Jaıyqtyń kóktemgi tasqynyn ańsaımyn - Aqushtap Baqtygereeva
- Ata-analarymyz ózderi júrip ótken keshegi kúndi móldir, tunyq álem retinde eske alyp otyrady. Jastyǵyńyz ótken sol «aıhaı dáýren» Siz úshin de ystyq shyǵar? Ol kezdiń aqyndary, jazýshylary, qalamgerleri, ónerpazdary, jalpy jastarynyń minez-qulqy, armany, maqsaty, peıili qandaı edi?
- Ata-analarymyz soǵys kórgen urpaq, biz odan keıingi qıyndyqty kórgen urpaq edik. Beıbit kúnge qýandyq, barǵa máz, joqqa qanaǵat ettik. Ónerge umtyldyq, bilimge qulshyndyq, aldymen Otandy súıýge tárbıelendik. Baýyrmal boldyq. Soǵystan ákesi oralmaǵan jetimdermen birge oqydyq. Adamdy aıadyq, dámimizdi bólisip ishtik, kıimimizdi de aýysyp kıdik. Dosty satpadyq, eshkimdi aldamaýǵa tyrystyq. Sol jyldarda stýdenttik ómirden jyrlar óte kóp jazyldy. Aqyn Tumanbaı Moldaǵalıev aǵamyzdyń jyr joldaryn jattap óstik:
On jigit bir bólmede turatyn ek,
Bir jerde toǵysatyn arman-tilek,
Baqyttan bárimiz de úmitti edik,
Saqal-murt bárimiz de qyratyn ek.
Uqypty ustaýshy edi bireý múlkin,
Bolsa da bireý ushqyr, bireý sylqym,
On túrli famılııa bolsaq-taǵy
Bir úıdiń balasyndaı edik, shirkin! - dep keletin ol kezdiń óleńdegi shyndyǵy da sol edi. Ol kezdiń qalamgerleri de top-top bolyp birge júretin. Jazǵandaryn birge talqylap, birine biri syry men synyn aıtyp otyratyn. Áńgime-dúken, kóńildi-qaljyń, aıta qaldy degen sózder ǵajap edi, aýyzdan aýyzǵa taralyp jatatyn. Qazirgi Jambyl kóshesindegi jazýshylardyń eki úıinde 60 páter bar edi. Túgeldeı aqyn-jazýshy turdyq qoı. Keshkisin esik aldyndaǵy kúlki men qaljyńǵa burylmaı ótý múmkin emes bolatyn. Úıdegi sýsynyn da bólisip ishken qaıran aǵalarym! Kózime elestese, jylaǵym keledi. Bul kúnde bári qabyrǵadaǵy estelik taqtadan qarap tur ǵoı... Jastar da erekshe kishipeıil, úlken syılaý degen jazylmaǵan zań edi-aý. Qoǵamdyq kólikte atyp turyp oryn berý eldiń salty edi. Óz basym aqyn aǵalarym sonsha jaqsy kórse de, júgirip baryp janyna, jabysyp sýretke túspegen ekenmin. Sol syılastyqty attamaǵan salttar ǵoı deımin. Qazir qatty ókinemin. Muqaǵalı Maqataev aǵamyzben bir bólmede jumystas bolyp otyrdym, Sherhan Murtaza aǵamyz redaktor bolǵanda «Juldyzda» istedim. Tahaýı Ahtanov, Hamıt Erǵalıev, Juban Moldaǵalıev aǵalarymmen saparlas boldym, Ǵafý Qaıyrbekov úıimde dastarqanda óleń oqydy, Ótebaı Qanahın aǵamyzben kórshi turyp, kúnara úıinen sháı iship júrgen kúnder-aı!.. Jalpy, adam balasy keıde uqypsyz bolady eken. Tirlikte bári baıqalmaıdy, ómir uzaq bolyp kórinedi ǵoı, sóıtsek, bári ótkinshi... Al Qadyr aǵammen kúnde birge júrgen de edim. Sol qalamgerlerdiń peıilderi keń, ózderi baýyrmal bolatyn. Olar qashan kórseń de jarqyldap turatyn edi ǵoı. Al jastar bas qosyp, poezııa keshterin kez kelgen stýdenttiń jaldap turǵan páterinde de ótkize beretin edik. Almaty jaıly sulý jyrlar da, ádemi ánder de sol kezdiń týyndylary. Ol kezde sezim de, mahabbat ta sulý, ánderdiń sóziniń de mán-mańyzy aıqyn, shyn júrekten shyǵady. Biz sondaı jastyq keshtik.
- Sherhan Murtaza, Ótejan Nurǵalıev, Farıza Ońǵarsynova, Tutqabaı Imanbekov syndy tulǵalarmen qatar-qurby, áriptes boldyńyz. «Sher-aǵańnyń shekpeniniń» jylýy men zamandastaryńyzdyń jarasymdy ázili jaıly áńgimeni de kóbirek estımiz. Onyń birazyn «Qazaq ádebıetinde» estelik qylyp jazdyńyz da. Sonda da, syr sandyqta jasyrýly qalǵan áńgimelerdiń birin tarqata otyrsańyz...
- 1973 jyldyń maı merekesi esime túsip otyr. Ol kezde jalaýlatyp sap túzep, túgel ujymdar Úkimet úıiniń aldynan ótetin edik. Sonaý bıik minbede jymııa kúlip Dinmuhambet Qonaev turar edi. Bizdiń jazýshylar kolonnasy óte kóńildi bolatyn. Estelik te, ázil de, óleń de, án de, aıtys ta sonda. Onyń qaısybirin aıtyp taýysasyń?! Sol mereke qarsańynda Farıza Ońǵarsynova qazirgi Dostyq (burynǵy Lenın) dańǵylynyń boıynan alǵan alǵash páterine qonaq shaqyrýdy josparlady. Qoı soıý kerek dep sheshtik. Almatynyń irgesinde turatyn Yrza Qýnaqova bir toqty ákelýge kómektesti. Farızanyń Sasha degen júrgizýshisi daladaǵy garajdyń qasyndaǵy talǵa toqtyny baılap, ketip qaldy. Endi ony soıý kerek. Qaıdan tap bolǵany esimde joq, aqyn Ótejan Nurǵalıev toqtyny baýyzdaýǵa kelisim berdi. Úıde ustap júrgen shaǵyn pyshaǵymyzǵa qarap, Ótejan: «Myna pyshaqpen meni baýyzdamasańdar, qoı baýyzdaýǵa jaramaıdy», - dedi.
Farıza: «Soıa almaıtyn adamǵa syltaý kóp qoı», - dedi.
Men bolmashy jipti alyp, qoıdyń aıaǵyn shalyp baıladym. Qyzyq mal ǵoı, kónip jatyr, qazaqtyń minezindeı myńq etpeıdi, mańyramaıdy da...
Ótejan namystanyp sol pyshaqpen baýyzdap boldy, jas kezi ǵoı, qoly da qarýly. Men Ótejanǵa basty deneden túgeldeı bólip berýdi ótindim. Óıtkeni, bir kezde Ǵafý Qaıyrbekov aǵamyz aıtqan áńgime esime tússin: Aqyn Bákir Tájibaev kók bazardyń qasynda páter jaldap turyp jatady. Jap-jas kezderi ǵoı, bir-biriniń úıine shaqyrýsyz baratyn salt boıynsha Nurǵısa Tilendıev Ǵafekeń ekeýi oılamaǵan jerden Bákirdiń úıine qonaqqa barýdy uıǵarady. Aqyn kók bazardan qoı satyp ákeledi. Kim baýyzdaıdy? Nurǵısa Tilendıev bilegin sybanyp jiberip, qoıdy jyqtyryp, keńirdeginen tartyp jiberip, máz bolyp, aqqan qanǵa qarap turady. «Endi ózderiń ary qaraı soıasyńdar ǵoı» dep qolyn jýyp tursa, aıaǵy baılanbaǵan álgi qoı turyp ketpesi bar ma?! Qan-qan basy salbyrap, qaqpadan shyǵyp, tramvaı jolyna baǵyt alady. Sóıtse, tamaǵyn baýyzdap, julynǵa jetpegen eken ǵoı pyshaq. Sodan aqyn jigitter qýyp ustap, jabylyp qaıta soıdyq dep - osy kúlkili áńgimeni aıtyp, jastyq shaqtaryn eske alyp, máz-máıram bolyp otyrýshy edi. Ańqyldap kele qalǵan dostarǵa páter jaldap otyryp, qoı soıýdyń ózi ol kezdegi adamdar peıiliniń keńdigin, syılastyqty bıik qoıǵannyń kýási emes pe?! Sol tústi esime. Sonymen, ótpeıtin pyshaqqa yzaly Ótejan qolyn jýyp tur, Farıza bolsa óz minezinshe: «Bul Ótejan qoı soıyp jarytpas», - dedi. Ótejan bolsa, pyshaqty jerge laqtyryp jiberip: «Áı, eki bilgish qyz, ózderiń soıyńdar kerekse», - dep, qolyn shala jýyp, butaǵa ilgen uzyn baýly sómkesin ıyǵyna asynyp kete bardy. Sol kezde Kádirbek Segizbaev kelesi esikte kórshi turatyn, sony shaqyraıyq desem, Farıza odan saıyn qyrsyǵady. «Kádirbekte bar eki qol ózimizde de bar emes pe?», - deıdi. «Álgi erkek dep baýyzdatqan Ótejan osyny túgel soıyp berse, nesi keter edi?», - dep ashýlanady.
Ne kerek, jańa qonysqa qalamdas dostar shaqyryp, óte kóńildi kesh ótkizdik. Ol kezde biz ydys-aıaqqa da mán bermeımiz. Rýhanı áńgime, óleń-jyr, oqyǵan kitap, este qalǵan estelikterge áýes bolatynbyz. Ábish Kekilbaev, Meńdekesh Satybaldıev, Habıbolla Sydıqovtar aıtatyn Mańǵystaýdyń ańyz-hıkaıalaryna bir qonaqtyq azdyq etetin. Seıdahmet Berdiqulov, Sherhan Murtaza aǵalarymyzdyń qalamger álemi jaıly áńgimeleri, Tutqabaı Imanbekovtiń tapqyr qaljyńdary qarapaıym kúnderdi merekege aınaldyryp jiberetin edi-aý, shirkin!
- «Dalanyń qarlyǵashtary-aı» degen óleńińizde «Adamnan ketken meıirim , Senderde qalǵan tárizdi» deısiz. Elde júrsiz. Kezdesýlerge jıi baryp turasyz. «Adamnan ketken meıirim» qaıta oraldy ma? Búginginiń keıipkeriniń júregin ne jibitedi, ne qaraıtady? Qalamger kórgen, aqyn kórgen búgingi zamannyń keıipkeriniń kelbeti qandaı?
- Dalada qarlyǵashtar shynymen azaıyp ketti ǵoı. Saparǵa shyqsań, baǵana symdarynda monshaqtaı tizilip otyratyn usaq torǵaılardy da kezdestirý qıyn. Baǵananyń basynda «dala sanıtary» atanatyn qaraqustar otyratyn. Qazir olar da sıredi. Naryn qumyna qaraı júrgende bókender máshınamen jarysyp shabatyn. Adamzat tabıǵatty sanaly túrde tozdyryp jatyr, bir kúngi qyzyǵy úshin qanshasyn atady? Qazir múmkindigi bardyń bári ańshy, báriniń myltyǵy bar ǵoı... Adamdar qatygez, meıirimsiz bolyp bara jatyr. Biz jas kezimizde úıimizdiń kiltin kórshige qaldyryp, stýdent kelse, panalatyp, týys-tanystardyń ul-qyzyn oqytyp ósken urpaqpyz. Qazir onyń bári ertegi sııaqty. Naryq zamany aǵaıyn adamdardy da jat etip jiberdi. Tipten, ata-anasyn baqpaıtyndar kezdesedi. Qartaıǵandar úıin salyp úlgere almaı, sony turǵyzǵandy maqtanyshpen aıtyp otyratyn zaman keledi dep kim oılapty?! Sol úıdi mekendeıtinderdiń kóbiniń ul-qyzy bar, tirileı ata-analaryn ótkizip, jaıbaraqat ómir súretinderi janǵa batady. Anasyn úıine syıǵyzbaıtyn, atasyn qulsha jumsaıtyn kelinder kóbeıip tur. Qazaq qyz tárbıesinen aıyrylyp barady dep shyryldap júrgenim sol ǵoı, meıirim jaıly áńgime azaıdy-aý deımin. Qyzdarymyz qarlyǵash qustaı janǵa jaqyn bolsa degen arman ǵoı meniki. Shúkir, bary bar, tek meıirbandyq azaıdy. Bızneste de aldaý, ańqaýdyń eńbegin jeý jıi kezdesedi. Bazarǵa barsań, qazaq kelinshegi qospa maı, qoıyrtpaq qaımaq satyp, tıynǵa bola aldaıdy, Qudaıdan qorqý, uıalý degendi eskermeıtin boldy. Osynyń bári aqyn júregine salmaq salatyny aqıqat.
- Aqyn qolyna qaı kezde qalam alady? Kirlegen júrekti jýyp-shaıatyn aqynnyń tunyq áleminde júrýge talpynys bildiretinder de, kelsin-kelmesin sol álemniń tórinde otyrýǵa umtylatyndardyń da, tipti aqyndyq atty álemdi múldem joqqa shyǵaratyndardyń da qarasy kóbeıgen búginginiń oqyrmandaryna ne aıtasyz?
- Aqyn jaıly avardyń uly aqyny Rasýl Ǵamzatov aıtty emes pe «Aqyn - táýligine jıyrma tórt saǵat boıy oıda júretin adam» dep. Kez kelgen dybys, qubylys, ýaqıǵa, qoǵam - bári-bári aqyn júreginen ótedi ǵoı. Aıbergenov te aıtqan «Aqyn bolýdy ońaı dep pe ediń, qaraǵym, Aýzynda bolý syzdaǵan barlyq jaranyń» degen joldarda shyndyq jatyr. Al áıel aqyn úshin nemereń naýqastanyp qalsa da, birge aýyratyn túnderdiń ózi ne turady?!
Bul kúnde eń qyzyǵy - qaltasy qalyńdar óleń jazam dep áýrelenetindi shyǵardy. Jaldap óleń jazdyryp, óz basynan kitap bastyratyn da jáıtter kezdesedi. Aqyn - Qudaıdyń súıgen quly, ol kıeli ekenin túsinbeıtinder de bar. Jalpy ómirde adam balasy ala-qula jaratylady ǵoı. Bir anadan týǵan eki balanyń biri - aqynjandy, ekinshisi - qanypezer, qatygez bolyp, kisi óltirýge deıin barady. Áıteýir, bul álem biz túsinip bolmaıtyn jumbaqqa toly. Óleń jaıly eshteńe sezbese de, jaı sóz túsinetin adamǵa jolyǵý da az baqyt emes-aý bilgenge. Al keıbir aýqattyǵa, dúnıeqońyzdarǵa ádebıetiń, óneriń, óleńiń múlde kerek emes sııaqty. Bir kitaptyń betin ashpaı-aq shalqyp ómir súrip júrgender de bar. Oıly sóılemin durys qurap aıta almaıtyndar ǵylymı ataq aldy degende ne aıtaryńdy bilmeısiń, ókinishke oraı, olar da aqynnan baqyttyraq ómir súredi. Sebebi bette uıat, júrekte sezim o bastan joq qoı, tabıǵat ondaı syıdy bermegen. Qoǵam sondaılardan qasiret shegedi, sezimtaldar sondaılardan sharshap qalady. Jastar ınternetke aýyp ketken zamanda oqyrman azaıyp turǵany shyndyq. Árkim óz salasy jaıly oqıdy, burynǵydaı jan-jaqty, kóp nárseden habardar bolý arnasy tarylyp keledi. Biz stýdenttik kezimizde teatrdyń bir qoıylymynan qalyp qoısaq, qatty ókinetin edik, álemdik mýzykany tyńdaǵymyz kelip, álemdik ádebıettiń aýdarmalaryn izdep, sabylyp júrýshi edik. Jańa shyqqan bir kitap qolymyzǵa tıse, aýysyp oqyp, bir-birimizben oı bólisip júrýshi edik. Qazir kitapqa ondaı suranys joqqa jaqyn. Degenmen, qazaq mektebiniń kóbeıgeni qýantady. Jastardyń saýattylyqqa umtylatyndary joq emes. Jas urpaq kitapqa qaıta oralady degen úmittemin.
- « Sen Jaıyqqa aıt, joldas bop ezdermenen, //Jaǵympaz bop kórmegen, sózge ermegen. //Qyzyń júr de bir minez ómir keship, //Sen sııaqty arnada ózgermegen» deısiz. Osy kúni ekologtar adamı jáne tabıǵı faktorlardyń áserinen Jaıyqtyń arnasy buzylyp barady dep dabyl qaǵýda. Sol adamı, tabıǵı faktorlar aqyn janyn, júregin qanshalyqty ózgertti?
- Jaıyq ózeni - bir aımaqtyń taǵdyry emes, túsingen adamǵa qazaq ultynyń taǵdyry ǵoı. Onyń qasireti de ulttyń qasireti, zamannyń suraǵy. Kóz aldymda sýy azaıyp bara jatyr, balyǵy da azaıdy. Bári adam qolymen jasalyp jatyrǵan qııanat. Bastaý alatyn jaǵynda Reseıde jeke toǵandar sý jibermeı otyr. Qum basqan jerlerin qazýǵa aqsha bólinbeıdi, keı óndiris oryndary laı sý qosady dep shyryldaǵanmenen, ekologtar aqsha arqyly bar máseleni ózderi sheshetin bolyp bári aıaqsyz qalyp jatady. Meniń tvorchestvom túgel sol ózenge arnalǵan. Oqyrmandarymnyń meni «Jaıyqtyń aq shaǵalasy» dep ataıtyndyǵy sondyqtan shyǵar. Men osy ózenge bar muńymdy, qýanyshymdy, syrymdy shaqqaly qasha-a-a-an...
Jaralyp eń o basta án salýǵa
Jeter eken ǵumyryń qansha jylǵa,
Kóz aldymda ortaıyp bara jatsyń,
Qajydyń ba, eki ózen, sharshadyń ba?
nemese:
Aq Jaıyq, tasy, tógil, kóńil qaldyr,
Aýmaly-tókpeli ǵoı ómir báribir.
Aınalǵan polıgonǵa sor dalanyń
Bir ret tym bolmasa shólin qandyr.
nemese:
Sen meniń armanymnyń asqarysyń,
Júrgem joq jyrlap qana tastaý úshin,
Mendegi Otan degen uly uǵymnyń,
Alǵashqy sezim atty bastaýysyń.
Jaıyq tasyp, arnasyn buzǵan jyldary mynadaı joldar týdy:
Sýyń - káýsar, óziń - nár, aqyldysyń,
Bary anyq boıyńda batyl kúshiń.
Egemendi elge ózen bolǵanyńa
Asyp-tasyp qýanyp jatyrmysyń!
nemese:
Sabyr, Jaıyq,
Óshikpe qaırań, qumǵa,
El erteńin Ana bop oılandyń ba?
Ózi kedeı, jany baı dıqanyńnyń
Qýanyshyn úreıge aınaldyrma!
nemese:
Eger bizdiń qazaqtyń
Kóp oqyǵan babasy ǵalym bolsa,
Jańa týǵan balasy daryn bolsa,
Qyzdarynyń barlyǵy arý bolsa,
Kórgensizge bul qazaq zárý bolsa,
Arman qýyp shetinen qanattansa,
Óleń oqyr bárinde saýat bolsa.
Qasterlese erlerin eńiregen,
Sol kezde men jarylyp qýanyshtan
Senshe, Jaıyq, arnamnan tógiler em.
Jaıyqqa jyr arnaý arqyly jastar sanasyn oıatý da bir armanym edi. Aqyn qolynan odan basqa ne keledi? Jaıyqty súıý arqyly týǵan el - Qazaqstandy súıýdiń eń basty borysh ekenin aıtam oqýshylar men stýdentterge. Sonyń sýyndaı móldir kóńil men sabyrly minez úırenińder deımin jasóspirim qazaqtyń qyzdaryna. Jas shaǵymda kórgen óktem bermes kóktemgi tasqynyn ańsaımyn. Jaıyqta týǵan daryndy ata-babalardyń esimine shań juqtyrmaı, qasterleýdi ósıet etemin jastarǵa. Mahambet aqyn armandaǵan «at salmaı óter kúnge» de jetkenimizge, erkin el bolǵanymyzǵa shúkirshilik etip, Qurmanǵazy kúıin tyńdap, Muhıttyń ánin tyńdap júrip jatyrmyn sol ózenniń jaǵasynda. «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha atqarylyp jatqan ıgi ister de qýantady. Keshe ǵana ómirden ótken Qadyr Myrza Áli ortalyǵy salynyp jatyr. Qasym, Muqaǵalı, Qadyr oqýlaryn ótkizetin jastardyń jyrǵa qumarlyǵy qýantady. Qalam ustaǵan jas talanttar da qaýlap ósip keledi Jaıyq boıynda. Jaıyqtyń tabıǵatyn qorǵaý, onyń bolashaq baqyty da jastarǵa amanat deımin.
Aqyn jany báribir mazasyz...
- Áńgimeńizge rahmet!
Áńgimelesken: Qaragóz SІMÁDІL.