Jelilik marketıngtiń jeligi basylmaı tur
Tarıhı derekterge súıensek, jelilik marketıng eń alǵash 1945 jyly AQSh-ta paıda bolǵan kórinedi. Jelilik marketıng arqyly taýardy tikeleı óndirýshiden ári arzan baǵaǵa alýǵa bolady. Adamdar bir aıda tapqan jalaqysyn osy júıe arqyly bir aptada tabady eken. Tikeleı saýda jasaý osylaısha kóp qarjyǵa keneltedi. Al Qazaqstanǵa jelilik marketıng 90-jyldary kelgen. Elimizde buǵan deıin 50-den astam jelilik kompanııalar jumys jasap jatqany týraly aqparat taratylǵan edi. Al qazir bundaı kompanııalardyń sany kúnnen-kúnge artýda. Olar bıologııalyq belsendi qospalar, kosmetıka, turmystyq zattardy, túrli áshekeı buıymdaryn satýda. Jalpy, Qazaqstanda bıznestiń osy túrin tańdaǵandardyń sany 400 myńnan asatyn kórinedi.
Alaıda elimizde bul júıe durys jolǵa qoımaǵandyqtan, kópshilik keleńsiz oqıǵalarǵa kezigip jatady. Kóp jaǵdaıda bundaı keleńsiz oqıǵalardy jumyspen qamtýshylar ózderi «tilep alady» dese de bolady. Olar óz bıznesterine adam tartý maqsatymen jalaqysy úlken ári jeńil keńse qyzmeti dep jalǵan habarlamalar taratady. Al jumys izdeýshi eki adamnyń biri osy jarnama boıynsha baryp jatatyndary anyq. Jumys izdeımin dep attap bassań, aldyńnan shyǵatyny - jelilik marketıng. Bul jeliden paıda jegender de bar, saǵy synyp jelingender de bar. Ókinishtisi - sońǵylarynyń kóptigi. Nede bolsa, jelilik marketıngke urynbaǵandardyń sany az bolyp tur.
Jumys izdegenderdiń qatarynda Indıra da bar. Astanaǵa nápaqasyn tabýǵa kelgen ol birden gazet satyp alyp, jumys izdemek bolady. Kózine «Trebýetsıa na postoıannýıý rabotý telefonıst. Rabota na polnýıý stavký. Otvechat na telefonnye zvonkı, vvedenıe dokýmentatsıı. Mojno bez opyta» degen jarnama túsken. Telefon soǵyp kórip edi, oǵan egjeı-tegjeıli kezdesý barysynda aıtatynyn aıtty. Sóıtse, bul jumys jarnamada kórsetilgennen múlde bólek dúnıe eken. Іzdep barǵan jumys orny jelilik kompanııa bolyp shyqty. Indıranyń aıtýyna qaraǵanda, bundaı jalǵan jarnamalar gazet betinde kóptep kezdesedi. Ol jerge barǵandardyń biri saly sýǵa ketip qaıtyp jatyr, al keıbiri «turmysymdy jaqsartamyn» degen armanmen jelige kirip jatyr. «Siz jelige nege kirmedińiz?» degen suraqqa ol: «Men jelilik marketıngpen aınalysýdaı-aq aınalystym. Tipti osy bıznes úshin týǵandarymmen de aralaspaı qoıǵan kezderim bolǵan. Al qazir oǵan ketirgen aqsham men altyn ýaqytymdy oılasam ishim ashıdy. Sondyqtan qazir ol jaqqa jolamaýǵa tyrysam», - dep jaýap berdi ol. Ókinishke oraı, Indıra taqyrǵa otyrǵandardyń alǵashqysy da, sońǵysy da emes. Jelilik marketıngtiń zalaly áli qansha adamǵa tıeri belgisiz.
Jeńil jolmen qyrýar aqshaǵa kenelemin degen oıǵa mas bolyp, úıindegi bar mal-múlkin osy bızneske jumsap nemese bankten nesıe alyp, qaryzǵa belshesinen batqandar barshylyq. Jelik oıdyń sońynda júrip, qyzmetkerler turaqty jumysyn, stýdentterdiń oqýlaryn tastaǵany da ótirik emes. Bul týraly BAQ betterinde de talaı jazylyp, talaı talqylanǵan.
Ol ol ma, densaýlyqtaryna da zııan osy jelilik marketıngtiń «arqasynda» keltirip jatqandary oılarynda joq. Bulaı deýimizge tolyqtaı negiz bar.
Máselen, jelilik kompanııalar bıologııalyq belsendi qospalardy da taratýmen aınalysatyny belgili. Al sol qospalardyń quramyn anyqtap jatqan birde-bir maman joq. Jelilik kompanııa qyzmetkerleri qoǵamnyń sanasyna bul qospalardy tabıǵı taza ónim, al dáriger jazyp bergen dári-dármekter hımııalyq qospalarǵa toly dep qulaqtaryna sińirip qoıǵany sondaı, qazir qoǵamymyzda bıologııalyq belsendi qospalarǵa áýesterdiń sany kóbeıip barady. Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń málimetteri boıynsha, elimizdegi árbir ekinshi qazaqstandyq dárilik zattardy dárigerdiń taǵaıyndaýynsyz-aq qabyldaı beredi. Sondaı-aq qazaqstandyqtardyń 42 paıyzy dári-dármekti jarnamaǵa senip satyp alady eken. Al jelilik marketıng qyzmetkerlerniń barlyǵy farmatsııa mamandary emes ekeni aıdaı anyq. Qytaıdyń kúmándi belsendi qospalary belsendiligimizdi tómendetpesine kim kepil? Qyzdarymyz artyq salmaqtan arylamyz dep «Aıýdyń ótinen, buǵynyń múıizinen» jasalǵan tabletkalarǵa áýes bolyp jatqany jasyryn emes. Aryqtaımyz dep ana bolý múmkindiginen aıyrylsa she? Sonymen birge qospalardyń asqazan men ishek joldaryna da zııan bolýy ábden múmkin.
Depýtat Gúljan Qaraǵusova ótken jyldary halyq arasynda keń taraǵan, túrli tutynýshylyq taýarlar men dári-dármek, dárýmen usynatyn jelilik marketıngpen shuǵyldanatyn uıymdardyń da jumysyn retteýdiń mezgili jetkenin aıtqan bolatyn.
«Halyq rasynda da jelilik marketıngke urynyp jatady. Olardyń da qyzmetinde qarjylyq pıramıdaǵa tán aıla-amaldar baryn Eýropa men AQSh jýyrda ǵana áshkereledi. Sondyqtan olardyń jumysyn biz de retteýimiz kerek», - degen edi G. Qaraǵusova.
Kórshi Ózbekstan Respýblıkasynda 2012 jyldyń 7 aqpanynan bastap jelilik marketınke tyıym salynǵan. Tipti, osy jóninde arnaıy zań da qabyldanǵan eken. 2014 jylǵy 17 qańtardaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń qarjylyq (ınvestıtsııalyq) pıramıdalardyń qyzmetine qarsy is-qımyl máseleleri boıynsha Zańynda osy jelilik marketıng jaıly birde-bir sóz aıtylmaǵan. Sodan bolar bundaı kompanııalar qatary kúnnen-kúnge kóbeıip barady.
Iá, aıta bersek bul taqyryp boıynsha talqylana beretin másele kóp. Jelilik marketıngtiń adamdy sonsha jeliktiretindeı ne sıqyry bar eken? Osy suraq tóńireginde biz marketolog maman Shyńǵys Temirhanovtyń oıyn bildik.
«Adamdar jelilik marketıngke nege áýes bolady? Buǵan ár túrli sebepter bar. Birinshiden, adamdardyń qarjylyq saýatynyń tómendigi. Ekinshiden, tez ári ońaı jolmen baıyp ketemin degen oıdyń jeteginde bolady, tipti sol oıdyń tutqynyna aınalady. Alaıda jelilik kompanııalar barlyǵy tek alaıaqtyq pen aldap-arbaýdan turmaıdy. Aramyzda kosmetıka nemese turmystyq zattardy óndiretin kompanııalar jumystaryn tabysty júrgizip jatqandary da bar. Tek alaıaqtardyń arbaýyna ilinbeı, kompanııa týraly jan-jaqty aqparat alǵan jón», - dep óz oıymen bólisti Sh. Temirhanov.
Jelilik marketıng aıla ma, paıda ma? Qarap otyrsaq, qarakóz qazaǵymyz sheteldiń ónimderin jarnamalaýdan aldyna jan salmaı tur. Olaı bolsa, nege óz ónimimizdi jarnamalamasqa? Jarnamaǵa zárý bolyp jatqan ulttyq brendterimiz tolyp jatqan joq pa? Tereńge barmaı-aq ulttyq zergerlik buıymdar men ulttyq taǵamdardyń ózi nege turady? Ózgeniń qańsyǵyna tańsyq bola bermeı, óz qundylyqtarymyzdy qunttaǵanymyz abzal.
Gúlden Ospanova
