Jańa shekteý: qazaq fýtboly legıonersiz qalaı damıdy
ASTANA. KAZINFORM – Elimizde sport salasyn reformalaýǵa arnalǵan jańa zań qoldanysqa endi. Quqyqtyq qujatta dene shynyqtyrý baǵytyn damytýdy kózdeıtin ózgeris jeterlik, alaıda sonyń ishinde eleń etkizgeni – legıonerler qaýymyna qatysty tusy, ıaǵnı budan bylaı memleket sheteldik sportshylarǵa bıýdjetten 1 tıyn da bermeıdi. Sporttyq klýbtar kerek qarjyny qaıdan tapsa da óz erki, tek qazynadan dámete almaıdy. Osy oraıda Kazinform tilshisi atalǵan qadamnyń boljamdy áserin shamalap, sarapshylar pikirin bildi.
200-den astam legıoner bary ras pa?
Týrızm jáne sport mınıstrligi ázirlegen zań jobasy uzaq ýaqyt depýtattar men sala mamandarynyń talqysynda boldy. Tolyq ataýy – «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine dene shynyqtyrý jáne sport, sondaı-aq artyq zańnamalyq reglamentteýdi bolǵyzbaý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańy. Bastysy, jańa qujat bıýdjet tapshylyǵy kezeńinde qarajatty tıimdi paıdalanýǵa múmkindik berip, sheteldik sportshylarǵa qatysty synǵa núkte qoıǵan syńaıly.
Aldymen atalǵan ózgeris qansha adamǵa qatysty ekenin anyqtaıyq. Kóbine sheteldik sportshylar Qazaqstanǵa kelerde «natýralızatsııa» nemese legıoner bolý jolynyń bireýin tańdap keledi. Natýralızatsııa jolyn tańdasa, Qazaqstan tólqujatyn alyp, resmı el azamaty atanady. Al legıoner bolsa, óz eliniń azamattyǵyn saqtap, ýaqytsha kelisimshartpen jumys isteıdi. Jańa zańdaǵy sheteldik sportshylardy bıýdjet esebinen qarjylandyrmaý pármeni osy keıingi sanattaǵylarǵa qatysty, ıaǵnı otany da, oshaǵy da bólekterge arnalǵan shekteý.
Jalpy Qazaqstandaǵy legıonerlerdiń sany qansha? Saýalǵa jaýap alý maqsatynda Týrızm jáne sport mınıstrligine júgingen bolatynbyz. Salaǵa jaýapty vedomstvonyń deregine sensek, komandalyq oıyn klýbtarynda 200-den astam sheteldik sportshy bar.
Umytpasaq, kóktemde Týrızm jáne sport vıtse-mınıstri Serik Jarasbaev osy mándes statıstıkany qaıtalaǵan bolatyn:
– Mysaly, fýtboldy aıtsaq, byltyr premer-lıganyń ishinde 14 klýb oınasa, 325 fýtbolshynyń ishinde 149 legıoner bolǵan eken, ıaǵnı elý paıyzǵa jýyǵy. Hokkeıde qazir 109 legıoner bar, qalǵan sport túrlerinde kóp emes. Sondyqtan osy zań qabyldanǵannan keıin legıonerlerdi bıýdjetten jáne kvazımemlekettik sektor qarajaty esebinen qarjylandyrý toqtatylady. Biz muny federatsııalarmen aldyn ala talqyladyq, olar bárinen habardar, – degen edi ol.
Sheteldik sportshylardyń jalaqysy – qupııa
Keıingi jyldary fýtbol klýbtary arasynda shet elden sportshy ákelý ádetke aınaldy. Ádepkide birdi-ekili sheteldikti kórgenge kóz úırengen, sońynda bútin fýtbol komandasynyń barlyǵy derlik ózge eldiń oıynshysyna aınalǵanyn kórdik. Bul úrdis, árıne, álemdik praktıkada jıi qoldanylatyny túsinikti, degenmen bizdegi modeli esh nátıje bergen joq. Bizde kóp sheteldik fýtbolshy oınady, biraq eshbiri eldi álemdik arenaǵa shyǵarýǵa qaýqary jetpedi. Kerisinshe, árbir oıynshy aıyna mıllıon teńgelep jalaqy alyp, tamaǵy men tasymaly, jatyn ornynyń shyǵynyna deıin memlekettiń moınyna ildi.
Mınıstrlik málimetinde ótken jyly eldegi 13 fýtbol klýby bıýdjetten 27 mlrd teńge alǵany aıtylǵan. Mysaly, «Astana» fýtbol klýby legıonerlerge 2020 jyly – 3 574 626 888 teńge, 2021 jyly – 3 766 460 266 teńge, 2022 jyly – 1 824 428 244 teńge, 2023 jyly – 2 168 352 776 teńge tólegen. Qarjyny «Samuryq-Qazyna» AQ-dan alypty. Bul – bir klýbtyń deregi ǵana.
Qyzyǵy, klýbtarǵa bólingen memlekettik bıýdjet kólemi ashyq derekkózderde jarııalanǵanymen, sheteldik sportshylardyń naqty qansha jalaqy alatyny kóbine aıtyla bermeıdi. Mınıstrlikke taqyrypqa qatysty saýal joldaý barysynda legıonerlerdiń jalaqysy taraptardyń kelisiminsiz jarııalanbaıtynyn aıtqan bolatyn. Tipti sheteldik sportshylarǵa beriletin jalaqy mólsherine qatysty belgili bir shekteý qoıýǵa quzyret joǵyn jetkizgen.
Belgili sport jýrnalısi Eseı Jeńisuly 5-10 jyldyqta ǵana sheteldik sportshylar men qazaqstandyq fýtbolshylardyń jalaqysy teńese bastady degen oı aıtty. Oǵan deıin jalaqy alshaqtyǵy basty máseleniń birine aınalǵan.
– Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda eńbek naryǵynda sheteldik fýtbolshylardyń jalaqysy joǵary boldy. 2014-2015 jylǵa deıin olarǵa óte joǵary jalaqy taǵaıyndaldy. Birte-birte ózimizdiń Baýyrjan Islamhan, Ashat Taǵybergen, Bahtıer Zaınýtdınov sekildi oǵlandar boı kórsetip, ózderin álemdik deńgeıge saı ekenin dáleldeı aldy.
Ókinishtisi, keıingi jyldary TMD elderinde oınap qatyrmaǵan sheteldik sportshylar qazaqstandyq klýbtarda joǵary aılyq alýy baıqalady. Bul menedjmenttiń qateligi ári jeke tulǵalardyń qaltasyna ketken qarjy sekildi kórinedi, – dedi spıker.
Osy kúnge deıin sheteldik sportshylarǵa birshama qarjy tólendi. Onyń ishinde jalaqy, bonýs, kerek-jaraǵy qamtyldy. Arysyn aıtsaq, shyǵyn aqtalǵan joq. Tek fýtbol emes, tipti olımpıadalyq baǵytty qarastyrsaq, kók pasportymyzdy alyp el atynan óner kórsetken sportshylardyń kóbi keıin tarıhı otanyna oraldy. Oǵan qosa, dopıng daýyna ilikken sportshylar memleketke syıaqy men materıaldyq syılyq, ataqty qaıtarǵan joq. Demek, zań qabyldanǵansha memleket utylyp keldi.
Qos nusqa nemese qarjyny qalaı qadaǵalaıdy?
Baqylaý legıonerlerden bólek, fýtbol klýbtaryn qarjylandyrýǵa oıysatyn bolady. Buǵan deıin Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigi bıýdjetti «saýyn sıyr» qylǵan klýbtardy áshkerelegenin bilemiz. Depýtattar da qaraýsyz ketken qarjynyń esebin surap san márte sóıledi. Mysaly, keıingi 6 jylda 18 fýtbol klýbyna 200 mıllıard teńge bólingen, sonyń kóbi sheteldik sportshylardyń jalaqysyna jumsalypty. Talap ózgergen shaqta memlekettiń esebi túgeldenbek. Endi Memleket basshysy qol qoıǵan zań aıasynda oblys ákimdikteri fýtbol klýbtaryna jylyna 1,2 mlrd teńgeden artyq qarjy bere almaıdy.
Demek, qymbat legıonerlerdiń dáýreni ótti. Klýbtar kórpege qaraı kósilip, basymdyqty otandyq fýtbolshylarǵa beretin bolady. Olaı bolmaı qaıtsin, burynǵydaı batpan quıryq joq, bıýdjetten úmit az. Legıonerlerge qarjy tabý turmaq, komandanyń shyǵynyn jabýdyń ózi az jumys bolmaıtyn túri bar.
Eseı Jeńisulynyń boljamyna basymdyq bersek, qazir fýtbol klýbtarynyń aldynda eki tańdaý bar: Negizgisi ári yqtımal nusqa – quramdy otandyq sportshylardan qaıta jasaqtaý; balama ádis – qarjylyq uıymdardy demeýshilikke tartý. Fýtbol sholýshysy alǵashqy dolbardyń keń taralatynyna senimdi.
– Osy maýsymnyń basynda «Qaısar» komandasy etek-jeńin jınap, qazaqstandyq oıynshylarǵa kóshken bolatyn. Basqa mysaldy «Oqjetpes», «Elimaı» klýbynan da kórip otyrmyz. Mundaı ózgeris alǵashqy ýaqytta qıynǵa soǵýy múmkin, nátıje de tómen bolatyny sózsiz. Biraq birte-birte kórsetkish kóteriletini anyq. Tek atalǵan úrdis qazaqstandyq oıynshylardyń shetelge shyǵýyn kesheýildete me dep alańdaımyn, – dedi ol.
Al sport sarapshysy Aslan Qajenovtiń aıtýynsha, aldaǵy ýaqytta fýtbol klýbtary kommertsııalyq jobalarǵa ıek artatyn bolady. Ásirese, býkmekerlik keńseler men kásiptterdiń jarnamasy ulǵaıýy múmkin. Zań aıasynda qadaǵalaý kúsheıtetin tus endi kelgenge uqsaıdy.
– Úkimet eshbir klýbqa sheteldik sportshyny qatarǵa alýǵa shekteý qoımaıdy, osyny túsinýimiz kerek. Tek olarǵa qarjy bermeıdi. Klýbtar óz qarajatyna nemese demeýshi men ınvestor kómegimen sheteldik sportyshynyń shyǵynyn jabýy shart. Qazir iri kompanııalar tarapynan legıonerlerge qyzyǵýshylyq tómen, sol sebepti klýbtar sheteldik oıynshylarynyń qataryn azaıtady dep oılaımyn.
Qarjy kózine kelsek, demeýshi kompanııalar arqyly sporttyq qarjylandyrý Eýropada burynnan bar úrdis. Osy júıeni keńinen qoldana alsaq, memlekettik bıýdjetke kúsh túsirmeı, sportshylardy yntalandyrýǵa bolar edi. Jańa zań aıasynda býkmekerlik keńselerdi jarnamalaýdyń tártip-talaby bar, lýdomanııaǵa qarsy zańda shekteýler naqtylanǵan. Klýbtar erejeni saqtasa, jarnamany basty tabys kózine aınaldyrýǵa negiz kóp, – dedi sarapshy.
Bul oraıda Eseı Jeńisulynyń óz boljamy bar. Ózge qarjylandyrý kózin tapqan klýbtar legıonerlerdi saqtap qalýdyń túrli jolyn izdeýi ǵajap emes. Sonyń ishinde qazaqstandyq sportshylardyń jalaqysyn birneshe ese kóbeıtip kórsetip, sol qarjynyń jarymynan kóbin sheteldik oıynshylarǵa berýi múmkin. Osy esepti eskerip, barmaq basty, kóz qysty áreketti zań aıasynda tekserýdi údetý qajet dep sanaıdy.
Sarapshy kúdigin Týrızm jáne sport mınıstrligine jetkizý barysynda naqty jaýap alýdyń sáti tústi. Mınıstrlik mundaı táýekelderdiń aldyn alý úshin arnaıy tekserister júrgiziletinin aıtty:
«Jańa zań sheńberinde eldegi sporttyq uıymdar men klýbtardy qarjylandyrý kezinde bólingen qarjyny sheteldik sportshylardyń jalaqysyna paıdalanylmaýyn baqylaý quziretti organdardyń qadaǵalaýymen júzege asyrylady», – delingen mınıstrliktiń jaýap hatynda.
«Memleket sportshylardy asyraıtyn ýaqyttan óttik»
Barlyq sarapshynyń ortaq tujyrymy sheteldik sportshylardyń qatary sıreıdi degenge saıady. Olaı bolsa, naryqta kásibı maman tapshylyǵy týyndamaı ma? Legıonerlerdi almastyra alarlyq kadr jetkilikti me? Osy saýal basy ashyq kúıinde qalyp otyr. Ázirge bary – taǵy da boljam.
Eseı Jeńisulynyń sózinshe, legıonerlerdiń qatary kemigenimen, sapasy joǵarylamaq. Fýtbol klýbtary «burynǵy ánine basyp», qarjyny ıgerý úshin sheteldik sportshyny ońdy-soldy tańdaı almaıdy. Investor men demeýshige shalǵaıdan aldyrǵan fýtbolshydan nátıje shyǵýy mańyzdy, ıaǵnı suraýy bar.
– 1992 jyly árbir fýtbol klýbynyń quramynda mindetti túrde eki qazaq sportshysy bolýy kerek degen talap qoıyldy. Sol kezde zaýytta istep júrgen, buryn dop teýip kórmegen jigitter fýtbol oınap ketti. Táýir kórsetkishke jetti. Demek, ýaqyt óte beıimdelemiz. Oǵan qosa, myqty bapkerler shoǵyry qalyptasty, olardyń kómegi kóp bolary anyq. Kez kelgen jańashyldyqty májbúrli túrde engizý durys, memleketshildiktiń negizi osyndaı qadamnan bastalady, – dedi sarapshy.
Úkimet legıonerler men tıimsiz baǵyttan únemdegen qarjyny qaıda jiberetinin sheship qoıǵan syńaıly. Jańa zań boıynsha endi qarjy Olımpıada, Paralımpıada, Azııa oıyndarynda jeńiske jetken jergilikti sportshylardy qoldaýǵa jumsalady. Sport federatsııalarynyń mártebesin naqtylaý, múgedektigi bar sportshylardyń súıemeldeýshileriniń qyzmetin zańmen qorǵaý, sport uıymdary basshylaryn bes jyldyq merzimmen rotatsııalaý, memleket tarapynan qarjylandyrylatyn sport túrin 3 ese qysqartý júıesi engizilmek. Sonymen qatar balalar men jasóspirimderdi sportqa baýlý, ulttyq sportty damytý, sporttyq medıtsına men ǵylym áleýetin arttyrý syndy basymdyqtar bar.