Jańartylǵan «Qyzyl kitap» qandaı janýarlarmen tolyqty
ALMATY. KAZINFORM — Elimizde «Qyzyl kitaptiń» tolyqtyrylǵan besinshi basylymy jaryq kóredi. Jańartylǵan basylymnyń jańalyqtary qandaı, joıylyp bara jatqan jándikter men janýar túrlerin qalaı anyqtaıdy? Bul saýaldarǵa Zoologııa ınstıtýtynyń bas dırektory Roman ıAşenko jaýap berdi.
— Týǵan tabıǵatty qorǵap, kórkeıtýdi, ony urpaqtan urpaqqa jutatpaı jetkizýdi kózdegen Qyzyl kitaptiń jańartylǵan besinshi basylymy qashan shyǵady?
— «Qyzyl kitaptyń» jańa nusqasy daıyn. Sońǵy redaktorlyq jumys eki-úsh kúnde aıaqtalady. Qazir Úkimettiń qaýlysyn kútip otyrmyz. Onyń tırajyna Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi jaýapty. ıAǵnı, basylyp shyqqan kitap qajetti mekemelerge, joǵary oqý oryndaryna taratylady. Kitap jaryqqa osy jyldyń sońynda shyǵady, odan erte bolmaıdy. Alaıda, qarapaıym halyq úshin resmı veb-portal ázirlendi. Sol jerden kórýge bolady. Budan bólek, ınstıtýttyń saıtynda PDF nusqasy da usynylady.
— Bilýimshe, bizde jáne TMD elderinde «Qyzyl kitaptyń» quqyqtyq mártebesi bar…
— Iá, solaı. Qazaqstannyń «Qyzyl kitaby» tek qana sırek jáne joıylyp bara jatqan ań-qustar, ósimdik pen jándikterdiń tizimin jınaqtap qana qoımaıdy, bul — quqyqtyq mártebesi bar qujat. Batys Eýropa nemese basqa da damyǵan eldermen salystyrǵanda bizdiń «Qyzyl kitaptyń» aıyrmashylyǵy — osynda. Kóptegen elde tabıǵatty, jan-janýardy qorǵaýǵa, saqtaýǵa shaqyratyn kitapty ǵylymı ınstıtýttar nemese qoǵamdyq uıymdar shyǵara beredi. ıAǵnı, eshqandaı zańdy kúshi joq.
— 10 jylda bir basylyp shyǵatyn «Qyzyl kitap» osy joly nege kesheýildedi?
— On jylda bir basylyp shyǵatyn «Qyzyl kitapqa» ósimdik pen janýar túrlerin engizý jáne odan shyǵarý jóninde usynystar ázirleýdi vedomstvoaralyq zoologııa komıssııasy qaraıdy. Qazaqstan Qyzyl kitabynyń qaıta óńdelip, tolyqtyrylǵan 4-shi basylymy 2008 jyly shyqty. Sodan beri 16 jyldan astam ýaqyt ótti. Bul eń aldymen ekonomıkadaǵy qıyndyqtarǵa, túrli daǵdarystarǵa baılanysty.
Besinshi basylymdy byltyr qolǵa aldyq. Onda alǵash ret IUCN qaýip-qaterin baǵalaýdyń halyqaralyq krıterııleri qoldanyldy. Budan basqa, sırek kezdesetin jáne quryp ketý qaýpi tóngen janýar túrleri boıynsha elektrondy derekter bazasy quryldy. «Qyzyl kitap» degenimiz negizgi úsh danadan turady. Birinshisi — Úkimette, ekinshi danasy ýákiletti organ — Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıtetinde, úshinshisi ázirleýshide qalady. Bul — Zoologııa ınstıtýty. Osydan keıin baryp ol keń taralymǵa shyǵady.
— Qyzyl kitaptyń jańartylǵan nusqasy qandaı janýarlarmen tolyqty?
— Tórtinshi basylymda Qazaqstandaǵy janýarlardyń sırek kezdesetin jáne joıylyp ketý qaýpi tóngen túrler tizbesinde 227 janýar túri tirkelgen, onyń ishinde 131 túri — omyrtqalylar jáne 96-sy — omyrtqasyzdar. Vedomstvoaralyq zoologııa komıssııasynyń sheshimimen Qyzyl kitaptan janýarlardyń 19 túri alynyp tastaldy. Deni jándikter. Olarǵa ázirge qaýip tónip turǵan joq. Osylaısha, úlken kóz kesirtke, ámirshi ınelik, núkteli qanqyzy, kóbelek, karmın symyrlary jáne qońyzdyń birneshe túri Qyzyl kitaptan shyǵaryldy.
Jańartylǵan besinshi basylymǵa Qazaqstanda mekendeıtin 217 jan-janýar enip otyr. Olardyń qatarynda aqbas qumaı men qumaı qus bar. Oǵan qosa, qamys mysyǵy, tazqara, Tıan-Shan jáne Jońǵar kesirtkeleri, qysqaqanatty Koranýs shegirtkesi, kók Zıkrona qońyzyn, Qandyaǵash qandalasyn jáne shaıannyń úsh túri erekshe qorǵaýǵa alyndy. Osylaısha sońǵy basylymǵa sırek kezdesetin jan-janýardyń 11 túri kirdi.
Kitap qazaq jáne orys tilinde jazylǵan. Onda sırek kezdesetin ań men qustyń, jan-janýardyń mekendeıtin kartasy kórsetilip, aıryqsha qorǵalady. Sondaı-aq biz ósimdikter men jan-janýarlardyń qalaı atalatyny týraly tizimdi jańarttyq. Óıtkeni birazy eskirip ketken. Qazir olaı atalmaıdy. 59-ynyń ataýyn naqtyladyq. Qazaq tilinde termınologııa komıssııasy qurylyp, jumys istedi.
— Kitaptyń túsi qyzyl bolatyny anyq, onyń muqabasy men dızaıny qandaı bolmaq?
— Ol ázirge qupııa. Kitap jaryqqa shyqqanan keıin aıtýǵa bolady. Basylym 536 paraqtan turady.74 ǵalym jumys istedi. Onyń basym bóligi — Zoologııa ınstıtýtynyń mamandary.
