Jańa zań arhıv salasynyń múshkil hálin túzeı ala ma – Elnur Beısenbaevpen suhbat

ASTANA. KAZINFORM – Erteń Májilistiń jalpy otyrysynda depýtattar «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine arhıv isi máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań jobasyn birinshi oqylymda talqyǵa salmaq. Osyǵan oraı arhıv qujattaryn qalyptastyrý, saqtaý jáne paıdalaný salasyn quqyqtyq retteýdi keńeıtý, sondaı-aq elektrondy arhıv qurý kózdelgen qujatty ázirleýshi toptyń jetekshisi, Májilis depýtaty Elnur Beısenbaevty sózge tartqan edik.

- Elnur Sabyrjanuly, elimizdiń arhıv týraly zańy 1998 jyly qabyldanǵan eken. Sodan beri tsıfrlyq tehnologııalardyń, jasandy ıntellektiniń damýyn eskersek, jańa zań qabyldaý qajettiligi túsinikti. Osyǵan oraı, Májilis depýtattarynyń qaraýyna shyǵarylyp otyrǵan qujattyń negizgi maqsatyna toqtalsańyz. Burynǵy zańnan basty qandaı erekshelikteri bolmaq?

- Zań jobasynyń basty maqsaty – qujattyq tarıhı-mádenı muranyń, onyń ishinde elektrondy qujattardyń saqtalýyn qamtamasyz etý.

Al basty erekshelikterine keler bolsaq, birinshiden, zań jobasynda arhıv qujattaryn, onyń ishinde elektrondy qujattardy qalyptastyrý, saqtaý jáne paıdalaný salasyndaǵy arhıv qory jáne arhıvter týraly zańnamanyń qoldanylý aıasyn keńeıtý máseleleri kózdeledi.

Ekinshiden, elektrondy arhıvti júrgizý tártibi, onyń ishinde arhıv salasyndaǵy ýákiletti organ menshik ıesi sanalatyn «Qujattardyń biryńǵaı elektrondyq arhıvi» aqparattyq júıesin ónerkásiptik paıdalanýǵa engizý esebinen reglamentteledi.

Úshinshiden, jergilikti atqarýshy organdardyń arhıv isi salasyndaǵy eńbek qatynastaryn retteý bóliginde jergilikti atqarýshy organdardyń quzyretteri keńeıtiledi. Osy norma aıasynda ákimdik jergilikti ókildi organmen kelisim boıynsha aýyldyq jerde jumys istegeni úshin qosymsha aqy tólenetin arhıv isi salasyndaǵy mamandar laýazymdarynyń tizbesin aıqyndaı alady.

Tórtinshiden, arhıvtik qujattardy, onyń ishinde tájirıbelik-konstrýktorlyq, jobalyq-smetalyq jáne qala qurylysy qujattamasy, sondaı-aq syzbalar men olarǵa qatysty mátindik jazbalardy saqtaý jáne paıdalaný tártibi retteledi.

Besinshiden, úshinshi tulǵalarǵa málimetterdi suratý kezinde arhıv qorlarynda bar azamattardyń jeke ómiriniń qupııasyn qamtıtyn derbes derekter men málimetterdi qorǵaýdy qamtamasyz etý jónindegi memlekettik arhıvterdiń fýnktsııalary, qujattardy Ulttyq arhıv qorynyń quramyna jatqyzý, olardy saqtaý, arhıv qujattaryna menshik quqyǵyn naqtylaý bekitiledi.

Ózderińiz de biletindeı, Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly Býrabaıda ótken sońǵy Ulttyq quryltaıda biryńǵaı elektrondy qujat engizýdi tapsyrǵan bolatyn. Sondyqtan zań jobasy aıasynda arhıv isin tolyqtaı tsıfrlandyrý kózdelip otyr. Bul óte mańyzdy. Sebebi, arhıv degenimiz tarıh ekenin túsinýimiz qajet. Bul ınstıtýtsıonaldy jady. Bul – 100, 200, 1 000 jyldan keıin belgili bir saıası júıeni, el tarıhyn dáleldep otyratyn qazyq.

Munan bólek, zań qabyldanǵan soń memlekettik qarajat esebinen túsirilgen fılm, shyǵarylǵan kitap, gazet syndy dúnıelerdiń báriniń bir-bir danasy arhıvke mindetti túrde ótkiziledi.

- Jańa zań arhıvshilerdiń áleýmettik jaǵdaıyn qanshalyqty jaqsartady?

- Birden aıtaıyn, elimizde eń tómengi jalaqy alatyn qyzmetkerler bar. Olardyń qataryna aýyl-aımaqtardaǵy arhıv isindegi mamandar, kitaphanashylar, mádenıet úıinde qyzmet isteıtin qyzmetkerler, sporttyq úıirmelerde sabaq beretin jattyqtyrýshylar kiredi. Jalaqylary ortasha eseppen 100 myń teńgeniń shamasynda ǵana. Biraq, búgingi Májilis qaraýyna shyǵarylyp otyrǵan zań jobasy tikeleı arhıv isine ǵana qatysty.

Jalpy, aýyldarda arhıv isinde qyzmet isteıtin azamattarǵa zań boıynsha aýyldyq kvotamen ústemeaqy tóleýge bolady, ıaǵnı 25 paıyzǵa deıin kóterýge kedergi joq. Endi sony osy zańmen bekitemiz. Sodan keıin aýyldaǵy arhıvte qyzmet isteıtin qyzmetkerlerdiń bári 25 paıyzdyq ústemeaqy alady. Óıtkeni, aýyldaǵy ákimdiktiń quziretin keńeıtemiz, jergilikti bıýdjetterdiń de mundaı ústemaqy tóleýge múmkindigi jetkilikti. Endi sony barlyq óńirden talap etip, arhıv isi qyzmetkerleriniń jalaqysyn 25 paıyzǵa kóteremiz. Bul zańda shegendeledi.

Arhıvshilerdiń jalaqy máselesine kelgende mynadaı da problema bar. Máselen, ózderińiz biletin Ulttyq arhıv bar. Ulttyq arhıv degen aty ǵana. «Ulttyq» dep atalǵanymen, mártebe berilmegen. «Ulttyq» mártebesi sol jerde jumys isteıtin arhıv qyzmetshilerine 1,75 koeffıtsıentpen joǵary jalaqy alýǵa jol ashar edi. Dál osy máseleni kóterip, respýblıkalyq bıýdjettiń komıssııasynan ótkizdik, sheshimin aldyq. Endi zań jobasynyń normasyna engizip jatyrmyz. Qujatty 2-oqylymda qabyldaǵannan keıin 1 qańtardan bastap elimizdegi eki arhıv – biri Almatydaǵy Ortalyq memlekettik arhıv, ekinshisi elordadaǵy Ulttyq arhıv qyzmetkerleri 1,75 koeffıtsıentpen joǵary jalaqy alatyn bolady. Demek, ortasha jalaqylary 173 myń teńgeden 393 myń teńgege deıin artady.

- Joǵaryda eki-aq arhıvimizdiń «ulttyq» mártebesi bar ekenin aıttyńyz. Al ózge oblys ortalyqtaryndaǵy memlekettik arhıvterge «ulttyq» mártebe berýge ne kedergi?

- Jalpy, halyqaralyq tájirıbege kóz júgirtsek, máselen, Belarýs, Reseı, Ózbekstan, Frantsııa syndy kóptegen elde memlekettik arhıvke «ulttyq» mártebesi eshqandaı aralyq ataqsyz nemese mártebesiz beriledi. Al bizde «ulttyq» mártebe materıaldyq-tehnıkalyq bazany nyǵaıtýǵa, tarıhı-mádenı murany saqtaý júıesindegi arhıv mekemeleriniń bedeli men mańyzyn arttyrýǵa, arhıv salasy qyzmetkerleriniń eńbekaqysyn 1,75 koeffıtsıentke ulǵaıtýdy qamtamasyz etýge, jas bilikti kadrlardy tartýǵa, arhıvter kórsetetin aqyly qyzmet kóleminiń ulǵaıýyn yntalandyrýǵa jáne olardy arhıvti materıaldyq-tehnıkalyq jaraqtandyrýǵa baǵyttaýǵa múmkindik beredi.

Aıta keterligi, jergilikti atqarýshy organdarǵa qarasty memlekettik arhıvterden tek oblystyq deńgeıdegi jáne respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń memlekettik arhıvteri «ulttyq» mártebesin alýǵa ótinish bere alady. Alaıda, memlekettik arhıvterdiń qazirgi jaǵdaıyna júrgizilgen taldaýǵa sáıkes, aldaǵy 5 jylda jergilikti atqarýshy organdardyń arhıv mekemelerinen «ulttyq» mártebesin alýǵa tek zamanaýı úlgidegi ǵımaraty bar Almaty qalasynyń memlekettik arhıvi ǵana úmitker bola alady.

«Ulttyq» mártebeniń berilýi memlekettik arhıvterdiń strategııalyq maqsattarǵa qol jetkizýine jáne ınnovatsııalyq tásilderdi qoldanýyna yqpal eter edi. Bul óz kezeginde memlekettik arhıvter qyzmetiniń, onyń ishinde jumyskerleriniń de tıimdiligi men nátıjeliligin arttyrýǵa múmkindik beredi.

- 2019 jyly 2020-2025 jyldarǵa arnalǵan Arhıv baǵdarlamasy qabyldanyp, ony júzege asyrýǵa 14 mlrd teńgeden astam qarajat bólingen edi. Osy qarajatqa qandaı jumystar atqaryldy?

- Birqatar jumys istelindi. Máselen, baǵdarlamany iske asyrýdyń keshendi josparyna sáıkes 200 myń, 500 myń, 1 mıllıon, 1,5 mıllıon, 10 mıllıon saqtaý birlikterine arnalǵan memlekettik arhıvter úshin arnaýly úlgilik ǵımarattar qurylysynyń jobalyq-smetalyq qujattamasyn ázirleý qolǵa alyndy. Birqatar óńirlik arhıv ǵımarattaryna aǵymdaǵy jáne kúrdeli jóndeý jumystary júrgizildi. Arhıvterge mıkrofotoplenkalar, fıksajdar, lıtsenzııalyq antıvırýsty baǵdarlamasy bar jıyntyqtaǵy kompıýterler, monobloktar, kóp fýnktsıonaldy qurylǵylar, kitap skanerleri, A2, A3 formatyndaǵy planshettik skanerler, fotoskanerler, ishinara restavratsııalaý múmkindigimen kınoqujattardy plenkaly jetkizgishterden tsıfrlyq formatqa aýdarýǵa arnalǵan kınoskanerler satyp alyndy.

- Baǵdarlama aıasynda otandyq jáne sheteldik arhıvterden, mýzeılerden, kitaphanalardan jáne ǵylymı ortalyqtardan Qazaqstan tarıhy boıynsha qujattar men materıaldardyń kóshirmelerin anyqtaý jáne satyp alý boıynsha ǵylymı izdeý-zertteý jumystaryn uıymdastyrý kózdelgen edi. Osy baǵytta atqarylǵan jumysqa qatysty málimetińiz bar ma? Qandaı elderden derekter satyp alynyp, ǵylymı aınalymǵa engizildi?

- Elimizdiń tól tarıhynan syr shertetin dáıekti arhıvtik derekter men naqty dáleldi tarıhı qujattardy sheteldik arhıvterden, mádenı-ǵylymı ortalyqtardan anyqtap, olardy otanyna qaıtarý, ǵylymı aınalymǵa engizý – Qazaqstan tarıhyn tereń zerdeleýde mańyzy óte zor.

2022-2024 jyldary aralyǵynda elimizdiń Ortalyq memlekettik arhıvi Ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy Jeńistiń 80 jyldyǵyna oraı qazaq jaýyngerleriniń erlikteri týraly tyń derekterdi, sondaı-aq ulttyq ıdeologııalyq mańyzy bar sıpattaǵy arhıvtik qujattardy anyqtaý maqsatynda Reseı Federatsııasyna, Belarýs, Qyrǵyzstan, Germanııa, Frantsııa, Mysyr, Qytaı, Túrkııa, Latvııa, Grýzııa, Ázerbaıjan, Armenııa, Monǵolııa, Iran, Vengrııa, Tatarstan, Bashqurtstan, Úndistan, Qatar jáne Polsha memleketterine ǵylymı-ekspedıtsııalar uıymdastyrdy. Nátıjesinde 6 myńnan astam tarıhı qujat toptamasynyń elektrondyq kóshirmesi alynyp, Ulttyq arhıvke memlekettik saqtaýǵa tapsyryldy.

Sheteldik arhıvterde, kitaphanalarda, ǵylymı mekemelerde anyqtalǵan Qazaqstan tarıhyna qatysty materıaldar men qujattar boıynsha jınaqtar, fotoalbomdar, fotoshejireler jáne basqa da ǵylymı eńbekter basyp shyǵaryldy. 2022 jyly Ulttyq arhıv tarapynan «Otanyna oralǵan qujattyq qazyna» І, ІІ tomdary, «Istorııa stolıtsy Kazahstana» jınaqtary, «Arhıv-2025» jobasyn iske asyrýdyń keshendi jospary boıynsha shetel arhıvterinde, ǵylymı mekemelerde saqtalǵan qujattardy anyqtaý boıynsha ádistemelik nusqaýlyq» jaryq kórdi.

Qoǵamnyń arhıvtik kınoqujattarǵa, álemdik aqparattyq keńistiktegi retrospektıvti qujattarǵa degen qyzyǵýshylyǵynyń artýy «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń derekti fılmderine arnalǵan nusqaýlyq» (1925-1994 j.j.) basyp shyǵarýǵa negiz boldy. Bul fılmderde halyqtyń ár kezeńdegi ómiri, eldegi mańyzdy oqıǵalar, qarapaıym halyqtyń kúndelikti tirshiligi, tyń jerlerdi ıgerýi, topyraq erozııasymen kúresýi, ata-baba dástúri, tabıǵatty qorǵaýy, ken oryndaryn zertteýi, jańa zaýyttar men qalalardy salýy, bıdaı ósirýi, beıbitshilik pen ıadrolyq qarýsyz ómir úshin kúresi kórsetilgen.

Bular - «Arhıv-2025» baǵdarlamasy aıasynda iske asyrylǵan jumystardyń bir parasy ǵana. Aıta bersek óte kóp.

- Jańa Memleket basshysy Ulttyq tsıfrlyq arhıv quryp, ony elimizdegi jáne shetelderdegi neırojúıe jasaýshylardyń erkin paıdalanýyna múmkindik berý kerektigin aıtqanyn eske salǵan edińiz. Bul baǵytta qandaı ilgerileýshilik bar?

- Ózderińizge málim, Memleket basshysy taıaýdaǵy Joldaýynda jasandy ıntellekt dáýirindegi mádenıet pen ónerdiń damýynyń mańyzdylyǵy týraly atap ótken bolatyn. Osy baǵytta Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi jasandy ıntellekti qoldana otyryp, birqatar tsıfrlyq bastamany iske asyryp jatyr.

Naqty aıtar bolsaq, «Qujattardyń biryńǵaı elektrondyq arhıvi» (E-Arhıv) jobasy qolǵa alynda. «E-Arhıv» aqparattyq júıesin engizý qaǵaz tasyǵyshtardy tsıfrlyq nysanǵa kóshirýdi jedeldetýge jáne arhıvtik derekterdiń saqtalýyn qamtamasyz etýge arnalǵan. Búginde júıege 5 myńnan astam uıym jáne 18 myńǵa jýyq paıdalanýshy qosylǵan. 63 myńnan astam qor birligi, 93 myńǵa jýyq tizimdeme birligi jáne 4 mln astam saqtaý birligi tsıfrlandyrylyp, júkteldi. Elektrondy qujat aınalymy júıesinen «E-Arhıv» júıesine 2 mln astam qujat kóshirildi.

Al Ulttyq quryltaıdaǵy Prezıdent tapsyrmasyna keler bolsaq, Ulttyq tsıfrlyq arhıv - ǵylymı zertteýlerdi, arhıvtik qujattardy, óner týyndylaryn jáne basqa da qundy derekterdi biriktiretin platforma. Bul sheshim elimizde elektrondy arhıv salasyn damytýǵa, ásirese qazaq tilimen jumys isteý kontekstinde múmkindikter ashady. Óz kezeginde Ulttyq tsıfrlyq arhıv qujattardyń, tarıhı artefaktilerdiń, fotosýretterdiń, kartalardyń, beıneler men aýdıo materıaldardyń sandyq kóshirmelerin, sondaı-aq olardyń ornalasqan jeri týraly aqparatty qamtıtyn ıntegratsııalanǵan platformany qurýǵa baǵyttalǵan. Joba qoǵamdyq qundylyqty qamtamasyz etetin tsıfrlyq resýrstardy saqtaýǵa jáne olarǵa qol jetkizýge múmkindik beredi.

Portaldy bilim berý, ǵylymı jáne mádenı mekemelerdiń aqparattyq júıelerimen ıntegratsııalaý josparlanǵan. Eń aldymen, «E-kitaphana» jáne «E-Arhıv», Qazaq Culture, e-Museum ıntegratsııasy júzege asyrylady. Qazirgi ýaqytta Ulttyq tsıfrlyq arhıvin qurý jónindegi jol kartasy, vedomstvoaralyq jumys toby sarapshylarynyń tizimi bekitildi.