashanasynyń artqy esiginen shyǵyp, jańa korpýstyń aldynan ótip, ortalyq alańǵa kire bergende aldyńǵy barǵandardy uryp-soǵyp taratyp, aıaqtap jatqan sáti eken. Bizdi de birden bas salyp, qoldarynda shoqpary (rezeńke dýbınkalary) bar áskerı formadaǵylar qýa jóneldi. Qatarymyz da sondaı kóp emes-tin. Biren-sarany bolmasa, jappaı qatty soqqyǵa da ilinbedik. Kimge qaı jaqqa qaraı qashý yńǵaıly boldy, sol jaqqa qaraı qashyp qolǵa túspedik. Sodan ne kerek keshke (segiz-toǵyz shamasynda bolý kerek) qaıtadan pedınstıtýttyń qatar turǵan eki jataqhanasynyń ortasyndaǵy alańyna jınalyp, sol jerden ortalyq alańǵa attanatyn bolyp sheshildi», – dedi Qasıet Malǵajdarov.
Ol kezde qazirgideı barlyq kóshede jarqyraǵan jaryq joq, qala tastaı qarańǵy.
– Abaı kóshesindegi burynǵy KMZ-dan (mashına jasaýshylardyń mádenıet úıi) bastap, alǵashqy erte jınalǵan (negizinen selhozdyń jigitteri, KIPT jigitteri, pedınstıtýt jigitteri) stýdentter top-top bolyp ortalyq alańǵa kete bastady, osynyń bárin selhozdyń bir top jigiti basqaryp turdy (keıinirek jınalǵan toptardy sol jerde qorshap alyp, alańǵa jibermeı qoıǵan kórinedi). Alǵashqy qalyń top qazirgi oblystyq ákimshiliktiń tusynan ótip, alańnyń ortasyna jete bergende jan-jaqtan jaryq jarq-jurq ete qaldy da, qarańǵyda kórinbeı turǵan avtobýstardan jan-jaqtan saý etken áskerı formadaǵylar jastardy qolyndaǵy shoqparlarymen uryp-soǵyp, ustap, qoldaryn artqa qaıyryp, endi birin súırelep avtobýstarǵa, áskerı jeńil mashınalarǵa qaraı áketip bara jatty.
Ortalyq alańǵa jınalǵandar abyr-sabyr, aıǵaı-shý, azan-qazan bolyp, jan-jaqqa qasha bastady. Bir top jas bolyp úıler men ǵımarattar arasymen qashtyq. Búgingideı záýlim ǵımarattar joq. Abaı kóshesindegi kópqabatty bıznes ortalyǵy turǵan jerde eski qorshaýy bar jataǵan úıler bolatyn. Sol úılerdiń qorshaýynan birneshe jigit sekirip ótpek bolǵan kezde qorshaý bizdiń salmaǵymyzdan qulady. Osy betpen júgirip otyryp medkolledjdiń mańyna kelip biraz jasyrynyp, sál saıabyrlaǵan soń aýylsharýashylyq ınstıtýtynyń jataqhanasyna jınaldyq.
Jataqhana ishi gý-gý áńgime, «Kimdi ustap áketti? Anaý qaıda? Mynaý qaıda?» dep jigitter óz toptaryn túgendep jatyr. Beti qaıtqan bir jigitti kórgen joqpyn, qaıta kerisinshe qaırattanyp alǵan. Sodan bárin túgendesip bolǵan soń, áńgimelerin aıtysyp bolǵan soń, barlyǵyn erteńniń enshisine qaldyryp, «sabyr saqtaıyq, ary qaraı ne bolatynyn kúteıik» dep bir toqtamǵa kelip tarasty. «Al, jigitter, ondaı bolsa, men de endi jataqhanama baraıyn, ol jaqta ne bolyp jatyr eken?» - dedim. Qanat degen dosym «osynda qona sal, ár kóshe boıynda torýyldaǵan áskerı jasaqtar qaptap júr, ustalyp qalasyń, qaıtesiń», - dedi. Men «Rahmet jigitter, birge jatqan jigitterdiń aman-saýlyǵyn bilmeı, kóńilim ornyna túspeı tur jáne uıyqtaı da alar emespin. Ne de bolsa barýym kerek» dep qoshtasyp kete bardym, – dep jalǵastyrdy keıipkerimiz. – Túngi on eki-birler shamasynda pedınstıtýt jataqhanasyn betke ustap, Ýálıhan kóshesin kesip ótip, qala ortasynda ornalasqan zırattyń ishimen óz jataqhanama keldim. «Aýyldan endi ǵana keldim» dep sendirip, bólmeme zorǵa óttim. Birge turatyn kýrstas jigitterim bári aman. Olar men biraz keshikken soń, «ustap áketti» dep ýaıymdap jatyr eken. Áıteýir, bárimiz aman ekendigimizge shúkir desip, qýanysyp qaldyq.
Birge oqıtyn, bir bólmede jatatyn Aqylbaı Temirovtiń týys aǵasy jáne jerlesi Qasym Janatty ustap alyp ketkenin, taǵy biraz tanıtyn jigitterdi qoldaryn qaıyryp, ustap áketip bara jatqandaryn, uryp-soqqandaryn aıtyp kóńilimiz jabyrqady. Men selhozdaǵy jigitterdiń áńgimeleri men sheshimin aıttym. Sóıtip, «erteń ne bolar eken kórermiz» dep, bir-birimizge basý aıtyp, bir Allaǵa syıynyp uıqyǵa kettik.
Ertesinde osy jeltoqsan oqıǵasyna qatysty ártúrli jaǵymsyz da jalǵan maqalalar men habarlar teledıdardan kórsetilip, BAQ betterinde jazylyp erkindikti, egemendikti ańsaǵan qazaq jastaryna túrli kúıe jaǵylyp, qýdalaý bastalǵan.
– Sol kúnderi foto men beınetaspaǵa túsip qalǵan qazaq tili men ádebıeti mamandyǵynda oqıtyn 1-kýrs stýdenti Qaırat Babakov ta oqýdan shyǵaryldy. Sol sııaqty basqa mamandyqtardan da, basqa ınstıtýttardan da kóptegen tanystarymyz oqýdan shyǵarylyp, bolashaqtaryna balta shabylǵandary qanshama?! Al, jumys jasaıtyndary qyzmetterinen alynyp, eshqandaı eskertýsiz qýyldy. Bul bir ǵana aıadaı Kókshetaý qalasynda bolǵan tolqý edi, – dep sózin aıaqtady keıipkerimiz.
Bul oqıǵa tarıh betterinde qazaq jastarynyń qanymen, qazaq qyzdarynyń kóz jasymen jazylǵan kezeń bolatyn. Búgingi táýelsizdiktiń, egemendiktiń qalaı kelgeni, keshegi ult arystarynyń izin jalǵastyrar urpaqtyń sanasynda máńgi saqtalady.
