Jekeshelendirý: Qarapaıym halyqqa qosymsha salmaq túspeı me
Kásiporyndar kásipkerge emes, halyqqa qyzmet kórsetýi kerek
Shyny kerek, 90-jyldary bolǵan jekeshelendirý naýqandary kezinde biraz qatelikter ketti. Sonyń biri - kommýnaldyq kásiporyndar problemasy. Sol kezde elektr energııasy, sý men jylý salasyndaǵy biraz nysandar jeke menshikke satyldy. Naryqtyq qarym-qatynastarǵa jol ashylady degen boljam boldy. Alaıda pysyqaı kásipkerler ózderin ǵana oılady. Óndiristi jańartýǵa kúsh te, aqsha da salmady. Óndiristi jańartýdyń ornyna óz paıdasyn kóksedi. Sonyń saldarynan ınjenerlik jeliler jyl saıyn tozdy. Qyzmet kórsetý sapasy da tómendep, onyń ornyna baǵa kóterildi. Osyndaı problemalardyń saldarynan memleket álgindeı nysandardy qaıtaryp alýǵa májbúr boldy. Jekeshelendirý kezinde tıyn-tebenge ótip ketken kásiporyndardy qyrýar qarjyǵa satyp alýǵa týra keldi. Sóıtip, memleket qazynasy eki esege shyǵyndaldy.
Keıbir sarapshylar, osy jolǵy jekeshelendirý kezinde dál osy «teris» tájirıbe qaıtalanady degen qaýiptiń bar ekenin de aıtady. Tipti qazirdiń ózinde atalǵan kásiporyndardyń basym bóligi jeke menshikke ótip ketti dep dabyl qaǵýshylar da jetkilikti. Depýtattar da osynyń meńzegen bolatyn. «Ashyǵyn aıtý kerek, kommýnaldyq kásiporyndardyń shyǵyny kóp. Sol sebepti ondaı nysandardyń jańa ıeleri birden tólemaqyny kóterýge kirisedi. Alaıda xalyqtyń tólem qabilettiligin eskermeıdi. Jóndeý jumystaryn da júrgizbeıdi, texnıkany da jańartpaıdy. Aqyr aıaǵynda xalyq zardap shegedi. Máselen, jyldyń basynda Aqmola oblysy Zerendi aýdandaǵy Qonysbaı aýylynyń 900-deı turǵyny eki apta boıy sýsyz otyrdy. Sý qondyrǵysyn kásipker jekeshelendirip alsa da, apattyq jaǵdaı kezinde tıisti jumystardy atqarmaǵan. Sol sııaqty Almaty oblysy Jambyl aýdanyndaǵy Qarǵaly aýylynda myńdaǵan adam sýsyz qaldy. Sol kezde «Qarǵaly Sý» mekemesiniń ıesi óz mindetin durys atqara almady», - dedi depýtat Vladımır Bojko jekeshelendirý máselesine arnalǵan Úkimet saǵatynda. Osyndaı mysaldardy alǵa tartqan depýtattar kommýnaldyq kásiporyndardy jekeshelendirýdi toqtata turý qajet dep sanaıdy. Alaıda QR Ulttyq ekonomıka mınıstri Tımýr Súleımenov ondaı nysandar jeke menshikke satylsa da, tarıfterdiń bári memleket tarapynan retteledi degenge sendirip otyr. «Árıne, biz 90-jyldardyń teris tájirıbesin eskerýge tyrysamyz. Biz kommýnaldyq kásiporyndardyń jarǵylyq kapıtalyna qatysý arqyly tikeleı baqylaýdy júrgizbesek te, retteýshi quzyretimizdi qoldanatyn bolamyz. Negizi, osy sanattaǵy nysandardyń basym bóligi tabıǵı monopolııa sýbektilerine jatady. Al ondaı kásiporyndardyń tarıfteri memleket tarapynan retteledi», - deıdi T.Súleımenov. Mınıstrdiń aıtyp otyrǵany oryndy shyǵar, alaıda keı jaǵdaıda memleket sol monopolısterdiń yǵyna ketetinin de eskermeýge bolmaıdy. Bul da teris tájirıbeniń bir mysaly.
Kásiporyndar arzanǵa qalaı satylady?
Jekeshelendirýdiń taǵy bir problemasy - kásiporyndardyń arzanǵa satylyp ketýi. Máselen, osy ýaqytqa deıin 77 nysan balanstyq baǵasynan tómen satylǵan. Odan 70 mlrd teńgege artyq tabys túsirýge bolatyn edi. Budan bólek, 144 nysannyń baǵalaý quny jarǵylyq kapıtalynan 172 mlrd teńgege az bolǵan. Ashyǵyn aıtý kerek, búginde ondaı áreketterge zańnyń ózi sebep bolyp otyr. Erejege sáıkes, kez kelgen kásiporyn alǵashqy saýda-sattyqqa eń joǵary baǵamen shyǵarylady. Alaıda oǵan tek bir ǵana satyp alýshy qatyssa, saýda ótkizilmegen bolyp tanylady. Sodan ekinshi saýda jarııalanady. Biraq ol kezde kásiporynnyń baǵasy eki ese tómen bolady. «Osyǵan baılanysty birinshi saýdanyń jalǵyz qatysýshysyna jekeshelendirý nysanyn naryqtyq baǵasymen satyp alýǵa múmkindik berý kerek. Ol úshin «Memlekettik múlik týraly» zańǵa tıisti túzetýler engizý qajet. Budan bólek, saýdaǵa shyǵarylǵan kásiporynnyń balansynda ótimdi aktıvter bolǵan jaǵdaıda keıingi saýdalarda baǵany bastapqy qunynan 50 protsentke emes, 5-10 protsentke ǵana tómendetý kerek. Qazirgi málimetke sáıkes, baǵalaý qunynan tómen baǵamen 192 nysan, ıaǵnı barlyq kásiporyndardyń 52 protsenti satyldy. Bunyń aıyrmasy 41 mlrd teńgeni quraıdy», - deıdi depýtat Nurtaı Sabılıanov. Álbette, kez kelgen kásiporynnyń balanstyq qunyn anyqtaǵanda táýelsiz baǵalaýshylardyń kómegine júginedi. Alaıda jeke múdde táýelsiz baǵalaýdan basym bolyp ketýi ábden múmkin. Áıtpese joǵarydaǵy qyrýar qarajattyń qazynaǵa túspeı qalýyn qalaı túsindirýge bolady?
Taǵy bir másele - búginde jeke menshikke ótken kóptegen nysandar áli kúnge deıin bıýdjetten aqshasyna kún kórip otyr eken. Mysaly, osy ýaqytqa deıin satylǵan 68 nysan ótken jyly bıýdjetten 20 mıllıard 800 mıllıon teńge alǵan. Olardyń ishinde densaýlyq saqtaý uıymdary, kommýnaldyq kásiporyndar, sporttyq klýbtar jáne taǵy basqa mekemeler bar. Depýtat Vladımır Bojko ondaı mahınatsııalardyń qalaısha jasalatynyn bilip otyr. Onyń aıtýynsha, jekeshelendirýge jatatyn kásiporyndy úsh ret satylmaı qalsa, ony lıkvıdatsııaǵa jiberý kerek. Ondaıda «kásiporyn taratyldy» degen esep beriledi. Alaıda, shyn máninde, ony basqa mekemege qosyp jiberedi de, bıýdjettiń aqshasyn soryp otyrady. «Ondaı faktiler az emes. Bul - taza jekeshelendirýdiń profanatsııasy. Talap boıynsha bıýdjetke túsetin salmaqty azaıtý qajet. Biraq ol talap oryndalmaıdy. Kásiporyndy tarattyq dep jar salady. Degenmen, ol mekeme bıýdjet aqshasyn qalaı jedi, solaı jep otyrady. Ásirese, sporttyq mekemelerdi jan-jaqty qaraý qajet», - deıdi V.Bojko.
Densaýlyq saqtaý uıymdaryn jeke menshikke berýge bola ma?
Jekeshelendirý kezinde Turǵyn úı qurylys jınaq banki, QazAgro sııaqty qarjy uıymdarynyń jeke menshikke satylatyny belgili. QR Ulttyq ekonomıka mınıstri Tımýr Súleımenovtyń sózine sensek, atalǵan qurylymdardyń ıesi aýyssa da, talaptary ózgermeıdi. Sondyqtan mınıstr alańdaýdyń qajeti joq degendi alǵa tartyp otyr. Áıtkenimen, halyq qalaýlylary densaýlyq saqtaý men mádenıet oshaqtarynyń bolashaǵyna alańdaýly. Depýtat Záýresh Amanjolovanyń aıtýynsha, búginde jeke menshik densaýlyq saqtaý uıymdarynyń sany artyp otyr. Alaıda medıtsınalyq qyzmet sapasynyń óskeni baıqalmaıdy. «Jaqynda ǵana biz ýrologııa ınstıtýtyn sattyq. Qazir kóz aýrýlary ǵylymı ınstıtýtyn qaıtadan saýdaǵa shyǵaryp otyrmyz. Osy nysandyrdyń baǵasy bastapqy baǵadan eki ese tómen ketedi dep talaı ret aıttyq. Dál solaı bolyp shyqty. Máselen, Respýblıkalyq kóz aýrýlary ǵylymı ınstıtýty ótken jyly 2 mlrd teńgeni memlekettik tapsyryspen alsa, 1,3 mlrd teńgeni ózi tapty. 300 mln teńgege qural-jabdyqtar satyp aldy. Budan bólek, 20 mln teńgege qyzmetkerlerdiń biliktiligin kóterdi. Osyndaı óziniń tabysy bar ǵylymı ortalyqtardy nege satamyz? Ózimizdiń bilimimiz ben ǵylymyzdy ary qaraı qalaı damytamyz? Menińshe, osy ǵylymı-zertteý ortalyqtary men ınstıtýttaryn jekeshelendirýdi toqtata turý qajet», - deıdi Z.Amanjolova.
Onyń oıynsha, kommýnaldyq menshiktegi medıtsına mekemeleriniń tabystary joǵary bolsa, olardy da jekeshelendirýdi jaǵyn jan-jaqty pysyqtaǵan jón. QR Parlamenti Májilisi tóraǵasynyń orynbasary Vladımır Bojko da osy máseleni qoldap otyr. Depýtattyń oıynsha, Astanadaǵy kardıohırýrgııa men neırohırýrgııa ulttyq ortalyqtaryn da jekeshelendirýge asyqpaý qajet. «Negizi, ol ortalyqtar eki kemeńger adamnyń (Serik Aqsholaqov pen ıÝrıı Pıa - avt.) arqasynda tabysty qyzmet atqaryp keledi. Olar óz isin jaqsy biledi. Sondyqtan atalǵan ortalyqtardy jekeshelendirý jaıyn da jan-jaqty pysyqtap alǵan durys. Sebebi men ortalyq basshylarymen sóıleskende olar jekeshelendirýge qatyspaı-aq, tabysty jumys jasaı alatyndaryn aıtty», - dep atap kórsetti V.Bojko.
Al depýtat Qýanysh Sultanov Qazaqfılm sııaqty mádenı oshaqtardyń jeke menshikke berilip ketetine alańdap otyr. Onyń aıtýynsha, Qazaqfılm biregeı nysan bolyp sanalady. Sebebi kıno - ol xalyqtyń rýxanı baılyǵy, mádenı qundylyǵy. Ony tek ekonomıkalyq tabys turǵysynan ǵana qarastyrýǵa bolmaıdy. Qazaqfılm satylǵannan keıin xalyqtyń rýxanı-áleýmettik ómiri qalaı ózgeredi? Osyny eskerýimiz kerek. «Biz bir aı buryn Úkimetke Qazaqfılm týraly depýtattyq saýal jiberdik. «Nur Otannan» jeti depýtat qol qoıdyq. Úkimet basshysy Saǵyntaevtan «Ulttyq ekonomıka mınıstrligi men Mádenıet mınıstrligi sizderge jaýap beredi» degen xat aldyq. Biraq áli kúnge deıin jaýap joq. Qazaqfılmdi sheteldik kompanııa satyp alsa, Qazaqstan otandyq kınodan aıyrylady. Sebebi stýdııanyń jańa ıesi óz ıdeologııasyn júrgizedi», - deıdi Qýanysh Sultanov.
Jekeshelendirýdiń taǵy bir mańyzdy máselesi bar. Komıssııanyń sheshimimen memlekettik kásiporyndar lıkvıdatsııaǵa ushyrasa da, jergilikti atqaminerler onyń ornyna basqasyn quryp, satýǵa shyǵaryp jatady. Mine, osyndaı olqylyqtar jalǵasa berse, jekeshelendirýdiń jyry bitpeıtin sııaqty. Eń bstysy qandaı shara atqarylsa da qarapaıym halyqqa aýyrtpalyq túspese ıgi.
