Jańa mınıstrlik hám bılik qurylymyndaǵy ózgeris: keleshekte ne ózgeredi
ASTANA. KAZINFORM – Jyldaǵy dástúr boıynsha Prezıdent Qazaqstan halqyna kezekti Joldaýyn jarııa etti. Bul joly da keı salalardaǵy kemshiliktermen qatar, bılik qurylymyndaǵy ózgerister, bolashaqqa negizdelgen baǵyt-baǵdar qamtylǵanyn kórdik. Osy tusta ádettegideı «byltyr ne aıtyldy, al bıyl qandaı ózgeshelik bar?» dep saýal qoıa alamyz. Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy Joldaýda aıtylǵan basty taqyryptardy taldap kórdi.
Saıası reformalardyń qaıta óristeýi
Aldyńǵy jyly da, byltyr da Joldaýdyń negizgi ıdeıasy ekonomıka taqyryby bolǵanyn bilemiz. Bul túsinikti de, jahandyq saıasattaǵy yqpal ekonomıkaǵa, halyqtyń ál-aýqatyna baılanysty ekeni daýsyz. 2023 jylǵy Joldaýda ónerkásipti damytý, ımportqa súıenbeý, aýyl sharýashylyǵyn damytý, shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaý, ekonomıkany ártaraptandyrý, shıkizat sektoryna táýeldilikti azaıtý men logıstıka salasy aıtylǵan edi. Azamattarǵa teń múmkindik beretin turaqty jáne ádil ekonomıkalyq júıe qurý josparlanǵan bolatyn. Bul qatarda shetelge zańsyz shyǵarylǵan kapıtaldy qaıtarý, halyqtyń ómir súrý sapasyn jaqsartý, eń tómengi jalaqy mólsherin kóbeıtý tilge tıek boldy.
Byltyrǵy Joldaý aldyńǵysynyń zańdy jalǵasyndaı kórinis tapty. Sebebi onda da basymdyq ekonomıka salasyna aýǵan. Saıası máselelerden góri ekonomıka, óndiristi damytý jóninde kóbirek aıtyldy. Bunyń sebebi túsinikti de, álemdegi geosaıası ahýaldarǵa qaramastan Qazaqstan dıplomatııa arqyly saıası turaqtylyqty qamtamasyz etip otyr. Eldegi orta bıznestiń damý jaıy, onyń el ekonomıkasyndaǵy úlesin arttyrý, bıýdjet qarjysyn únemdeý jáne salyq saıasatyn qaıta qaraý jaıy sóz bolǵan.
Al bıyl saıası reformalar taqyryby qaıta basymdyq alǵanyn baıqadyq. Ásirese, erekshe nazar aýdarǵan eki taqyryp bar: Jasandy ıntellekt jáne tsıfrlyq damý mınıstrligin qurý men bir palataly Parlament júıesine kóshý.
Jasandy ıntellekt mınıstrligi qandaı qyzmet atqarady?
Sonymen, bıylǵy Joldaýdyń eleń etkizgen tusy – Jasandy ıntellekt jáne tsıfrlyq damý mınıstrligin qurý. Bir jaǵynan bul bastamany ekonomıkadaǵy jańa baǵyt retinde qarastyrýǵa bolady. Máselen, qazir álemde jasandy ıntellekt bolashaǵyna qatysty boljamdar kóp. Sonyń biri – 2033 jylǵa qaraı jasandy ıntellekt naryǵy 5 trln dollarǵa jetip, jahandyq tehnologııa ındýstrııasyndaǵy úlesi 30 paıyzǵa ulǵaımaq. Byltyr bul kórsetkish 279 mlrd dollardy qurady. Sondyqtan jańa mınıstrlik eldi álemdik tendentsııalar kóshinen qalmaýǵa úndeıdi.
Árıne, taqyryp aıasy bunymen bitpeıdi. Ózgeristerdiń bir tıegi retinde ekonomıkanyń túrli salalaryna tsıfrlandyrý men jasandy ıntellektiniń jappaı enýin boljaı alamyz. Memlekettik hatshy Erlan Qarın buny qysqasha «Qazaqstannyń jańa Ulttyq tsıfrlyq damý strategııasy» retinde sýrettegen. Osy maqsat arqyly memleket tehnologııalyq turǵyda damyǵan elderdiń kóshine ilesýge tıis.
Aıtpaqshy, bul Qazaqstannyń jasandy ıntellektige kóńil bóle bastaǵan birinshi kezeńi emes. Memleket basshysy byltyrǵy Joldaýynda da elde jasandy ıntellektini keńinen qoldanatyn jáne tsıfrlyq tehnologııalardy damytýǵa negizdelgen iri ulttyq ortalyq qurylatynyn málimdegen. Endi jańa mınıstrliktiń qurylýy arqyly bul ıdeıa odan ári óristemek.
Jasandy ıntellekt boıynsha sarapshy Arshat Orazdyń sózinshe, Jasandy ınttellekt mınıstrliginiń qurylýy – Qazaqstan úshin strategııalyq mańyzy bar qadam.
– Bul qadam memlekettik basqarýdaǵy ashyqtyqty arttyryp, azamattarǵa kórsetiletin qyzmettiń jyldamdyǵy men sapasyn jaqsartýǵa jol ashady. Jasandy ıntellektini tıimdi qoldaný bilim berý, densaýlyq saqtaý, aýyl sharýashylyǵy men ónerkásip salalarynda jańa deńgeıge shyǵýǵa múmkindik beredi. Sonymen qatar, IT ındýstrııasynyń damýyna serpin jasap, el ishinde jańa mamandyqtar men jumys oryndaryn qalyptastyrady. Mundaı qadam Qazaqstandy aımaqtaǵy tehnologııalyq kóshbasshylardyń qataryna qosa alady, – deıdi maman.
Saıası partııalardyń belsendiligi artýy múmkin
Endigi taqyryp – Qazaqstannyń parlamenttik reforma júrgizip, bir palataly parlament qurýy. Buny Memleket basshysy Joldaýda aıtty.
– Men Senatqa on jyl basshylyq ettim. Bul jumysty qashanda zor mártebe ári úlken jaýapkershilik dep sanadym. Sondyqtan maǵan osy minberden parlamenttik reforma týraly aıtý ońaı emes. Soǵan qaramastan men dál búgin elimizde kóp uzamaı bir palataly Parlament qurý týraly bastama kótergim keledi, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Prezıdenttiń sózinshe, parlamenttik reforma máselesi jıyrma jyldan astam ýaqyt boıy ashyq ta, jabyq ta aıtylyp kelgen. Sondyqtan másele áli ózekti sanalyp otyr. Áıtse de sheshim birjaqty qabyldanbaıdy, halyqtyń talqysyna salynyp, referendým arqyly sheshiledi.
Bılik halyqpen kelise otyryp sheshim qabyldaý qaǵıdatyn bekite túskenge uqsaıdy. Mysaly, 2022-2023 jylǵy reformalar men byltyrǵy AES salý jónindegi bastamalar da jalpyhalyqtyq daýysqa salý nátıjesinde anyqtalǵan edi.
Degenmen bul Parlament Senaty búgin-erteń taratylady degen sóz emes. Keler jyly sarapshylardyń qatysýymen aýqymdy talqylaýlar ótýi múmkin. 2027 jyly referendým uıymdastyrylyp, sonyń nátıjesinde ǵana parlamenttik reforma iske asyp, Konstıtýtsııaǵa ózgerister engiziledi. Eger bul sheshim ortaq dep tanylsa, depýtattar quramy tek partııalyq tizim boıynsha saılanady. Saıyp kelgende, saıası arenadaǵy básekelestik te artýy múmkin.
Halyqaralyq sarapshy, saıasattanýshy Janat Momynqulovtyń aıtýynsha, bir palataly Parlamentke kóshý – Qazaqstannyń Senatyn taratý jáne zań shyǵarýshy organynyń qyzmetin naqtylaý arqyly tıimdiligi men jaýapkershiligin arttyrýǵa jumys isteıtin qadam.
– Reformanyń negizgi máni – Parlamenttiń qos palatasynyń qyzmetin biriktirip, ony yqshamdap ári kúsheıtý arqyly depýtattardyń saıası yqpalyn arttyryp, saıası partııalardyń jaýapkershiligin nyǵaıtý. Aldaǵy eki jyldan soń qazirgi saıası partııalar sımvoldyq emes, anaǵurlym belsendi ról atqarýy múmkin. Sonymen qosa, jańa partııalardyń da shyǵýyna múmkindik berilgeni jón, – deıdi sarapshy.
Momynqulov sondaı-aq bir palataly Parlamenttiń ókilettikteri keńeıtilip, yqpaldy saıası ınstıtýtqa aınalýy yqtımal ekenin jetkizdi. Bir palataly Parlament ıdeıasy zań shyǵarý protsesin jeńildetýge, Parlamenttiń jumys tıimdiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan. Parlament reformasy zań shyǵarý jáne qabyldaý úderisin jyldamdatyp, ýaqyt jáne resýrs únemdiligi turǵysynan bıýrokratııalyq kedergilerdi azaıtyp, saıası mádenıetti nyǵaıtýy múmkin.
– Degenmen bul júıeniń kemshilikteri de bolýy yqtımal. Qos palataly júıege tán tepe-teńdik pen súzgi tetikteri álsirep, saıası balans pen óńirlik múddeni qorǵaý turǵysynan osaldyq týdyrýy múmkin.
Áıtse de álemde bir palataly Parlamenti tabysty jumys istep otyrǵan elder jeterlik. Ásirese ýnıtarly elderge kóbine bir palataly Parlament tán. Mysaly, Shvetsııa, Fınlıandııa, Danııa, Grekııa, Izraıl sııaqty elderde bir palataly júıe zań shyǵarý úderisin utymdy ári tıimdi qylyp, bıýdjetti únemdeýge yqpal etti. Ázerbaıjan, Qyrǵyzstan, Majarstan, Túrkııa, Túrikmenstan sııaqty túrki elderinde de bir palataly parlament. Búkilqytaılyq halyq ókilderi jınalysy da bir palataly qurylym, – deıdi saıasattanýshy.
Janat Momynqulov sóz sońynda taǵy bir usynysyn qosa ketti. Halyqaralyq sarapshy retinde ol Ázerbaıjan tájirıbesine súıenip, bolashaq qazaqstandyq parlamentti «Ulttyq Májilis» dep ataýdy qup kóretinin jetkizdi.
Qoryta aıtqanda, atalǵan bastamalar kóp uzamaı, aldaǵy 2-3 jyldyń aıasynda iske asatyny anyq. Biz erekshe ataǵan eki taqyryp ta kópshiliktiń qoldaýyna ıe sekildi. Al onyń búge-shúgesine deıingi jaıttardy sarapshylar talqylap, jurtshylyq nazaryna usynyp otyratyny daýsyz.