Jaıyq qalashyǵy ashyq aspan astyndaǵy mýzeıge aınalmaq
ORAL. KAZINFORM — 2001 jyly Oral qalasynan 12 shaqyrymdaı jerden Jaıyq qalashyǵy tabylǵany belgili. Qazirgi tańda qalashyqty ashyq aspan astyndaǵy mýzeıge aınaldyrý jumysy qolǵa alynyp otyr. Osy oraıda Kazinform tilshisi «Jaıyq qalashyǵy» tarıhı-mádenı mýzeı-qoryǵynyń dırektory Mırbolat Ersaevpen suhbattasqan edi.
— Mırbolat Bıjanuly, jańadan qurylǵan mekemeniń alǵashqy qadamdary neden bastaldy?
— Birden ekpin túsirip aıtar edim, Batys Qazaqstan oblysynda «Jaıyq qalashyǵy» tarıhı-mádenı mýzeı-qoryǵynyń qurylýy — óńirdiń ǵana emes, kúlli elimizdiń tarıhy úshin aıtýly oqıǵa. Oral qalasynyń túbinde ornalasqan bul kóne shahar XIII–XIV ǵasyrlarda Altyn Orda dáýiriniń iri ortalyǵy bolǵany belgili. Ǵasyrlar qoınaýynan jetken osynaý murany qaıta jańǵyrtý isi memleket tarapynan qoldaý taýyp, arnaıy mekemeniń ashylýy — tarıhı ádilettiń ornaýynyń kórinisi.
Mekeme qurylǵan alǵashqy kúnnen bastap ǵylymı qaýymdastyq ókilderin, tarıhshylar men mádenıet qaıratkerlerin jumyldyrýǵa basymdyq berildi. Jaıyq qalashyǵynyń jumys jospary talqylanyp, bolashaqta turaqty ǵylymı keńes qurý jóninde usynys jasaldy. Bul bastama arheologııalyq zertteýlerdiń júıeli júrgizilýine, alynǵan derekterdiń ǵylymı aınalymǵa enýine múmkindik beredi.
Sonymen qatar salalyq saraptamadan ótken jobanyń qorytyndysy da jasaqtaldy. Onda Jaıyq qalashyǵyn jańǵyrtýdyń áleýmettik-ekonomıkalyq jáne ǵylymı-mádenı mańyzy aıqyn kórsetildi. Joba iske asqan jaǵdaıda júzge jýyq jańa jumys orny ashylyp, týrızmniń damýyna serpin berilmek.
— Bul rette jumys jańa tehnologııalarǵa negizdeletin shyǵar?
— Árıne, solaı. Memleket basshysynyń bıylǵy Joldaýynda atap ótilgendeı, jasandy ıntellekt pen tsıfrlandyrý búginde el damýynyń strategııalyq baǵytyna aınaldy. Osyǵan sáıkes Jaıyq qalashyǵynda 3D skanerleý, derekterdi óńdeý, OCR jáne NLP júıelerin engizý josparlanyp otyr. Bul qadam arheologııalyq oljalardy dál ári jedel tirkeýge, jasyryn qurylymdardy anyqtaýǵa, sondaı-aq týrıster úshin zamanaýı ınteraktıvti formatta usynýǵa jol ashady.
Mekeme jumysyna jergilikti qoǵam ókilderiniń nazaryn aýdarý — mańyzdy mindettiń biri. Osy maqsatta áleýmettik jelilerde resmı paraqsha ashylyp, qala tarıhyn nasıhattaıtyn beınematerıaldar men jazbalar turaqty túrde jarııalanyp keledi. Árbir nysanǵa tarıhı belgiler qoıylyp, annotatsııasy bar bılbordtardy ornatý isi bastaldy.
«Aqjaıyq» telearnasy túsirilim jasap, Jaıyq qalashyǵynyń bolashaǵy týraly arnaıy baǵdarlama daıyndady. Bul aqparattyq qoldaý halyq arasynda keń qyzyǵýshylyq týdyryp, jańa mekemeniń abyroıyn arttyra tústi.
— Jaıyq qalashyǵyn ashyq aspan astyndaǵy mýzeıge aınaldyrý jóninde kópten beri aıtylyp keledi. Osy jobanyń júzege asyryla bastaýy qýantady, bul jóninde ne aıtar edińiz?
— Iá, alda Jaıyq qalashyǵyn ashyq aspan astyndaǵy mýzeıge aınaldyrýmen birge mártebesin halyqaralyq deńgeıdegi ǵylymı-mádenı ortalyqqa deıin kóterý josparlanyp otyr. Týrızmdi damytý arqyly aımaqtyń ekonomıkasyna qosymsha serpin berý, óńirdiń tarıhı ımıdjin nyǵaıtý — basty maqsat.
— Jaıyq qalashyǵynan tabylǵan kóne jádigerlerdiń tarıhı qundylyǵyna toqtala ketseńiz?
— Jaıyq qalasynan arheologııalyq qazba jumystary nátıjesinde tabylǵan jádigerler osy jerde orta ǵasyrlarda qalalyq mádenıettiń bolǵandyǵyn dáleldeıdi. Bul qansha ýaqyttan beri bizdiń memleketimizdiń aýmaǵynda tek kóshpeli mádenıet boldy degen burynnan qalyptasqan túsinikti joqqa shyǵaryp otyr.
Árıne, qazba jumystary basqa qalalar sııaqty aýmaqty mólsherde júrgizilmedi, alaıda azǵantaı zertteý jumystary nátıjesiniń ózi tarıhymyzdaǵy kóptegen suraqtarǵa jaýap berip tur. Eń basty qúndylyǵy osy.
— Endeshe, bul baǵytta qandaı ǵylymı mekeme, oqý oryndarymen baılanys ustamaqshysyzdar?
— Jaqyn arada jańadan ashylǵan mekemeniń zańdyq qujattary tolyq rásimdelgen soń, arheologııalyq zertteý jumystary qaıta jalǵasady. Óıtkeni mekeme qurýdaǵy basty maqsat — kóne Jaıyq qalashyǵynyń tarıhı-mádenı murasyn jan-jaqty zerttep, urpaqqa jetkizý.
Osy oraıda memleketimizdiń jáne shet elderdiń ǵylymı-zertteý ortalyqtarymen, eń aldymen Álkeı Marǵulan atyndaǵy arheologııa ınstıtýtymen, basqa da joǵary oqý oryndarymen birlesip jumys isteý úshin memorandýmdar jasalady. Sonyń aıasynda ǵalymdar men JOO tarıh mamandyǵy boıynsha bakalavrlary men magıstranttaryn jumysqa tartamyz.
Qoryta aıtqanda, qazaq dalasynyń júreginde ornalasqan kóne Jaıyq qalashyǵy — halqymyzdyń tarıhı jadyn jańǵyrtatyn biregeı eskertkish. Onyń taǵylymy — búgingi urpaq úshin baǵa jetpes qazyna. Búgingi jasalyp jatqan alǵashqy qadamdar bolashaqta Jaıyq qalashyǵyn ulttyq deńgeıdegi rýhanı ortalyqqa aınaldyrýdyń berik negizi bolmaq.
Eske sala keteıik, budan buryn Qazaqstannyń kıeli oryndarynyń biri — Jaıyq qalashyǵy jóninde jazǵan edik.