Janar Býkanova: «Rýhanı jańǵyrý» eldi jarqyn keleshekke jeteleı beredi
– Janar Qalıhanqyzy, áńgimemizdiń álqıssasyn naqty jobalardan bastasaq. «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda qolǵa alynǵan jobalar elimizde qandaı ózgeristerge alyp keldi?
– Baǵdarlamanyń ár baǵytynda da nátıje jeterlik. Ózińiz biletindeı, «Rýhanı Jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda 13 arnaıy joba júzege asyrylyp jatyr. «Bilim kýlty» baǵyty boıynsha «Jańa gýmanıtarlyq bilim. Qazaq tilindegi 100 jańa oqýlyq» arnaıy jobasy qolǵa alynǵan bolatyn. Qazirgi tańda gýmanıtarlyq tsıkl boıynsha 77 oqýlyq qazaq tiline aýdaryldy. Onyń 47-si basylyp shyǵarylyp, eldiń joǵary oqý oryndaryna taratyldy. Aýdarylǵan oqýlyqtardyń bárin de 100kitap.kz jobasynyń saıtynan taba alasyz. Olar boıynsha 156-ǵa jýyq beıne kýrs pen qazaq, orys tilderindegi vıdeodáris ázirlenip, OpenU portalyna ornalastyryldy.
«Týǵan jer» arnaıy jobasy (revolıýtsııalyq emes, evolıýtsııalyq damý baǵytynda) negizgi blokta - ólketaný jáne aımaqtyq metsenattyq sıpatynda júzege asyrylýda.
Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń aqparatyna sáıkes, 2019-2020 oqý jylynda mektepterde 2179 ólketaný úıirmesi jumys isteıdi. Mektep baǵdarlamasynyń 5-7 synyptaryna «Ólketaný» atty ıntegratsııalanǵan oqý kýrsy engizilgen. Baǵdarlama iske asyrylǵan 3 jyldyń ishinde 270 mlrd teńge shamasynda demeýshilik qarajat jınaldy, 2 600-den astam nysan salynyp, 2 142 nysan qaıta jańǵyrtyldy. Osy jobalardy iske asyrýǵa respýblıka boıynsha 12 myńnan astam metsenat qatysty.
«Qazaqstannyń qasıetti geografııasy» arnaıy jobasynyń maqsaty - Qazaqstannyń tarıhı jáne mádenı eskertkishterin, kıeli jerlerin qalpyna keltirý, saqtaý jáne tanymal etý. 2017 jyldyń mamyr aıynda «Qasıetti Qazaqstan» ǵylymı ortalyǵy quryldy. Ortalyq elimizdiń qasıetti oryndaryna etnomádenı ekspedıtsııalardy ótkizdi. Bul ekspedıtsııalardyń nátıjesinde «Qazaqstannyń ulttyq mańyzy bar qasıetti oryndary» jáne «Qazaqstannyń aımaqtyq qasıetti oryndary» atty kitaptar (jalpy tırajy 1000 dana, qazaq jáne orys tilderinde) jaryqqa shyqty.
Baǵdarlama júzege asyryla bastaǵaly beri respýblıkalyq mańyzy bar 48 tarıhı jáne mádenı eskertkishti ǵylymı turǵyda qalpyna keltirý jumystary júrgizildi. Ejelgi Otyrar qalashyǵy da qalpyna keltirilip jatyr. «Ulytaý», «Otyrar», «Tańbaly» atty 3 vızıt ortalyq ashyldy. Qazaqstannyń 27 sáýlet eskertkishi 3D formatynda tsıfrlandyryldy. Búgingi kúni qasıetti oryndar boıynsha 63 jańa týrıstik marshrýt jasaldy.
«Jahandyq álemdegi zamanaýı qazaqstandyq mádenıet» arnaıy jobasy Qazaqstannyń qazirgi mádenıetiniń úzdik jetistikterin shetelde tanymal etýde erekshe ról atqardy.
Taǵy bir eń jarqyn jobanyń biri - «Altyn adamnyń dúnıejúzilik mýzeılerdegi sherýi». Úsh jyldyń ishinde kórme 26 elde ótti.
71-shi Kann halyqaralyq festıvalinde Qazaqstan Ulttyq pavılonynyń kórmesi de ótkenin atap ótý kerek. Onda sońǵy jyldardaǵy jas rejısserlerdiń tyń týyndylary usynyldy. («Qazaq handyǵy» R. Ábdirashev, «Ámire» Dj. Vespa, «Arýaq» H. Ahmetov).
2018 jyly «Qazirgi qazaq beıneleý óneriniń antologııasy» katalogy qazaq, orys jáne aǵylshyn tilderinde shyǵaryldy.
Proza jáne poezııa janryndaǵy qazaq ádebıetiniń shyǵarmalary Birikken Ulttar uıymynyń 6 tiline (aǵylshyn, frantsýz, ıspan, arab, qytaı, orys) aýdaryldy.
«Qazaqstannyń 100 jańa esimi» arnaıy jobasy qazirgi Qazaqstandy beıneleıtin tabysty adamdardy anyqtap, qyzmettiń túrli salasyndaǵy jetistikterin dúıim jurtqa pash etti. 3 jyldyń ishinde jobaǵa 6 myńnan astam ótinish qabyldanǵan bolatyn. Internettegi jalpyǵa ortaq daýys berý arqyly 163 jeńimpaz anyqtaldy (2017 jyly - 102, 2018 jyly - 29, 2019 jyly - 32).
2019 jyldan bastap «Qazaqstannyń 100 jańa esimin» anyqtaý jumysy Rýh.kz portaly arqyly jáne 100esim.ruh.kz poshtasy arqyly júrgizildi. Búgingi tańda júz jańa tulǵanyń jetistigi týraly qysqa metrajdy derekti fılmder shyǵarylyp, teledıdar men ınternet kózderinde ornalastyryldy.
– Qalaı oılaısyz, maqala jarııalanǵannan bastap ol nelikten kóptiń synyna ilikti? Onyń júzege asyrylý barysyna da syn az aıtylǵan joq...
– Aldymen baǵdarlamany qalyń jurtshylyq, onyń ishinde ǵylymı qaýymdastyq aýdıtorııalary zor qurmetpen qoldaǵanyn erekshe atap ótkim keledi. Mádenı qaıratkerler, jazýshylar, qoǵamtanýshylar, tarıhshylar, ólketanýshylar, áleýmettik protsesterdi zertteıtin fılosoftar árıne bul betburysty úlken úmitpen qarsy aldy. Olar bizdiń ótkenniń tarıhı jadyn saqtaýdy ǵana emes, 4-shi ónerkásiptik revolıýtsııa jaǵdaıynda qazaqstandyq qoǵamnyń qandaı bolatynyna da alańdady. Biz jahandyq synaqtarǵa qanshalyqty daıynbyz? Bul suraqtyń jaýaptary Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» (2017 jyly aıtylǵan) jáne «Uly dalanyń jeti qyry» (2018) maqalasynda tur.
Keıin áleýmettik jelilerde jaǵymsyz pikirlerdiń bolǵany ras. Biraq syn sadaǵyna baǵdarlamanyń ózi emes, ony júzege asyrý barysy ilikti. Respýblıkalyq jobalyq keńseler ortalyq deńgeıde de, óńirlerde de aýqymdy jumystardy júrgizdi. Respýblıkalyq deńgeıdegi 10-nan astam joba iske qosyldy. Rýhanı Jańǵyrý baǵdarlamasyn iske asyrý jónindegi ulttyq komıssııanyń janyndaǵy Ortalyq sarapshylar keńesi úlken ǵylymı-taldaý jumystaryn qolǵa aldy. Óńirlerde aımaqtyq jobalyq keńseler tolyqqandy qýatta eńbektendi. Solardyń arqasynda biz biregeı jáne ártúrli óńirlik jobalardyń úlken bazasyn qalyptastyryp otyrmyz. Birnesheýin aıta keteıin: Orbulaq shaıqasynyń tarıhı turǵyda qaıta jańǵyrtylýy, «Spirit of Astana» halyqaralyq etno-folklorlyq rýh festıvali, «Zhetysu 360» vırtýaldy 3D-týry jáne Qaraǵandy oblysyndaǵy Qymyz festıvali. Instıtýttyń saıtynda nemese ruh.kz portalynda oqyrman 2017 - 2019 jyldar aralyǵyndaǵy «Rýhanı Jańǵyrý» baǵdarlamasyn júzege asyrý aıasynda óńirlerdiń 25 úzdik tájirıbesimen tanysa alady.
Baǵdarlamany júzege asyrýda polıarlyq kózqarastardyń bolýy - uıymdastyrýshylardyń óziniń jobany baǵdarlamalyq maqalanyń mánin túsindirmesten júzege asyrýyna kirisip ketýimen baılanysty boldy. Ókinishke qaraı, kóptegen qarapaıym azamat qus nelikten baǵdarlamanyń bet-belgisine qalaı tańdalǵanyn, onyń qandaı qus ekenin túsinbedi. Bizdiń Áleýmettik Damý ınstıtýty júrgizgen taldaý jumystary basty nazar baǵdarlamanyń eki baǵytyna aýdarylǵanyn kórsetedi. Máselen, baǵdarlamanyń barlyq 13 jobasy tarıhı-mádenı jańǵyrýǵa baǵyttalǵan. «Sananyń ashyqtyǵy», «básekege qabilettilik», «bilim kýlty», «pragmatızm», «evolıýtsııalyq damý» sııaqty baǵyttar bir jobany júzege asyryldy. «Rýhanı Jańǵyrý» baǵdarlamasyn júzege asyrýǵa tek 5 mınıstrlik qatysty. Tıisinshe, baǵdarlamanyń júzege asyrylýyna halyqtyń jekelegen sanattary, sonyń ishinde múmkindigi shekteýli jandar qatyspady. Sondyqtan qazirgi ýaqytta ınstıtýt «Rýhanı Jańǵyrý» baǵdarlamasy boıynsha tek aımaqtyq jobalyq keńselerdiń qyzmetkerleri úshin ǵana emes, sonymen qatar memlekettik qyzmetshiler men oqytýshylar úshin de oqý baǵdarlamalaryn ázirlep jatyr. Qoǵamdyq sanany jańǵyrtýdy kózdeıtin bul kýrstar esse, dıssertatsııa jazatyn stýdentter men magıstranttar úshin qol jetimdi. Jyl sońyna deıin baǵdarlamanyń maqsattar men mindetteri, damýdyń shyǵý tegi men genezısi týraly jeke monografııalar daıyndalady. Jetpeıdi-aý degen baǵyttar boıynsha jańa jobalar jasalýda. Zamanǵa saı marketıngtik tásilderdi qoldana otyryp, maqsatty aqparattyq jumystarǵa erekshe kóńil bólinedi.
– El bolashaǵy úshin baǵdarlamanyń qaı baǵyttary mańyzdy dep oılaısyz?
– Meniń oıymsha, barlyq alty baǵyt ózara baılanysty ári báriniń de mańyzy óte zor. Eldiń bolashaǵy onyń tarıhı tamyryn, mádenıetin tanyp bilmeı, bulyńǵyr bop qala bermek. Eger siz jas urpaqty bilimniń kýltyna ertpeseńiz, bolashaǵyn josparlaý qabiletin qalyptastyrmasańyz, ashyq oı men básekege qabilettilik, tabıǵatty qurmetteý jáne qolda bar resýrstardy (adamı, qarjylyq jáne t.b.) utymdy paıdalanýdy úıretpeseńiz, ol býynnyń álemdik damýdan syrt qalý qaýpi bar. Jaǵdaıdy turaqsyzdandyrýǵa jáne revolıýtsııalyq joldy tańdaýǵa emes, ár azamatqa evolıýtsııalyq jáne kezeń-kezeńmen damýdyń mańyzdylyǵyn túsindirýdiń máni zor. Sotsıologııalyq zertteýlerdiń nátıjesi boıynsha respondentterdiń tek 14 paıyzy damýdyń basqa satysyna tez aýysady. 60 paıyzy turaqty jáne evolıýtsııalyq damýdy qoldaıdy. Qazirgi ýaqytta baǵdarlamanyń barlyq baǵyty úsh negizgi blok boıynsha júıelengen. 1) tulǵanyń damýy («pragmatızm», «bilim kýlty», «sananyń ashyqtyǵy» jáne «básekege qabilettilik» sııaqty baǵyttardy biriktiredi); 2) ult pen halyqaralyq pozıtsııany damytý («ulttyq biregeılikti saqtaý» baǵyty men Uly dalanyń jeti qyry: jylqy mádenıeti; uly dalanyń ejelgi metallýrgııasy, janýarlar stıli, Altyn adam, Túrki áleminiń besigi, Uly Jibek joly, Qazaqstan - alma men qyzǵaldaqtar otany); 3) memlekettiń, azamattyq qoǵamnyń jáne jergilikti qaýymdastyqtyń damýy («revolıýtsııalyq emes, evolıýtsııalyq damý» baǵyty). Baǵdarlamany iske asyrý jónindegi budan ári jumys osy bloktar boıynsha jalǵasa beredi.
– Elbasy baǵdarlama arqyly qoǵamdyq sanany jańǵyrtýdy kózdegeni belgili. Qazirgi Qazaqstan qoǵamy qandaı qundylyqtardy ǵasyrlar boıy saqtap, qandaıynan arylýy kerek dep oılaısyz?
– Meniń oıymsha, bul suraqqa Elbasynyń óz sózimen jaýap berýge bolady. Nursultan Nazarbaev eldi «óziniń tarıhymen maqtana bilýge, tsıfrlyq órkenıet zamanynda ata-babalarymyzdyń san ǵasyrlyq murasyn saqtaýǵa jáne ony suranysqa ıe etýge» shaqyrdy.
Bir ǵasyrdan astam ýaqyt boıy Qazaqstannyń ulan-ǵaıyr aýmaǵynda 140-tan astam etnos pen etnıkalyq toptar birge ómir súrip keledi. Olar bir-biriniń tiline, salt-dástúrine, jalpy mádenıetine ózara qurmet kórsetedi. Qazaqstandaǵy ulttyq mádenıetti saqtap qalýdyń joly qandaı degen suraǵymyzǵa respondentterdiń kóp bóligi etnosaralyq jáne konfessııaaralyq kelisimdi saqtaý dep jaýap berdi.
Saýalnamalarǵa súıensek jyl saıyn zańnyń ústemdigi jáne zańǵa baǵyný tártibin jaqtaıtyn respondentterdiń sany artyp keledi. Bul qaýipsiz jáne tolerantty qoǵamnyń kepili bolary anyq.
– Bıyl «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda otbasylyq qundylyqtar men jeke tulǵany damytýǵa basa mán berilgeli otyr. Bul baǵytta ne aıtar edińiz?
– Tulǵa tárbıesi eń aldymen otbasynan bastalady. Ár adam úshin otbasynyń mańyzy zor. Óıtkeni otbasynda tulǵanyń dúnıetanymy qalyptasyp, ol óziniń jeke otbasylyq ómirlik tájirıbesin jınaıdy. Otbasy memlekettiń kishkentaı modeli ekenin eskersek, otbasy men memlekettiń bir-birine ózara yqpal etetini sózsiz. Bizdiń ınstıtýt usynǵan «Otbasy - baqyt mekeni» jobasy neke ınstıtýtyn jáne otbasyn, otbasynyń rýhanı-adamgershilik qundylyqtaryn qalyptastyrýǵa, otbasynyń tárbıelik áleýetin arttyrýǵa jáne otbasyndaǵy dısfýnktsııany boldyrmaýǵa baǵyttalǵan. Joba neke qııý týraly ótinish bergen kezde jas juptardyń nekege deıingi dıagnozyn anyqtaýǵa, otbasylyq ortalyqtardy qurýǵa baǵyttalǵan.
– Eger baǵdarlama jyl saıynǵy jemisin berer bolsa, eldegi 5-7 jyldan keıingi bolashaqty qalaı elestetesiz?
– Óte qyzyq suraq. Osy jyldyń aqpanynda bizdiń ınstıtýt úsh taqyryp boıynsha boljamdy zertteýlerdi júrgize bastady. Olar: ınklıýzıvti kózqaras pen qoǵamdy damytý, qazirgi jas qazaqstandyqty qalyptastyrý, halyqaralyq arenada Qazaqstandy tanystyrý.
Jyl sońynda biz osy zertteýler boıynsha aldyn-ala nátıjelerdi alamyz. Bul bizdiń kelesi kezdesýimizdiń taqyryby dep oılaımyn. Jalpy, men bizdiń qoǵamdy jaqyn bolashaqta ınklıýzıvti sıpatta kórem dep oılaımyn. Osydan bir aı buryn bizdiń ınstıtýtqa ǵalymdar, jýrnalıster, sarapshylar - «Eýrazııalyq kópir» jobasynyń aıasynda kelgen edi. Osy kezdesýge qatysýshylardyń biri - Lomonosov atyndaǵy MMÝ-diń ókili Darıa Chıjova Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdentiniń baǵdarlamalyq maqalalarymen jaqsy tanys ekenin atap ótti. Darıa ıÝrevna óz sózinde Elbasynyń baǵdarlamasy biregeı qujat ekenin jáne qoǵamdastyqtyń basqa elderinde balamasy joq ekenin aıtty. Men Qazaqstannyń básekege qabiletti el bolýy úshin jetkilikti áleýeti bar ekenine senimdimin. Eń bastysy, bizdiń elde Elbasynyń óziniń baǵdarlamalyq maqalalarynda kórsetilgen qundy baǵyttary bar. Suhbatymyzdy Elbasynyń «Ótkendegi maqtanysh, búginge pragmatıkalyq baǵa berý jáne bolashaqqa oń kózqaras - elimizdiń tabysynyń kepili» degen sózderimen aıaqtaǵym keldi.
- Suraqtarǵa jaýap bergenińizge rahmet!
