Jibek joly dáýirinen jańa ekonomıkaǵa: Astana men Rım baılanysy qalaı kórkeıdi
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstan kópvektorly saıasatyn berik ustanyp, keıingi jyldary kári qurlyq elderimen baılanysyn birshama jaqsarta aldy. Elimizge Italııa Premer-mınıstri Djordja Melonı resmı saparmen at basyn burdy. Іzinshe «Ortalyq Azııa – Italııa» sammıti ótedi. Osy tusta Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy Qazaqstan men Italııa qarym-qatynasynyń tıimdi jaqtaryna boılap, qandaı múddeler jaqyndatyp otyrǵanyna kóz júgirtti.
Saıası qarym-qatynastyń bastaýy
Bıyl eki eldiń ózara dıplomatııalyq seriktestigine 33 jylǵa jýyq ýaqyt boldy. 1992 jyldyń tamyzynda kelisimge qol qoıylyp, kóp uzamaı Italııa elshiligi esigin aıqara ashty. Al Qazaqstan elshiligi sol elde 1996 jyldan beri jumys isteıdi.
Osy ýaqyt ishinde eki el arasyndaǵy qatynastar teńdessiz joǵary deńgeıge jetti. Mazmundy saıası dıalog júrgizilip, ózara saýda qarqyny ósti, kelisimsharttar bazasy keńeıip, kópjaqty qurylymdar aıasyndaǵy yntymaqtastyq nyǵaıdy. 2009 jyly qol qoıylǵan Strategııalyq áriptestik týraly Shart Qazaqstan-Italııa qarym-qatynastarynyń erekshe mártebesin aıǵaqtaıtyn asa eleýli oqıǵa sanalady.
Qazaqstan da qazir kári qurlyqtyń damyǵan elderinen kem túspeıtin aýqymdy saıası ózgeristerge bet túzedi. Saıası júıeni jańǵyrtýǵa, adam quqyqtaryn qorǵaý tetikterin jetildirýge baǵyttalǵan reformalar baǵdarlamasyn baǵyt etti. Osy turǵyda Italııa Respýblıkasymen serpindi qarym-qatynastar elimizde júrgizilip jatqan reformalardy júzege asyrýǵa jáne ilgeriletýge mańyzdy úles qosýda.
Ekijaqty qatynastardy damytý maqsatynda Ónerkásiptik jáne ekonomıkalyq yntymaqtastyq jónindegi Úkimetaralyq jumys toby isteıdi. «Qazaqstan-Italııa» parlamenttik dostyq toby da qurylǵan.
Byltyr qańtarda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Italııaǵa resmı saparmen barǵany este. Onda Memleket basshysy Italııa Prezıdenti Serdjo Mattarellamen kezdesip, mańyzdy kelissózder júrgizdi. Taraptar Qazaqstan men Ortalyq Azııanyń Eýropa Odaǵymen aradaǵy yntymaqtastyǵyn damytý perspektıvalaryn talqylap, kólik jáne logıstıka salasyndaǵy ózara tıimdi yqpaldastyqtyń, atap aıtqanda, Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵytyn órkendetýdiń keleshegi zor ekenin erekshe atap ótti.
Jyl basynda Qasym-Jomart Toqaev Birikken Arab Ámirligine baryp, «Abý Dabıdiń ornyqty damý aptalyǵy» sammıtine qatysqan edi. Memleket basshysy basqosý alańynda Italııa Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy Djordja Melonımen kezdesip, týǵan kúnimen quttyqtap, dostas Italııa halqynyń ıgiligi jolyndaǵy memlekettik qyzmetine tabys tilegen bolatyn.
Sol jyly shyraıly júzdesýler bıyl naýryzda Astanada jalǵasty. Italııa Prezıdenti Serdjo Mattarella Qazaqstanǵa kelip, Qasym-Jomart Toqaevpen kezekti ret jıyn ótkizdi. Basshylar saýda jáne ekonomıka, mádenıet salasynda tamasha baılanys ornata alǵanyn erekshe atap ótkeni bar. Yntymaqtastyqty odan ári damytý perspektıvalary talqylandy. Qazirgi eki eldiń jaqyndyǵyn sol kezdesýlerdiń nátıjesi retinde qarastyrsaq bolady.
Mádenı-gýmanıtarlyq salada, bilim berý, kitaphana isi, ǵylymı-zertteý qyzmeti baǵyttary boıynsha da ózara is-qımyl keńeıip keledi. 2020 jyly Abaı Qunanbaıulynyń 175 jyldyǵy aıasynda uly oıshyldyń «Qara sózderi» men poemalary ıtalıan tiline aýdaryldy. Mılan qalasyndaǵy Ambrozıan kitaphanasynda jáne Venetsııa qalasyndaǵy «Ka Foskarı» ýnıversıtetinde qazaqstandyq mádenıet pen ádebıet ortalyqtary jumys isteıdi.
Qazaqstan men Italııany tek saıasat pen ekonomıka ǵana emes, Uly Jibek joly dáýirinen bastaý alatyn tarıh jáne ataqty venetsııalyq kópes Marko Polonyń saıahaty jaqyndatady desek – artyq aıtqandyq emes.
Eki el strategııalyq seriktestikti jan-jaqty nyǵaıtýǵa jáne damytýǵa baǵyttalǵan syrtqy saıası baǵytty odan ári ilgerilete berýge nıetti ekenderin ańǵartyp otyr.
«Qara altynǵa» negizdelgen saýda
Eń aldymen aıtar jaıt – Italııanyń Ortalyq Azııadaǵy múddesi ekonomıkalyq faktorlarǵa baılanysty. Máselen, ózge kári qurlyq elderi sekildi Italııa da shıkizatqa muqtaj, ásirese, munaı ónimderine. Aımaqpen baılanys jaǵyna kelgende Italııa bárinen buryn Qazaqstanǵa erekshe nazar aýdarady. Nege?
Birinshiden, Qazaqstan - Ortalyq Azııada kóp salalar boıynsha kóshbasshy. Mysaly, Ónerkásip jáne qurylys mınıstrliginiń dereginshe, 2024 jyly elimizdegi ónerkásip óndirisiniń kólemi 106,8 mlrd dollarǵa jetken. Bul kórsetkish Ózbekstannan – 1,5 ese, Qyrǵyzstannan – 16 ese, al Túrikmenstanmen salystyrsaq 22 ese kóp.
Ekinshiden, Italııa – elimizdiń munaıyn satyp alýshy negizgi eldiń biri. Jyl saıyn taýar aınalymynyń ortasha qarqynmen artyp keledi. 2023 jyly eki el 16,1 mlrd dollarǵa saýda jasassa, byltyr kórsetkish 20 mlrd dollarǵa jýyqtady. Sonyń 18,7 mlrd dollary Qazaqstan eksportyna tıesili. Sonyń 98 paıyzdan astamy munaı jetkizý úlesinde.
Munaıdan bólek elimiz ferroqorytpalar, allıýmınıı, bıdaı, tas kómir, keptirilgen jemister jetkizgen.
Al Italııadan kelgen ımporttyń somasy byltyr 1,3 mlrd dollarǵa baǵalandy. Kári qurlyqtaǵy seriktes dári-dármek, armatýralar, qubyr, sorǵy jáne jeldetkish, vaktsınalar, ydys jýatyn mashınalar, baǵaly metaldan jasalǵan buıymdar saýdalaǵan.
Sondaı-aq ıtalııalyqtar Qazaqstan ekonomıkasyna ınvestıtsııa quıý jaıyn da umyt qaldyrǵan emes. Syrtqy ister mınıstrliginiń dereginshe, 1992-2022 jyldy qamtıtyn 30 jyldyq kezeńde elimizdiń ekonomıkasyna 15 mlrd dollar Italııa ınvestıtsııasy túsken. Al 2005 jyldan bastap 2024 jyldyń jeltoqsanyna deıingi aralyqta 7,6 mlrd dollardy qurapty. Qazir elimizde 300-ge jýyq ıtalııalyq kompanııa jumys istep jatyr.
Taraptar energetıkalyq qaýipsizdikti qorǵaýǵa septesip otyr
Saıasattanýshy Janerke Qaıratqyzynyń aıtýynsha, Qazaqstan men Italııa arasyndaǵy baılanys 1992 jyly alǵash dıplomatııalyq qarym-qatynastar ornaǵaly beri turaqty túrde damyp keledi. Búginde Astana - Rımniń Ortalyq Azııadaǵy eń úlken saýda seriktesi.
– «Osy kezdesýler eki tarapqa ne beredi?» degen suraqqa keler bolsaq, eń birinshiden, strategııalyq seriktestikti ári qaraı damytýǵa negizdelmek. Joǵary deńgeıdegi kezdesýler barysynda kóptegen túıtkildi máseleler óz sheshimin taýyp, ózara senim men yntymaqtastyq arta túsedi. Memleket basshylary qatysatyn kelissózderdiń aýqymy keń, ásirese saıası seriktestikti nyǵaıtýǵa úles qosady.
Italııa qazir Eýropalyq Odaq elderi arasynda ekonomıka men energetıkalyq qaýipsizdik salasynda turaqtylyq kórsetip otyr. Bul – úlken artyqshylyq, sebebi álemdegi geosaıası jaǵdaılar áserinen kári qurlyq elderi ekonomıka men energetıka salasynda keleńsizdikterge tap boldy. ıAǵnı, Italııa - sol daǵdarysqa tótep berip turǵan memleketterdiń biri. Osy oraıda Qazaqstannyń da úlesin atap ótý kerek. Sebebi kári qurlyq eliniń energetıkalyq qaýipsizdigin saqtaýda Astana tarapynyń úlesi mol. Sol úshin Italııa seriktestikti jalǵastyrýdy kózdeıdi, – deıdi sarapshy.
Sáýir aıynda Ortalyq Azııa men Eýropalyq Odaq elderiniń sammıti ótkeni belgili. Ol jerde de birqatar kelisimderge qol qoıylyp, Eýroodaq tarapynan Ortalyq Azııaǵa 12 mlrd eýro ınvestıtsııa jasalatyn boldy. Endi sol kelissózder aıasynda qabyldanǵan sheshimderdiń iske asyrý tetikterin ár memleketter ózara talqylaýǵa kóshpek.
– Italııadan bizge jetkiziletin taýarlardyń óndirisin óz elimizde jolǵa qoıý, tehnologııalyq transfertter jasaý jaǵynan da múddelimiz. Italııalyq alyp Eni kompanııasy qazir munaı-gaz salasyna ǵana emes, balamaly energetıkaǵa da óz úlesin qosyp jatyr. Demek, Qazaqstan qazir eksporttaıtyn shıkizatyn tereń óńdeýge kóship, ony iske asyrýda ıtalııalyq tehnologııany qoldanýǵa nıetti.
28 mamyrda Qazaqstan men Italııanyń iskerlik forýmy da ótti. Onyń aıasynda 10 memorandýmǵa qol qoıylyp, júzdegen mln eýroǵa kelisimder jasalǵan. Qazaqstanda 300-den astam ıtalııalyq orta kásip ókilderi qyzmet atqarýda. Bunyń bári – ıtalııalyq bıznestiń elimizge seniminiń kórsetkishi. Alda ótetin joǵary dárejeli kezdesýler osy senimdi arttyryp, Astanaǵa quıylatyn ıtalııalyq ınvestıtsııanyń uzaqmerzimdi kepili bolmaq, – dep qorytyndylady saıasattanýshy Janerke Qaıratqyzy.