Jastar prozasyndaǵy jańa beıneler
Jazǵanymdy synap berseń, quryǵanda jer órteýshiniń ataǵyna jeter edim ǵoı dep synshylarǵa renjımin. Sosyn qaıta jibımin. Tipti, keshirim suraımyn. Óıtpeı she?.. Men muńaıyp barsam, olar jylap otyrady. Aılastyń - muńdas bolatyny belgili, qosylyp eńireımiz. Iááá, sý tegin eńbek kimge unasyn!
Jatyp-jatyp alyp, ózim tikeleı áreketke kóshtim. Ne kóp, aty bar, zaty joq saıt kóp. Sadaǵań keteıin ǵalamtordy biraz aınaldyryp kórdim. «Myna shyǵarmań álsizdeý eken, táýirleýi joq pa?» - dep beıkúná keıipte betime qaraǵan kýrstasymnyń (bildeı bir saıttyń bastyǵy) ata-babasyn bir-bir aýnatyp alyp, tizege salyp, kóndirdim de, jarııalattym. Ekinshi bir saıtta da «ózimizdiń jigitter» otyr, olarǵa da bir qońyraý shalý jetkilikti. Odan arǵylaryna «qaraǵaıdy talǵa jalǵap» júrip, tatymsyzdaý birdeńelerimdi berdim. Á men e-ni ajyrata alar qara tanıtyn ataýlyǵa qoljetimdi ǵalamtor jaryqtyq arqyly sózińdi elge jetkizý tipti de qıyn emes eken. Endi kútip jatyrmyn. Ataq kelý kerek edi ǵoı. Tym-tyrys. Sóıtsem, men ashtym dep júrgen jańalyqtyń «tizesi shyǵyp» bitipti baıaǵyda. Internetińiz shynynda «qoljetimdi» eken. Ózimdi kórmekke kirip qalyp em, ózim tektes qanshama jazǵyshbekpen jylap kóristim.Jáne, synnyń kókesi de osynda aıtyla ma dep qaldym. Bir keremeti, saǵyzsha sozyp, góı-góıge basyp, júıke qurtpaı «unady» nemese «unamady» dep pikir qaldyratyn oqyrmandar arasynan «kókbóri», «alash», «strashnyı synshy», «naǵyz qazaq» sııaqty psevdonımder tym batyryp, batyl aıtady eken.
Iá, saıtqa jarııalanýshylar tegis teris ketkender bolmaǵanmen, kópshiligi oqýǵa jaramsyz. Sóılem qurýdy tolyq meńgermegen jazarmannyń arzan deý kúná bolar, anyq baǵasyn aıtsaq óte arzan oqıǵaǵa qurylǵan shatty-butty shımaı-shatpaǵyna «daaa, ómirde kezdesedi, tartymdy eken» dep pikir qaldyrypty bir oqyrman. Ǵalamtor tutynýshylary túgelge jýyq jastar ekendigi aıan. Demek, bizdiń jastardyń jazǵyshyn bylaı qoıyp, oqyǵyshy da talǵamsyz bolǵany ǵoı degen oı keledi.
Áli kúnge súıikti jazýshysy Muhtar Áýezov, súıip oqıtyn shyǵarmasy «Abaı joly» bolyp júrgen búgingi jastardy osy bir ótirikshilik ádetten qutqaratyn búgin oqylyp, erteń beti ashylmaı qalsa da bir naýqanshyl shyǵarma kerek pe dep qalasyń keıde. Kún qurǵatpaı búginginiń qaharmany kim degen suraqqa jaýap izdeımiz. Ákimiń - obyr, dırektoryń - jebir, qatynyń - qaǵynǵyr, aqynyń - ishkish, jazýshyń - jaramsaq bolmasa keıipkeriń - jasandy, oqıǵań - ótirik. Sonda deımin-aý, búgingi jas bala elikteıtin geroı qandaı bolý kerek? Kimge qarap boı túzemek? Qolyna qalam alsa qoǵamnyń keleńsiz tusyn qazbalaýǵa, aýzyn ashsa saıasat soǵýǵa qumar jazýshy qaýym kimdi tárbıeleıdi? Qalaı tárbıeleıdi? Jaǵymdy keıipker jasaý úshin mindetti túrde joǵarǵy jaqtyń tepkisimen joly bolmaı qalǵan jeńilgen (iship ketken) adamnyń ótken kúnderine sheginis jasaý kerek pe? «Biz - jalshymyz, jarymaǵanbyz» dep óńeshin kerip uıalmaı maqtanatyn sovettik tárbıeniń salqyny ótip ketken ádebıet qalyptaǵan obrazdardy biz áli jasap, jazyp bite almaı jatyrmyz. Olaı deıtinim, keıipker jaǵymdy bolý úshin - kedeı bolý kerek. Jetim bolsa tipti jaqsy. Kóringennen qaǵajý kórip, árkimniń bosaǵasyn baǵyp, jýyndysyn iship erjetse, týlaǵyn kıip boı túzese... Biz elikteıtin qaharman osynyń tóńireginen uzaı almaı-aq qoıdy áıteýir. Aýyldan qalaǵa kelgen bozbala qanshama ótkelekten ótip, oqýyn bitiredi. Oqyp júrgende-aq qosymsha kúzetshi bolyp jumys isteıdi, jazdaı qurylysta júrip nápaqa taýyp, aýylda tisin soryp ash otyrǵan áke-sheshesine aqsha salady. Eti tiri, pysyq eken. Erinbeıdi eken. Áke-sheshesiniń eńbegin aqtaý jolynda tyrashtanyp júr eken. Bir qaraǵanda qoǵamnyń bet-beınesi, zamannyń shyndyǵy, búgingi kúnniń sýreti sııaqty kóringenmen, ábden taptaýryn bolǵanyn bylaı qoıǵanda, bir kúngisinen arǵyny kúıtteýge óresi jetpes usaq adam. Qaıda baıaǵy uly maqsattar? Kúıip-janǵan sezim, jylap-eńiregen mahabbat, ózekti órtegen arman... Romantıkany nege jerleýge qumarmyz biz? Máselen, ýnıversıtet qabyrǵasynda júrip, ǵalamtor arqyly shet eldegi bir ýnıversıtetpen kelisim-shart jasasyp, óz kúshimen ókimettiń qarjysyn bólgizip, oqyp qaıtqan qanshama qyz-jigit júr aınalamyzda. Áne pysyqtyq, mine erinbegen adam. Romantıkadan qashamyz biz. Qyz ben jigittiń mahabbatyn sovetpen birge kómip tastadyq. Ózimiz kýá bolǵan bir oqıǵa,súıgen jigiti tastap ketedi dep ýaıymdaǵan bir qyz páktigin usyndy. Ony osynshama aqymaqtyqqa jetkizgen qandaı kúsh? Shyn jazǵysh bolsań sony anyqtap ber. Álgi qyzdyń psıhologııasyn ashyp ber. Jazýshylyq degenińiz osymen ólshense kerek. «Balapan - basyna, turymtaı - tusyna». Ataqty aǵalarǵa aıtqyzsań álgi qyzdyń áreketin tárbıesizdik, uıatsyzdyqqa ákep tireıdi de, aıamaı bir sybap, sıpaqtatyp óte shyǵýy múmkin. Al, sen jassyń ǵoı. Jastyq shaǵy burynǵylarmen salystyrýǵa da kelmeıtin ózindik qıynshylyǵy, qyzyǵy bar múlde basqa kezeńge tap kelgen adam retinde álgi qurbyńmen birge órten, kúı, jan. Sonda ǵana zamandasyńnyń kelbetin sýretke túsiresiń. Aýyz kópirtip aıta beretin búginginiń beınesin qalyptaısyń.
Maǵan Almaz Myrzahmettiń áńgimeleri unaıdy. Kóp jaǵdaıda ózin jazýshy retinde basty keıipker saılap, birinshi jaqtan sóıleıtin bul jigittiń jazýynda jastyqqa tán ańǵyrttyqpen serige tán erkelik jarasym taýyp jatady. Qoǵamdyq kóliktiń ishinde eshqandaı qysylyp-qymtyrylýsyz syra iship kele jatqan jas jigittiń psıhologııasyn ashyp berý arqyly onyń álgi ishkishtigin kóleńkede qaldyryp ta ketpeı, kózge shyqqan súıeldeı qylyp badyraıtyp ta jibermeı, baılanystyra biledi. Almazdyń bas keıipkeri ǵashyq. Essiz bolmasa da kádimgideı ekeni ańǵarylady. Sóz salmaq nıeti bar. Biraq, ýaıymshyl, sekemshil, órkókirek jigit qyzdan qandaı jaýap alatynyn bilmeıdi. Mine, osy kezde syra basty detalǵa aınalady. Qyz ben jigit qatar jaıǵasyp, avtobýs ishinde áńgimeleri úzilip-jalǵanyp sóılesip otyr. Syrasynan «jaıbyraqat urttap qoıyp» otyrǵan birinshi jaqtaǵy keıipkerdiń bul qylyǵyn«batyldyq úshin emes» dep avtor qadap aıtqanmen, jigittiń ishki tolqynysy bilinip turady. Onyń syrtynda jastyqqa tán mas bolyp qappyn dep aqtala salýdyń kirispesi ispettibeıkúná qýlyq ta joq emes.
Almazdyń Baqyt Bekseıitovasy tyń keıipker. Kóp jazýshydar aıtyp júrgendeı sovet úkimetiniń kózin kórgen qarapaıym adamnyń bári ult, qazaq degen túsinikti kún kóristiń aýyrtpalyǵynyń zardabyna aýystyryp alǵan degen pikirdi joqqa shyǵarady. Tipti, onyń kún saıyn qaıtalanyp otyratyn shaıpaý minezinen (qoǵamdyq kólikke minip, kóńiline jaqpaǵan adamnyń jer-jebirine jetip ursysý, jas jetkinshekterdi qarǵap sileý, t.b.) oqýshysyn jırendire otyryp, ara-tura «bárekeldi!» degizip te alady. Orystyń qazaqqa kórsetken tepkisi men teperishin jipke tizip beretin beıpil aýyz kempirdiń adýyn minezine súısinip te ketesiń. Tyń obraz jasaý úshin ǵana emes, kóp jas jazýshylar súıkeı jazyp, pýblıtsıstıkanyń «ogorodyna» túsip kete beretin «qoǵamdyq másele kóterý» nıeti nátıjesindegi sátsiz áreketine urynbaı, kempirdi ábden qalyptap ap baryp, ishtegi qyjylyn keıipkeriniń aýzyna salatyn jas zamandasymyz tarapynan jasalǵan tapqyr qadamǵa qarap «jastar jazbaıdy, jazsa da jerine jetkize almaıdy» degen teris aınala berip aıtatyn keıisti sózdi joqqa shyǵarasyń. Bıyl tuńǵysh jınaǵy shyqpaq Almazdyń formalyq, janrlyq, stıldik izdenis ústinde ekenin topshylaýǵa bolady. «Jazýshy jazbasy» degen áńgimesindegi qııaldaǵy keıipkerdi jandy adamǵa aınaldyra alýyfantastıkaǵa da ıkemi bar eken degizdi. Joǵaryda sál-pál toqtalǵan «Temirjol qıylysynda» áńgimesin oqı jónelgende Tolstoıdyń «Ázázil» (Dıavol) atty áńgimesi esińizge túsedi. Biraq, siz kútkendeı shyǵarmanyń eki nusqaly fınaly bolmaıdy. Bas keıipkerdiń óń men tústiń ortasynda otyryp oılaǵan oılarynyń kórinisi jandy sýretke aınalyp, bir-birimen salalasa baılanysyp, tipti, keı jerin qaıtalap, úńilip oqýǵa májbúrleıdi. Bir qýnarlyǵy Almazdyń shyǵarmalarynyń deni salmaqty oqıǵaǵa qurylǵandyǵy. Sıýjetke qandaı oqıǵa engizse de, shashaý shyǵarmaýǵa tyrysyp, bir-birimen baılanystyryp otyrýy - ár áńgimesin asyqpaı, oıynda pisirip baryp jazatyndyǵy shyǵar dedik. Degenmen, Almazǵa aıtarymyz sóz qoldanys tarapynan sál uqyptylyq tanytsa. Taptaýryn bolǵan tirkesterden qashqan jón-aq, áıtse de, el aıtpaǵandy aıtyp, jurt qoldanbaǵandy qoldaný úshin «qulaqqa urǵandaı» degendi «qulaq keskendeı»nemese «shybynnyń yzyńy estilerdeı» degen dap-daıyn sózdi ózgertý úshin shybyndy «ushyryp» baryp yzyńdatyp, táptishtep jatýdyń qajeti shamaly. «Beıbereketsiz» degen sózin baspadan ketken qate shyǵar degenbiz, biraq, eki márte aldymyzdy oraǵytqasyn avtordyń óz «ózgertpesi» ekenin túsindik. «Beı» degen jurnaqtyń ýaq, ýaqyt, ádep degen de sózdiń aldyna kelip, sózdi keri maǵynaǵa aýystyratynyn biletinbiz. Al, sóz sońyna jalǵanatyn «siz» jalǵaýy da osy qyzmetti atqaratyn. Bereketsiz nemese beıbereket bolýǵa tıis qoı. Almaz osy eki qosymshanyń sońǵysyna ǵana mán bergen bolýǵa tıis. Beıbereket sóziniń túbiri bereket ekenine mán bermegendikten sońyna siz-di qosyp jibergen. Bul bizdiń «synshy» degen atymyz bar ǵoı dep, keltirip jatqan birdi-ekili eskertpemiz. Negizinen, Almazdyń aıaq alysy jas tolqyn jazýshylar ortasynan oıyp oryn alyp bererlikteı.
Tyrnaqaldy jınaǵymen oqyrmannan súıinshi suraýǵa daıyndalyp júrgen taǵy bir jas jazýshy Jeńisbek Kókenovtyń áńgimelerin súzip shyqqanda aldymen basymyzǵa kelgen oı - bir qaınaýy ishinde eken boldy. Áıtse de jetistigi de joq emes. «Jalǵyz aǵash», «Shubar aıaq» atty áńgimelerinde babalar áspettep, senip ótken kıeli, qasıetti dástúrler men zattarǵa qurmetpen qaraý kerek ekenin eskertkisi kelgenin uqtyq. «Jalǵyz aǵashy» bálendeı sátti bolmaǵanmen, «Shubar aıaǵy» ákeden balaǵa, aldyńǵydan sońǵyǵa mıras bolyp jalǵasyp kele jatqan kıeli ydystyń tarıhymen birge jaqsynyń kózi joǵalmaýǵa, aty óshpeýge tıis ekenin uǵyndyra alǵan shyǵarma eken. Jeńisbektiń jetistigin - balalar ádebıetine jasaǵan qadamynan baıqadyq. Shaǵyn, tipti keıbirin móltek deýge keletindeı áńgimeleri naǵyz bala oı-órisine shaq dúnıeler. Tili qarapaıym, oıy jeńil, úlgi bolarlyq tárbıelik máni bar shaǵyn detaldardy qoldana alady. «Ulannyń syılyǵy», «Maqtanshaq» sııaqty áńgimelerin ary qaraı jalǵastyryp, osy baǵytta jumys istese óz jolyn anyq tabar edi dep oılaımyz.
Sóz basynda aıtyp ketken búgingi kúnniń úlgi bolarlyq qaharmandary kim? Bizdiń keıingi jas býyn kimge qarap boı túzep, oı túıýge tıis degen máseleniń bir sheshimin Qalamger Azamattyń shyǵarmalarynan tapqandaı boldyq. «Okontovka» atty bir áńgimesinde batyldyqpen shaǵyn bızneske qol sozǵan jigittiń qınalýlary men uzaq ýaqytqy eńbegin táptishtep jatpaı-aq, bes jyldyń ishinde «úzdik kásipker» dárejesine jetkenin nanymdy jetkize bilgen. «Okontovkanyń» basy áldekimderdiń kún saıynǵy qyzmetin táptishteýmen bastalady. Jalaqysy az, ýaqyty kóp ketetin (eden jýýshy, muǵalim) qyzmetkerler men jalaqysy táýir, bos ýaqyty da jetkilikti (oblystyq muraǵattyń dırektory) mansap ıesi týraly aqparlar beriledi de, alǵashqy bólim bitedi. Ary qaraı bas keıipker Sáýirdiń ózin tanystyrýymen órbıdi. Shyǵarmanyń sońyna jetkenshe áńgime kirispesindegi úsheýdiń kim ekenin, shyǵarmaǵa qandaı qatysy bar ekenin uǵý múmkin emes. Tek, sońyna jetkende ǵana jazýshynyń ıdeıasyn túsinesiń. Olar bar bolǵany basty ıdeıany jetkizýdiń kómekshi quraldary ǵana bolyp shyǵady. Al, bıznesmen jas jigittiń bes jyldyq ómiri men sáttiligin arqaý etý - ókimet óltirmeıdiniń zamany ótken, óziń áreket et degendi tuspaldaıdy. Mine, bul búgingi qoǵamnyń kúnde aıtylatyn uranynyń ádebıetten jańa formada oryn ala bastaǵanyn kórsetedi. Aýdarmashylyǵymen de tanylyp júrgen jigittiń tyń formalarǵa batyl baryp júrgeni - qazaq ádebıetinde jańa izdenister joq degendi aıtýshylarǵa jaýap, dálel retinde usynýǵa bolatyn dúnıe dep oılaımyn. «Qylmysker» áńgimesi de óz kezeginde birshama másele kótere alǵan. Tań erteń uıqysynan turǵan bir jigittiń túske deıingi ǵana kórgen, onda da bar-joǵy bir-aq oqıǵaǵa qurylǵan áńgimesi álgi jalǵyz oqıǵany aıtýmen aıaqtalady. Al, onyń aldynda birinshi jaqpen baıandalatyn shyǵarma arqyly avtor-baqylaýshynyńbir kún buryn qyzmetinen aırylǵanyn, ony estigen áıeliniń lám demesten tastap ketkeninen habardar bolady oqyrman. Sodan keıin aıaldamadaǵy oqıǵa. «Kelinshektiń tumsyǵynan judyryǵymen urdy. Julqylap ıterdi. Anaý jerge jyǵyldy», - deıdi de ary qaraı bylaı órbitedi: «Kóshedemiz, bóten kisiler tur-aý dep oılamady. Úılerinde júrgendeı emen-jarqyn urysty. Jaǵasynan alyp julqylaǵan kelinshegine qol kótermedi. Keýdesinen toqpaqtap ıterip jibergende, jigit óz salmaǵymen artyndaǵy aryqqa shalqasynan qulady». Oqıǵa jelisinen mynany uǵýǵa bolady: Kelinshek balasyn aldyrmaq. Al, jigit oǵan qarsy. Qaıtseń de týasyń deıdi. Ózińiz kórip otyrǵandaı alǵashynda jigit qyzdyń tumsyǵynan urdy. Áıel dep shapalaqpen tartyp jiberse bir sári, dál tumsyǵynan judyryqtap júrgenine qarap qanisher ekenine seneıik. Biraq, ekinshi bir sátte ózin jaǵasynan julqylap júrgen áıeline (álde kóńildesi - ol jaǵyn avtor táptishtemeıdi) qol kótermeı qalýy kúmán týdyrady. Oqıǵany órbitip, keıipkerdi ashýǵa yqtııatty bolsa, jazýyn qoǵamnyń aınasyn jasaýǵa arnap júrgen qatarlasymyzdyń qadamy sátti bola túspek. Saǵat Áshimbaev aıtqan «shalqytam dep - shylqytyp alady» máselesin kerisinshe qoldansaq, qysqartam dep tym shuntıtyp jiberý de kórkemdikke ǵana emes, joǵarydaǵydaı túsiniksizdeý, senimsizdeý, tipti, solǵyndaý oqıǵaǵa uryndyratynyn eskerse deımiz.
Arman Álmembet roman jazdy. Bul jastar arasynda kóp ıgerile qoımaǵan, anaý-mynaý qalamger batyly baryp kirise qoımaıtyn iri janr bolǵandyqtan Armannyń kitaby shyqqannan soń qyzý talqylaý kútip turǵan shyǵarma dep oılaımyn. Sonymen qatar, Arman meniń bir kabınette otyrǵan áriptesim bolǵandyqtan maqtasam aýyl ıtiniń quıryǵy qaıqy dep, qonaqtar renjıtindeı, dattasam syrt kózdiń aldynda jyǵyp berdiń dep Arman renjıtindeı kórine beredi. Sondyqtan, zamanǵa saı shaǵyn roman jazylǵany týraly aqpar berýmen shektelgendi jón kórdim.
Osybaıandamany jazý barysyndaǵy izdenis nátıjesinde 18-ge endi kelgen Álisher Aıtýardyń bir-eki áńgimesimen tanysýdyń sáti tústi. «It ómir» sııaqty áńgimelerinen jazýshyǵa tán keń tynysty ańdaǵandaı boldyq. Sıýjet qurý, oqıǵa men ıdeıany baılanystyrýǵa qazirdiń ózinde tóselip qalǵany qýantady. Eger osy talabynan tanbasa úlken bolashaq kútip turǵan jas talanttar qatarynyń aldynǵy leginde atalatyny kúmánsiz.
«Osy baladan birdeńe shyǵady túbi» degen bataly boljaý men súıinish astasqan sózdiń túbinen artylǵan úmit pen qamshylaýdy baıqamaı qalý múmkin emes. Bizdiń qysqasha baıandamamyz da sol sózdiń tóńiregindegi dúnıe boldy. Bálkim, bizdiń ornymyzda úlken úıden kelgen aýzy dýaly kisilerdiń biri bolǵanda, myna minber áldeqaıda bıik kóriner me edi. Biz Bálenshekemnen bata aldyq dep máz bolysar ma edik. Joqqa júırik jetken be, barymen - bazar dep, óz qotyrymyzdy ózimiz qasymasaq, jastardyń joǵyn ózge eshkim túgendeı qoımas dep, zamandastarymyzdyń qolǵa túsken shyǵarmalaryna tam-tumdap toqtalǵan boldyq. «Mynadaı shyǵarma jazylypty», - dep eleń etkizer jańalyq aıtylmaıtyn, aıtylsa da eshbir qulaq ońaılyqpen eleń ete qoımaıtyn qoǵamda ómir súrip otyrmyz desek te, jas kezinen-aq eń quryǵanda qatarlastary arasynda salystyrmaly túrde «dańqqa bólengen» jas talant mynaý dep ataı qoıar jazýshy da, shyǵarma da joq eken.Aldynǵy tolqyn aǵalar men arǵy býyn aqsaqaldardy eriksiz moıyn burǵyzar sondaı bir shyǵarma jazylǵan súıinshili kúndi kelesi jylǵy forýmǵa buıyrtsyn deıik.
Almas NÚSІP