Jasóspirimder júktiligi máselesin áýeli ata-anaǵa túsindirý kerek - dáriger
AQTÓBE. KAZINFORM — Bıyl Aqtóbede kámelet jasyna tolmaǵan 33 qyz júkti boldy. Onyń úsheýi oqýshy. Oblystyq densaýlyq saqtaý basqarmasy-nyń shtattan tys bas gınekologi Saltanat Tobylbaeva Kazinform tilshisine erte jetilý, jynystyq aýrýlar men saqtaný, aldyn alý jumystary týraly aıtyp berdi.
— Uzaq jyldan beri oblystyq densaýlyq saqtaý basqarmasynyń shtattan tys bas gınekologi qyzmetinde júrsiz. Aldymen qazirgi statıstıkaǵa toqtalsańyz…
— Bıyl birinshi toqsanda kámeletke tolmaǵan 33 qyz júkti bolyp qaldy. Byltyr da dál osyndaı derek tirkeldi. Jas ereksheligine keler bolsaq, júkti qy-zdardyń 76 paıyzy (25 qyz) 17-18 jasta. Al jeteýi 16 jasta, bireýi 15 jasta. Bólinis kezinde 67 paıyzy qala, 33 paıyzy aýdanda turatyny anyqtaldy. Áleýmettik-turmystyq jaǵdaıyna qaraǵan kezde jasóspirimderdiń 45 paıyzy tolyq otbasynan, al 55 paıyzy tolyq emes otbasynan shyqqan. Sonymen birge kóbiniń kolledj stýdenti ekeni anyqtalyp otyr. ıAǵnı 25-i kolledjde bilim alsa, úsheýi — mektep oqýshysy. Qazirgi kezde 30-y sábıin ómirge ákelýge sheshim qabyldady. Al úsheýi áleýmettik kórsetkishine baılanysty júktilikti úzdi.
— Jasóspirim qyzdar, ıaǵnı, oqýshylar, bilim alýshylar arasynda gınekologııalyq aýrýdyń qaı túri jıi kezdesedi?
— 5 jyl buryn jasóspirim qyzdar arasynda jynys músheleriniń qabynýy jıi tirkeletin edi. Kishkentaı qyzdarda ınfektsııanyń sozylmaly oshaǵy bolyp, sodan anyqtalatyn. Ol sozylmaly tonzıllıt, zár shyǵarý joldary aýrýynan (tsıstıt, pıelonefrıt) bolýy múmkin. Al sońǵy úsh jylda birinshi orynǵa etekkir tsıkldiń buzylýy shyqty. Gıperpolımenoreıa, ıaǵnı kámeletke tolmaǵan qyzdarda qan ketý derti anyqtalyp jatyr. Bul aýrý qan azdyqqa dýshar etýi múmkin. Sondyqtan keıde aýrýhanaǵa jatqyzyp, emdeýge týra keledi. Statıstıkaǵa súıensek, kámeletke tolmaǵan qyz balalar arasynda tirkelgen aýrýdyń 47%-na menstrýatsııa tsıkliniń buzylýy dıagnozy qoıyldy. Bul degenimiz 2951 qyzǵa em jasaldy.
Al 44 paıyzynda jynys múshesiniń qabynýy tirkeldi. Munda túrli sozylmaly aýrýmen qatar analyq bezdiń isigi, jynys múshesi damýynyń buzylýy, jaraqaty, túrli otadan keıingi jaǵdaıy da kiredi. Hırýrgter otadan keıin gınekologke jiberip, ońaltý sharasy qabyldanady. Ol balalar únemi baqylaýda bolýy kerek. Eger qarap, baqylap turmasaq, jylaýyq (kısta-red.) qaıta shyǵýy múmkin. Úsh jylda 7651 qyz emdeldi. Onyń 14% aýylda turady. Biz únemi ashyq esik kúnin ótkizemiz, kezdesýler uıymdastyramyz. Degenmen jasóspirim qyzdar júkti bolyp qalyp jatyr. 26 jyldyq tájirıbesi bar maman retinde aıtarym — balalardyń ózimen qatar ata-anasyna da túsindirý jumysyn júrgizý kerek. Solarǵa dáris oqý qajet.
Mektepte, kolledjde emes, jumys ornyna baryp ótkizse tıimdi bolady. Máselen bankke baramyz, kálmeletke tolmaǵan balalary (14-19 jas aralyǵyndaǵy) bar ata-analardy jınaımyz, dáris oqımyz. Jasóspirimdermen qalaı, ne týraly sóılesý kerek ekenin úıretemiz. Tym kishkentaı (jasóspirim) qyzdar júkti bolyp qalyp jatady. Sırek te bolsa bar. Qyzdar 15 jastan bastap jynystyq qatynasqa túsedi. Demek bul týraly 14-15 jasqa tolǵanda aıtý kerek. «Uıat bolady» dep qashyp, qorqyp júrgennen másele sheshilmeıdi. Ashyq ári týrasyn aıtý kerek. Biz neǵurlym jıi aıtyp, túsindirsek, olar da soǵurlym balalarymen sóılesip, keńes beredi. Tipti ata-anany balasymen sóılesýge úgittegen jón. Qazir bizde eresekter jumystan sharshap úıine barady, tamaqtanyp, uıyqtap qalady. Al balalarmen eshkim sóılespeıdi. Dárigerler kezdesý ótkizip, tilshiler bul máseleni kóterip, maqala jazady, muǵalimder de kezdesý ótkizedi, soǵan ata-analary da qosylýy tıis. Meniń oıymsha sol kezde jaǵdaı ózgeredi.
— Qazir kámeletke tolmaǵan qyzdarǵa bári aqparat beredi, tek ata-ana ǵana álsizdik tanytyp tur…
— Iá, endi ata-anaǵa dáris bersek, nátıjesi bolady dep oılaımyn. Biz reprodýktıvti densaýlyq aptalyǵyn ótkizdik, 18 jasqa deıin jynystyq qatynasqa túspeý kerek ekenin aıttyq. Infektsııa men júktiliktiń aldyn alýdyń eń tıimdi joly osy. Túrli qorǵanys quraly, dári, ózge amaldar tolyq saqtandyra almaıdy. Sony uǵyndyrǵan abzal. Sebebi AITV juqpasy emdelmeıdi. Mine, osyndaı derekterdi bilse, jasóspirim bala kezden bárin uǵyp ósedi. Al eger jynystyq qatynasqa túsken bolsa, dárigerlerge, ata-anaǵa aıtýdan qoryqpaý kerek. Balany soǵan tárbıelese eken deımiz. Balalar qorqady, sóıtip júktiliktiń 20-21 aptalyǵynda keledi. Ol kezde bári kesh.
— Qyzdardy neshe jastan bastap balalar gınekologine aparǵan durys?
— Bala ómirge elgen soń sábıdi gınekologke qaratýǵa bolady. Bul týabitti aýrýdy anyqtaýǵa múmkindik beredi. Keıin jylyna bir ret ákelse bolady. Bizde týabitti aýrýdy der kezinde anyqtamaı, boıjetkende ǵana bilemiz. Bul qyzdarymyzdyń ana atanýyna kedergi keltiredi. Týabitti jatyry bolmaıdy, analyq bezi joq, etekkiri kesh kelip, tsıkli buzylady. Munyń bárin 11-12 jasta da anyqtaýǵa bolady. Negizi jynys múshesi 8 jastan bastap damıdy. Odan erte damysa, bul da ózgeris. Keıde balalar ishi aýyratynyn aıtady. Keıbiri soqyrishek dep oılaıdy, ishek joldary aýyrýy múmkin dep topshalaıdy. Sóıtip analyq bezdegi isikti kesh anyqtap jatady. Ol kezde analyq bezinen aıyrylýy múmkin. Menstrýatsııa kezinde qan syrtqa shyqpaı, ishke tepse de qaýipti dert.
— Qazir gınekologııa kabınetteri kóp, biraq balalar gınekologi tapshy sekildi. Álde qalaı?
— Qazirgi kezde balalar gınekologi degen bólek mamandyq joq. Biraq gıneko-log jasóspirimderdi de qaraı alady. Olar salany meńgerip, qosymsha oqıdy. Al oblystyq perınataldy ortalyqqa túrli dıagnozy bar qyzdar jiberiledi, emdeledi, ota da jasalady.
— Qaıta ata-ana men balalar arasyndaǵy qarym-qatynasqa oralsaq. Buǵan deıin dárigerler mentalıtetimiz osy dep aıtty. Qazir qalaı?
— Ózgeris baıqalmaıdy. Reprodýktıvti densaýlyq aptalyǵyn ótkizgen kezde Zoom arqyly tikeleı baılanysqa shyqtyq. Ol kezde aýdan, aýyldaǵy mektep oqýshylarynyń ata-analary qatysty. Keıbir ata-ana «bul nege kerek» dep renishin bildirdi. Eger ata-ana mundaı aqparat balalaryna qajet emes dep tapsa, zań boıynsha biz bul dáristi ótkize almaımyz. Keıbiri múlde bas tartady. Olar balalary ondaı áreketke barmaıdy, júkti bolmaıdy dep sanaıdy. Dáris kezinde júktilikten saqtaný, juqpaly dertten qorǵaný jaıyn ǵana emes, biz túrli aýrý jaıyn jetkizemiz. Artyq salmaqtan, salmaq az bolǵannan, kúızelisten qan ketýi múmkin, týabitti aýrýy bolýy yqtımal. Biz aýrýdy emdeý, júktiliktiń aldyn alý, jynystyq qatynas arqyly juǵatyn ınfektsııadan saqtaný jolyn túsindiremiz. Balaǵa qatystynyń bárine biz alańdap otyramyz.
— Júktilik nege kesh anyqtalady?
— Birinshiden ata-anasyna, ustazyna, jaqyndaryna aıtýǵa qorǵady, ekinshiden, jigit bas tartady. Sońynda qyz jalǵyz qalady. Ýaqyt óte kele ishi bilinip, anyqtalady. Kámeletke tolmaǵandar arasyndaǵy 90% osylaı belgili bolyp jatyr. Bul másele tek jasóspirimder arasynda ǵana emes, bala týýǵa qabiletti áıelder arasynda da ózekti.
— Ata-ana qyzymen, ulymen áńgimeni qalaı bastaı alady?
— Balamen sóılesýden qoryqpaǵan jón. Ata-ana balasymen jaqyn bolsa jaǵdaıyn tolyq biledi, ol kezdesken qıyndyqtardy birge sheshýge tyrysady. Tipti qandaı baǵdarlamalar, kıno qarap, ne oınaıtynyn bilgen jón. Balanyń telefonyn tartyp alyp, aqtarý mindetti emes, janynda otyryp, birge qarasa bolady. Sol kezde balanyń bolmysy kórinedi. Keıin mysal keltirip, mektepte, áriptester arasynda kezdesken oqıǵany aıtyp, saqtaný, aldyn alý jolyn aıtamyz. Keıbir ınfektsııa — emdelmeıdi. Dál osylaı ashyq aıtqan durys. Birinshiden bala qorqady, ekinshiden oıynda qandaı da bir aqparat qalady. Internettegi aqparatty ashyp berip, «óziń qarap, túsinip al» deý qajet emes. Onda aqparat iriktelmegen, rastalmaǵan, tipti tym ashyq aıtylǵan. Al ata-ana retin biledi, balasyna jany ashyp, túsindiredi. Keıde oqýshylar «bir ret jynys qatynasyna túskende júkti bolyp qala ma, ınfektsııa juqtyra ma» dep suraıdy. Tipti ınfektsııa emdeletinin aıtady. Iá, emdeledi. Biraq bári emes, keıbiri. AITV, V, S gepatıtteri qaýipti. Juqtyrǵan adamnyń saý balany ómirge ákelýi qıyn. Bul taqyryptan qashqaqtamaǵan jón.
— Tek qyzdarǵa emes, er balalarǵa da dáris oqý kerek shyǵar…
— Árıne, buryn qyzdar men er balalardy bólip, dáris oqıtyn. Qazir bárin birge ótkizemiz. Kezdesýge ýrolog, androlog, dermatolog ta qatysady. Tıimdi bul. Aqtóbelikter oblystyq perınataldy ortalyqta balalar gınekologi bar ekenin, qabyldaý tegin júretinin bilýi tıis. Ýchaskelik dárigerden joldama alyp, kelýge bolady. Tipti keńes alsa da bolady. Ata-anasy janynda bolǵan jaqsy, eger bolmasa, tek keńes bere alamyz. Munda qyz balalarmen sóılesetin psıholog, genetık te bar. Al qaladaǵy 4 emhanada Jastar ortalyǵy jumys istep tur. Jastar ortalyǵy kez kelgen jasty kez kelgen ýaqytta qabyldaıdy. Oǵan da jastar az barady. Bári uıalady áli.