Jasóspirimderdiń qaıǵysyna jeńiltektikpen qaraǵan durys emes - psıholog
- Vladımır Georgıevıch, siz qoǵamda zorlyq-zombylyqtyń artýyn nemen baılanystyrar edińiz?
- Osy taqyryp aınalasynda kóp tujyrymdar men joramaldar bar. Basqa jaǵynan alyp qaraǵanda, búrkemelengen taqyryptar keıinnen árdaıym boljamdarǵa jáne qaýeset sózderge ulasady. Osy rette zorlyq-zombylyqtyń sebebi nede jáne osy tektes esersoqtyq kimge paıdaly? Esterińizde bolsa, birneshe jyl buryn sán áleminde «mılıtarı» stıli jańa úrdisi kórinis tapty. Birneshe jyldan keıin Taıaý Shyǵysta áleýmettik kúızelister bastalyp, Irakta, Sırııada soǵys oty beleń aldy. Adamdardyń atalǵan stıldi unatýy men zorlyq-zombylyqtyń kúrt artýyn qalaısha baılanystyrýǵa bolady?
Menińshe, osy turǵydaǵy ózara baılanys túsinikti, sebebi bılikke umtylý sezimi gendik kodta jazylǵan. Osy rette ol jeke shekarany qorǵaý máselesi týyndaǵan kezde árdaıym sımpatıkalyq jáne parasımpatıkalyq júıke júıesin iske qosady.
Kóptegen elderde tyıym salynǵan halyqaralyq lańkestik uıym retinde belgili DAISh-ke jastardy túrli áleýmettik jeliler arqyly qalaısha tartyp otyr? Nelikten myńdaǵan adamdar jalǵan urandardyń shyrmaýynda qalýda? Máselen, ómirdegi ekzıstentsıonaldy maǵynasyzdyqty qandaı da bir ermekpen toltyrý kerek bolady, ıaǵnı adam jan dúnıesindegi ishki daǵdarysyn umytý úshin syrttan qoldaý tabýǵa umtylady. Osy oraıda syrttan qoldaý izdeý sebebinen adamdar jalǵan ýádeler beretinderdiń qaqpanyna túsip jatady. Atap aıtqanda, shyrmaýǵa túsken azamattar osyndaı uıymdardyń mán-mańyzyn, maqsatyn naqty túsinýge talpynbaıdy da.
Bul turǵyda «qamaýdaǵy adam sındromyna» baılanysty taǵy bir joramal bar. Ekinshi Dúnıejúzilik soǵystan keıin ǵalymdar júıkedegi atalǵan aýytqýlardy kontslagerlerde bolǵan burynǵy tutqyndardan zerttedi. Zorlyq-zombylyqqa tap bolǵan adamdar ózderine qysym jasaǵandardy aqtap shyǵýǵa tyrysqan eken, ıaǵnı jábirleýshilerdiń budan basqa amaly bolmaǵanyn aıtqan. Bizdiń jaǵdaıda keıbirinde tulǵalyq shekara aıasynda bútin bolyp qalýy úshin osy psıhıkalyq qorǵanysy iske qosylady.
- Adamdardyń agressııaly minezi áleýmettik jaǵdaıyna, qarjylyq qıyndyqtarǵa jáne basqa da ahýalǵa baılanysty emes pe?
- Árıne, tikeleı baılanysty. Erteńgi kúnindegi bulyńǵyrlyq, jetkiliksiz deńgeıdegi áleýmettik kepildikter, baǵanyń ósimi, bazalyq qajettilikterdi qanaǵattandyrýda múmkindiktiń bolmaýy sekildi máselelerdiń artynan aýtoagressııanyń ósimi týyndaıdy, ıaǵnı ózine baǵyttalǵan agressııa baıqalady.
Osyndaı minez-qulyqtyń túri adamnyń tulǵalyq kúızelisine ushyratady. Sondyqtan da adam sanasynda oılanbastan qorǵanys tetikteri iske qosylady. Adamǵa kúızelisti energııany syrtqary qaıta baǵdarlaý maqsatynda syrtqy «jaýyn» taýyp alý mańyzdy. Osy arqyly ol qorshaǵan ortadaǵy faktorlardyń áserinen jáne ózi retteı almaıtyn syn-qaterlerden qorǵalǵandaı bolady.
- Sońǵy kezderi pedofılııa týraly aqparattar jıilep ketti. Jalpy bundaı ahýaldy maman retinde qalaı túsindirer edińiz?
- Pedofılııa - ol kúrdeli psıhıkalyq aýytqý, ıaǵnı osy jaǵdaı erte balalyq shaqta qalyptasqan seksýaldy sıpat. Pedofıldiń sana-sezimi men onyń seksýaldy qanaǵattanýynyń qalaýy bir jaǵynan alyp qaraǵanda qııaldarymen baılanysty.
Olardyń kóbisi ózderiniń qajettilikterin úılerinen shyqpastan qanaǵattandyrady, ıaǵnı ınternetten foto nemese beıne jazbalardy tamashalap otyrady. Osy tektes aýytqýǵa ushyraǵan seksýaldy minez-qulyq buryndary zııandy dısfýnktsııany bildirdi, osy rette bul jaǵdaı psıhıkalyq buzylý sanatyna jatpaıtyn.
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy qoldanyp júrgen jańa standarttar engizilgen, búginde parafıldi pıǵylǵa (basqalarǵa zııan keltirý ólshemi) jatqyzylatyn seksýaldy devıatsııalar men aýytqýlar týraly másele kóterildi.
Atalǵan psıhıkalyq buzylýdyń yqtımal sebepterine depressııa, úreıli nemese obsessıvti-kompýlsıvti aýytqý, qushtarlyq patologııasy, psıhıkalyq aýytqý, áleýmettik beıimdelýdiń tómen deńgeıi, tulǵanyń kognıtıvti burmalanýy sekildi jaǵdaılar qamtylady.
Degenmen de bul tizim tolyq emes, ıaǵnı ary qaraı da jalǵastyra berýge bolady, alaıda bul problemany sheshý úshin aldymen onyń mánisin durys túsiný kerek. Tek quqyq qorǵaý organdary ǵana emes, sonymen qatar psıhıatrlar, psıhologtar jáne áleýmettik qyzmetkerler atalǵan problemalar toptamasyn sheshýde jumyldyrylýy tıis.
Eger de patologııanyń erte kezeńdegi damýy barysynda bul daǵdyny anyqtaýǵa múmkin bolsa, onda psıhologııalyq, psıhıatrııalyq, pedagogtyq túzetý engizýge múmkindik bar. Eger de túzetý jasaı almasa, sáıkesinshe devıanttar men minez-qulqynda aýytqýy bar adamdar paıda bolady.
- Sizdiń oıyńyzsha, sýıtsıdtiń joǵary deńgeıi nemen baılanysty, ásirese jasóspirimder arasynda ózine qol jumsaýdyń sebebi nede jatyr? Osy rette ınternettiń yqpaly bar ma?
- Ókinishke qaraı, álemde sýıtsıdter boıynsha Qazaqstan aldyńǵy oryndardyń birinde. Zertteýler balalar sýıtsıdin súıikti adamyn joǵaltýmen, otbasydaǵy, mekteptegi kúızelispen, ata-analarynyń qataldyǵymen jáne depressııamen baılanystyrýda.
Bul turǵyda jasóspirimderdiń bir nárseni qabyldaý qabilettiligi men basqalarǵa elikteý ádeti de óz yqpalyn tıigizedi. Júrgizilgen bir zertteýde ózine qol jumsaýǵa árekettengen jasóspirimderdiń 93 paıyzy osyndaı qadamǵa barǵan basqa bireýmen tanys bolyp shyqqany anyqtaldy.
Sarapshylardyń pikirine toqtalatyn bolsaq, balalyq jáne jasóspirim jasta adam ólimdi eksperıment retinde kóredi. Buǵan kóbinese kompıýterlik oıyndar áser etip jatady, ıaǵnı oıyndaǵy basty keıipkerdi tiriltip alý múmkindikteri bolǵandyqtan, bul faktor balalardyń oıynda qandaı da bir iz qaldyrady. Adamdardyń kópshiligi balalar ózine qol jumsaý aktisiniń maǵynasyn tolyqtaı túsinetinin qısynsyz dep oılaıdy. Mektep oqýshylarymen bolǵan klınıkalyq suhbattar kezinde túrli jastaǵy sanattarǵa qaraı, olardyń arasynda 6-dan 33 paıyzyna deıingi úlesi sýıtsıd týraly oılanǵany anyqtalýda.
Jasóspirimniń ózine qol jumsaýynyń astarynda onyń jan dúnıesindegi kómek týraly jan aıqaıy ýaqytyly estilmegenin bildiredi. Alaıda, sonymen qatar osy qadam arqyly bozbalalar men qyzdar ózderine nazar aýdartýǵa talpynady. Jasóspirimderge rezonansty sýıtsıdter tán, ıaǵnı olar ózderiniń qurby-qurdastaryna, tanystaryna tilektes bolǵandyqtan nemese kýmırlerine elikteýden ómirlerin qıyp jatady.
Sarapshylardyń sózine qaraǵanda, bul turǵyda buqaralyq aqparat quraldarynda jasóspirimder sýıtsıdteri týraly habarlar da ózindik keri áserin tıgizip jatady. Osy tektes reportajdar men ózine qol jumsaýǵa qatysty sýretteýler sýıtsıd týraly oılap júrgen jastar úshin belgili bir model ispettes bolady. Jasóspirimderdiń qaıǵysyna jeńiltektikpen qaraǵan durys emes. Sýıtsıdke baratyn adamda eki qarama-qaıshy tilegi bar, ıaǵnı ómirin qııý jáne bireýdiń tarapynan qutqarylyp qalý. Osy oraıda sebepter ártúrli bolady: meni túsinbeıdi jáne meniń qajettiligim men yqylasymdy eshkim elemeıdi; jaýapsyz mahabbat; túrli jeliler arqyly nasıhattalatyn «tanymal» úrdister; ata-analary, týystary, muǵalimderi tarapynan agressııanyń bolýy.
- Osy baǵytta qandaı aldyn alý sharalaryn qabyldaý kerek dep oılaısyz?
- Bul problema aıasynda túsindirý jumystaryn júrgizý kerek. Bul rette tájirıbeli mamandar ustanymy turǵysynda, naqtyraq aıtqanda, psıhologtar, áleýmettik qyzmetkerler, sondaı-aq osy problemaǵa tap bolǵan ata-analar men týystary keńes berýi qajet. Ózine qol jumsaýǵa beıim jasóspirimder anyqtalǵan jaǵdaıda tájirıbeli mamandardyń qyzmetine júgingen abzal.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!