Jaıaý Musanyń dúnıege kelgenine 186 jyl toldy
Pavlodar oblysy Baıanaýyl aýdanynda týǵan.
Jastaıynan halyq mýzykasymen, aýylǵa kelip-ketip júrgen ánshi-kúıshiler ónerimen tanysady. Ózi de án salyp, dombyra tartady. 1851 jyly Qyzyljarǵa kelip, orys tilin úırenedi. Ol dombyra, qobyz tartýmen qatar, syrnaı men skrıpka oınaýdy da meńgeredi. Qaladaǵy orkestrlerdiń, ánshilerdiń oryndaýyndaǵy kontsertterdi qyzyǵa tyńdaıdy. Bul onyń mýzykalyq-estetıkalyq talǵamyn qalyptastyrýda úlken ról atqardy.
Jaıaý Musanyń Shoqan Ýálıhanovpen birge júrýi, Ybyraı Altynsarınniń óleńine («Kel, balalar, oqylyq») án shyǵarýy, óleńmen kúndelik jazýy, Abaıǵa óleń arnaýy, L.N.Tolstoı keıipkeriniń atyn balasyna qoıýy onyń zaman lebin tereń sezingendigin baıqatady.
1854 jyly Omby qalasyndaǵy orys mektebinde oqyǵan. Osyndaǵy kitaphanadan Sankt-Peterbýrg, Máskeý, Qazan, Orynbor, Aqmola, taǵy basqa qalalarda shyǵatyn gazet-jýrnaldarmen, kitaptarmen tanysady.
Jaıaý Musanyń tyrnaqaldy týyndysy «Qyzdar-aı» Ombyda dúnıege keldi. Ol týǵan aýylyna saýatty azamat, mýzykalyq aspaptarda sheber oınaıtyn ónerpaz bolyp oralady. Kele aýyl ómirine qyzý aralasty.
Ákimderdiń, bı-bolystardyń paraqorlyǵyn áshkerelep, ásirese, Baıanaýyldyń aǵa sultany Musa Shormanov pen onyń inisi Mustafanyń zorlyq-zombylyǵyn aıtyp Omby general-gýbernatoryna shaǵym jazady. Sol úshin aǵaıyndy Shormanovtar onyń astyndaǵy atyn tartyp alyp, «jaıaý» atandyrdy. Osy tusta shyǵarǵan «Aqsısa» áninde áleýmettik teńsizdikke narazylyǵyn bildiredi. Bıligi júrip turǵan Shormanovtar ártúrli jala jaýyp, 1860 jyly ony Tobylǵa 12 jylǵa jer aýdartqan. «Súıindik», «Tutqyn zary» ánderi osy kezde shyqqan.
Tutqynda 2 jyl bolǵannan keıin ózi suranyp áskerge ketedi. Ony Lıtvada Ortalyq Azııa joryǵyna daıyndalyp jatqan G.Chernıaevtiń otrıadyna jiberedi. 1863-1865 jyldary osy otrıadtyń júk batalony quramynda Shymkent, Áýlıe-ata (Taraz), Vernyı (Almaty) joryǵyna qatysqan. Chernıaevtiń halyqqa kórsetken zorlyǵyna qatty narazy bolyp, týǵan aýylyna oralady. Oǵan ata jaýlary elde de tynyshtyq bermeı, qaıta qýǵynǵa salǵan.
Jergilikti halyqtyń aýyr turmysyn, bıleýshilerden kórgen zorlyq-zombylyǵyn aıtyp túsindirý úshin ol Sankt-Peterbýrgqa attanady. Biraq odan da qoldaý taba almaǵan soń, Latvııada, Polshada bolyp, sońynan Qazanǵa kelip aıaldaıdy. Jaıaý Musanyń ánshilik, kompozıtorlyq óneri halyq mýzykasymen tyǵyz baılanysta damydy. Sol tusta ómir súrgen Toqsanbaı, Janaq, Túbek, Kótesh, Jańabaı syndy aqyn-jyrshylardyń dástúrlerin úlgi tutyp, jańalyqqa qulash urdy.
Jaıaý Musanyń áleýmettik teńsizdikti áshkereleıtin «Aqsısa», «Haýlaý», «Shormanovqa», «Tolǵaý», «Buzaý zary», «Tutqyn zary», «Súıindik», týǵan jer tabıǵatyn sýretteıtin «Baıanaýyl», «Jazdyń kúni», «Jazda», «Ulytaý», «Saryn»; ańshylyq-saıatshylyq týraly «Turymtaı», «Qarshyǵa», «Kógershin», kúldirgi «Qulbaı», «Qazan qyzdary», mahabbatty jyrlaıtyn «Sursha qyz», «Sholpan», «Sáýlem qyzdar», «Gaýhar qyz», «Láılim»; ómirlik serigi Saparǵa arnalǵan «Keldim, Sapar, basyńa» atty ánderi bar.
Sondaı-aq ol lırıkalyq sıpattaǵy «Qyz kúıi», «Qyz bala kúıi», «Qyzqarqara», «Qamshylaý» sııaqty kúılerdiń de avtory. Jaıaý Musanyń mýzykalyq shyǵarmalary halyqtyń ánshilik-oryndaýshylyq dástúri, sondaı-aq qala áserinen paıda bolǵan marsh, bı yrǵaǵyndaǵy týyndylar negizinde damyǵan. Jaıaý Musanyń ánderinde qazaq halyq ánderinde asa sırek kezdesetin qubylys - klassıkalyq mýzykanyń formasyn quraıtyn erekshelikter «Aqsısa», «Eskendir», «Turymtaı» ánderinen anyq baıqalady.
Jaıaý Musa kompozıtor, ánshi ǵana emes, óz ánderine laıyqtap, óleń shyǵarǵan aqyn. Kóptegen mysqyl óleńderimen qatar «Shal men torǵaı», «Bódene men qanshyr» atty mysaldary da bar. Jaıaý Musa kóńilge túıgenderin oryssha, qazaqsha qaǵazǵa túsirip otyrǵan. Qazaq qoǵamynyń áleýmettik. isterine belsene aralasyp, ult mádenıetine eleýli úles qosqan. Kóptegen koljazbalary Almaty, Qazan, Sankt-Peterbýrg, Omby muraǵattarynan tabylǵan. Onyń ánderi men kúılerin alǵash notaǵa túsirip, jazyp alǵandar - A.Zataevıch, A.Jubanov, B.Erzakovıch, M.Lalınov; ánderin aıtyp berýshiler - Q.Babaqov, Q.Baıjanov, Á.Qashaýbaev, Q.Lekerov, J.Elebekov jáne Jaıaý Musanyń balasy Salyq Mýsın.
Onyń mýzykalyq murasyn qazaq kompozıtorlary opera («Qyz Jibek», «Er Tarǵyn», «Birjan - Sara», «Beket»), sımfonııa, estrada janrlarynda paıdalanǵan. Jaıaý Musanyń ánderi qazirgi ánshilerdiń repertýarynan oryn aldy. Ánshi beınesi kórkem shyǵarmalarda, Z.Aqyshevtiń «Jaıaý Musa» romanynda somdalǵan.
