Jańa kúıimniń jaryqqa shyǵýyna Elbasynyń «Máńgilik El» ıdeıasy áser etti - Seken Turysbekov
Búgin biz Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen artisi, dáýlesker kúıshi-kompozıtor, «Aqjaýyn» memlekettik kameralyq orkestriniń kórkemdik jetekshisi ári bas dırıjeri Seken Turysbekovpen bolǵan suhbatymyzdy usynyp otyrmyz.
- Seken aǵa, jaqynda Astanada ótken «Myń kúı» merekelik keshte cizdiń jetekshiligińizdegi «Aqjaýyn» orkestriniń jańa shyǵarmalardy tartý etkenine kýá bolǵan edik. Astana qalalyq mádenıet basqarmasynyń uıymdastyrýymen ótken bıylǵy «Myń kúıdiń» basqa kúı keshterimen salystyrǵanda qandaıda bir ózgeshelikter boldy ma?
- «Ónerine qarap elin tany» degen. Biz eń aldymen ózimizdiń ulttyq ónerimizdi jańǵyrtyp, jańalap otyrýymyz kerek. Kúı, án sııaqty rýhanı qundylyqtarymyzdy jas urpaq sanasyna sińire bilýge tıispiz. Batysty búkil álem nasıhattap jatyr. Biz óz ónerimizdi damytsaq, sol arqyly bizdiń kim ekenimzdi álem tanı bastaıdy. Qazaqta bes myń da jeti myń kúı bar dep aıtylady. Tyńqyldaǵannyń bári kúı emes, ol óziniń formasyna kelýi, damýy, sol arqyly shyńyna shyǵýy kerek. Kúıdiń shyn janashyry, talanttysy bolsa áry qaraı ilgerletýi, tereńdetýi tıis. Mysaly «Aqqýdy» Nurǵısa aǵamyz qandaı formaǵa keltirdi. Arǵy jaqtan aıtar bolsaq, Baıjigittiń «Aqqýyn» alsaq ta sol kúı , biraq, damymaı qalǵan. Bul 15 ǵasyr edi. 18-19 ǵasyr - kúıdiń de, ánniń de sharyqtaý shegi. Táttimbet, Qurmanǵazylardyń, Dına apamyzdyń, Qazanǵaptyń, Dáýletkereı, Súgirlerdiń barlyǵy osy ýaqyttarda ómir súrgen adamdar. Biz solardan qalǵan asyl muralarymyzdy búgingideı táýelsiz, óz qolymyz óz aýzymyzǵa jetken zamanda, óskeleń urpaqtyń sanasyna sińirýge tıispiz. Sol maqsatta jaqynda «Myń kúı» keshine qatystyq. 180 kúıshiniń qatysýymen ótken «Myń kúı» keshinde «Aqjaýyn» memlekettik kameralyq orkestri óz qorjyndaǵy jańa kúılerin tyńdarmandaryna tartý etti. Keshte kórermender de jyly qabyldady.
- Sizdiń óz týyndylaryńyzdyń kóbi halyqqa tanymal deńgeıge jetti. Mysaly, «Kóńil tolqyny», «Aqjaýyn» syndy kóptegen kúılerińiz ben ánderińiz tyńdaýshylardyń yqylasyna bólendi. Sizge osyndaı kúıler shabytpen kele me álde basqalaı áserler arqyly týa ma?
- Ádemi bir áýen keletin bolsa sony ustap qalýǵa tyrysý kerek. Ol ýaqytpen eseptelmeıdi. Tún jarymynda kelýi múmkin. Mysaly, Shyńǵys Aıtmatovtyń «Borandy beket» romanyndaǵy Naıman ananyń jelmaıaǵa minip, belden bel asyp, jelip bara jatqan sapary bar. Avtor ol jerde ne aıtqysy keldi. Ol ana máńgúrt bolyp qalǵan ulyn emes, halyqtyń bolashaǵy, taǵdyryn izdep bara jatty dep tanydym. Súıtip, sodan alǵan tereń áserden týǵan kúıdiń atyn basynda «Shyǵys juldyzy» dep qoıdym. Shyńǵys Aıtmatovqa arnap. Biraq, «Shyǵys juldyzy» degen atpen kúıimniń obrazy ashylmaıtyn bolǵandyqtan, atyn keıinnen «Arýana» dep ózgerttim. Kúı Shyńǵys Aıtmatovtyń shyǵarmasyndaǵy Naıman ananyń obrazynan alǵan áserimnen jazyldy. Sol kúı túngi saǵat ekide keldi.
Elbasymyz Nursultan Ábishulynyń qoldaýymen Kúlteginniń qulpytasyn Eýrazııa ýnıversıtetine alyp kelip, Prezıdent ashylý saltanatyn jasaǵan kezde men qatty tolqydym, keremet áserge bólendim. Sodan «Kúltegin» dep kúı jazdym. Orta ǵasyrdan arǵy zamandaǵy áýendi elestetýde múmkin emes qoı. Degenmen, at ústinde júrgen, Tonykóktiń izbasary bolǵan, elin, jurtyn syrtqy jaýdan aman saqtap qalý úshin, kúndiz kúlki kórmeı, túnde uıqy kórmeı, at ústinde júrgen batyrdy somdaǵym keldi. Sol sátti shyqqan týyndymnan keıin, san ǵasyrdyń qalqasynda jasyrynyp jatqan asyldarymyzdy jańǵyrtyp, tarıhymyzdy qaıta tiriltip otyrǵan elimizdiń kósemine rıza boldym. Kúı qaı zamanda týsa sol kezeńderdiń rýhanı qoregi sekildi bolady. Ertedegi ánderdi onyń óleńine (sózine) qarap kóp el qabyldamaı qalýy múmkin. Al kúıde olaı emes, aýdarmany qajet etpeıdi, tek adamda kókirek kóz, qulaqtyń sańylaýy bolsa boldy.
- Siz aıtqandaı, qazirgi ýaqytta kókireginde kózi, qulaqta sańylaýy bar adamdardyń qatary qanshalyqty? Ultymyzdyń búgingi adamdary oıǵa da tilge de shorqaq bolyp barady dep jatady ǵoı...
- Iá, qazir kúıdi qulaqpen emes kózben tyńdaıtyn deńgeıge jettik. Neǵurlym jyldam oınasa, qýalap oınasa soǵurlym myqty eken dep oılaıtyn boldyq. Kúıdiń qasıeti onyń tezdiginde, jyldamdyǵynda emes. Bulaı kete berse kúı óziniń bolmysynan, tabıǵatynan, harakterinen aıyrylyp qalady. Dybys adamnyń júregin terbep, janyna áser etetin, oı salatyn bolýy shart. Qazir, Qudaıǵa shúkir, Qazaqstanda orkestrler úlken qalalar men oblystarda ǵana emes, aýdan, aýyldarǵa deıin bar. Biraq solardyń qorjynynda jańa kúıler óte az. Bári keshegi jaýyr bolǵan, oryndalyp júrgen shyǵarmalar. Óner ataýly jańalyqpen túlep otyrady. Ony sapaly, jaqsy kúıinde damytý úshin árbir óner ujymyna izdenis kerek. Sol tynbaı izdenisterdiń arqasynda jaqsy kúıler oınalyp, tamasha týyndylar dúnıege kelip jatsa adamdardyń sanasyna sáýle bolyp quıylýǵa bolady...
- Sizdiń «Kóńil tolqyny», «Aq jaýyn», «Jazǵy qar», «Besik kúıi» («Balaýsa»), «Kúltegin», «Kók bóri», «Daraboz», «Aqjúnis», «Ókinish», «Bozdaq», «Arýana» («Shyǵys juldyzy»), «Málǵajdar» syndy tyńdaýshy kóńilinen shyqqan kúılerińiz bar. Sondaı-aq, «Tolǵaý», «Aqqý sazy», «Erke qýsym», «Qońyr qaz», «Shaǵala», «Men bir jumbaq adammyn», «Anama», «Tarbaǵataı», «Qońyr jel», t.b. án-kúıler men romanstardyń avtorysyz. Jalpy ózińizdiń týyndylaryńyzdy qalaı baǵalaısyz? Keıde «osy shyǵarmamnyń myna bir jerin ózgertý kerek edi, tolyq bolmaı qalǵan eken» degen sııaqty oılar mazalaıtyn kezder bola ma?
- Árıne, ózimniń týyndylarym kóńilimnen shyǵady. Eń alǵashqy «Kóńil tolqyny», «Aq jaýyn» syndy, «Jazǵy qar», «Bozdaq», «Ókinish», «Aqjúnis», «Kók bóri», sybyzǵyǵa arnap jazylǵan «Balaýsa», «Arýana», óz ustazyma arnaǵan «Málǵajdar» degen kúıler jazyldy. Shyǵarma bitkennen keıin, óz-ózińe qaıran qalasyń. Kez kelgen týyndy jaıdan-jaı kele salmaıdy. Adamnyń jan dúnıesin úlken arpalysqa salyp, azaptap baryp keledi. Kúımen aýyryp, alysyp jatqan ýaqytta qatty qınalasyń. Mazań bolmaı, jyndanýǵa shaq qalyp, úlken tolǵanysta, adam aıtsa nanǵysyz kúıge túsesiń, sodan ishińdegiń tolyǵymen shyqqan kezde baryp tynysyńdy alasyń. Keıin sol arpalyspen shyqqan shyǵarmańdy halyq tyńdap, joǵary baǵalap jatqan kezde «e, durys dúnıe jazylǵan eken-aý» dep jeńildep qalasyń. Sosyn taǵy da júresiń typ-tynysh. Bir kúni «qudaıyń» ózi túrtedi «eı, oıan» dep. Án de solaı. Án jazǵanda oǵan jeńil-jelpi qaramaǵanymyz jón. Batystan soqqan «jel» údegen saıyn, sońǵy ýaqyttarda mýzyka ataýly da áýen bolmaı bara jatyr. Án men kúı adam janyna jylylyq ákeletin, rýhanı shabyt syılaıtyn, ómirge qushtarlyǵyńdy oıatatyn bolýy kerek. Áıtpese, qur aıǵaı nege kerek?!
- Siz kompozıtor sondaı-aq, oryndaýshy retinde de keshegi Táttimbetterdiń jolyn jalǵastyrýshy ári qaraı damytýshy shertpe kúıdiń sheberisiz. Shyǵarmalaryńyzda shertpe kúıge jańalyq ákeldińiz be?
- Men shertpe kúıge úlken saǵany qostym. Bizde jıi oryndalatyn batys kúılerinde kóbine kishi saǵadan qaıtyp jatady. «Sı» den qaıtady da ary qaraı «do», «re»-lerge bara bermeıdi. Shertpe kúılerdiń ortaq ereksheligi onda qaıtalaý bola bermeıdi. Al, batys kúılerinde 60-70 paıyzy qaıtalaýdan turady. Joǵarǵy býyn, ortańǵy býyn, sońǵy býyn dep birin-biri qaıtalap keledi. Batys kúılerinde úlgi bolarlyǵy, meniń oıymsha, Qurmanǵazynyń «Serperi».
- Úlken saǵany siz shyǵardyńyz ba?..
- Joq, shyǵardym emes, kúılerdi jańǵyrtyp, úlken saǵaǵa apardym.
- Ol aıtqanyńyz oryndy, shertpe kúıde úlken saǵa burynnan bary ras. Mysaly, Áshim Dúńshiulynyń «Keńes» kúıinde.
- Iá, perne ózi qadaý qadaý sanaýly ǵana bolady. Burynǵy ýaqytta «qashaǵan perne» degen boldy. Qazir ony birde-bir qazaq paıdalanbaıdy. Ol «do» men «sı»-diń, «mı» men «fa»-nyń arasynda. Ol kúıdiń damýy edi. Ásirese arqa men shyǵys kúılerinde qashaǵan perne qoldanylady. Mysaly, Dına apamyzben Ábikenniń qulaq buraýyna qarap otyrsaq, qashaǵan perneniń buraýyn alady.
- Ádette kúılerdi úlken jaqtan tókpe kúı, shertpe kúı dep bólip jatamyz. Aıtyńyzshy, kúı ataýlary qansha túrge bólinedi?
- «Shertpe», «Tókpe» degen attyń ózi - arzan ataýlar. Ony «naqysty» kúıler, «daýylpaz» kúıler degenimiz durys. Kúıdiń bári qaı túri bolsada shertiledi emes pe? Shertpe dep júrgenimizdi naqysty kúı dep, batystyń ushqyr kúılerin daýylpaz kúıler dep ataýǵa tıispiz. Degenmen, batysta da Dáýletkereı sııaqty kúıshilerdiń kúıi de naqysty kúılerge jatady. Bappen oınalady, janyńdy terbeıdi...
- Muhtar Áýezovtiń «Qazaq ónerindegi eń kúrdelisi, eń tolǵaýlysy, eń syrlysy - ol kúı óneri» deıtin bir sózi bar. Biz osy tolǵaýly, syrly ónerimizdi álem sahnasyna qalaı shyǵarýǵa, tanytýymyzǵa bolady?
- Áýen, ún - uly uǵym. Adamzat balasy eń áýelde úndi týdyrǵan deıtin sóz bar. Sonaý VII-IX ǵasyrdaǵy Qorqyttyń kúıleri búginge jetti. Adamzat balasynda óner retinde eń alǵash áýendi týdyrǵan delinedi. Ber jaǵyndaǵy XV ǵasyrda Yqylas keledi. Sol Qorqyttyń, Yqylastyń kúıleri qandaıda bir sımfonııadan artyq bolmasa kem emes. Eýropada XVI-XVII ǵasyrlardan bastalǵan. Dırıjer degen bolmaǵan. Kompozıtor ózi jazady, ózi orkestrmen boıaý engizip tiriltip jatty. Biz myna dırıjerlikke ulttyq boıaý engizýimiz kerek. Dırıjerlik degen Eýropadan kelgen ǵoı. Endi biz solardyń «kúpi kıip kelgen dırıjerligine shekpen jaýyp qaıtarýymyz kerek». ıAǵnı, osyǵan ulttyq boıaý engizýimizge bolady. Kórermenge, tyńdaýshyǵa syrtyńdy berip turý bizge tán emes. Ony mımıkamen, ymmen-aq, ıyǵyńmen, jaı ısharalyq kórinistermen jetkizse bolady. Sonyń shetin keshegi Nurǵısa jasady. Qajet bolsa halyqqa qarap dırıjerlik ete beredi. Dańyqty kúıshi sol jańalyqty ákeldi. Teris qaramaı, ózi oryndap, kórermenge júzin bere otyryp dırıjerlik jasaý eń tıimdi. Mine, osynyń ózi álemdik mýzykaǵa bir erekshelik bolyp kiredi degen sóz.
- Sizdiń sol keshegi Nurǵısa aǵamyzdyń jolyn jalǵastyryp, sahnada kórermenge qarap, kúıdi oryndaı otyryp jasaǵan dırıjerligińizdi ótkende Táýelsizdikke arnalǵan «Myń kúı» keshinen kórdik...
- Biz «Aqjaýyn» orkestrimen Qytaıǵa baryp Beıjińde kontsert berdik. Sonda álemniń ár túkpirinen jınalǵan mýzyka alpaýyttarynyń pikirin negizge ala otyryp, Qytaı baspasózi «álemdik mýzykanttardyń, dırıjerlerdiń bárin kórdik, tyńdadyq, biraq, ıyǵymen, shashymen, mımıkasymen, arqasymen dırıjerlik etken mýzykantty birinshi ret keziktirýimiz» dep jazypty. «Kóńil tolqynyn» qytaılar fortepıanoda oınaıdy. Kúı Seken Turysbekovtiki demeıdi, Qazaqtyń kúıi deıdi. Solaı kúı arqyly bir jarym mıllıard halyq Qazaqty moıyndap tanysa, qalǵan halyq qaıda barady. Buryn orystyń bir uly sýretshisi aıtqan eken «meni eń birinshi Qytaı moıyndasa qalǵany eshqaıda ketpeıdi» dep. On jyldan artyq ýaqyttan beri Qytaılar «Aqjaýyn» kúıin aýa raıy týraly habarda berip kele jatyr.
- Elbasy N.Nazarbaevtyń qoldaýymen 2003 jyly 20 tamyzda qazirgi «Aqjaýyn» memlekettik kameralyq orkestri quryldy. Sodan beri orkestrdiń repertýaryna elimizde buryn sahnada oryndalmaǵan nemese el estimegen jańa týyndylar endi me?
- «Aqjaýyn» repertýarynda burynǵy zamannnyń ataqty kúıshileriniń biri, Altaıdyń arǵy betinde ómir súrgen, ózi bı bolǵan Beısenbi Dónenbaıulynyń «Keńes» atty kúıi bar. Beısenbiniń «Keńesin» orkestrde kirgizý oıymda 20 jyldan buryn bar edi. Óıtkeni ol orkestrge suranyp turǵan kúı bolatyn. Arǵy betten kelgen halyq kúıi «Bulǵyn-sýsar», Múkeıdiń «Qosbasqan», Jantóreniń «Shalqymasy», «Qońyrqaz», Málgajdar Áýbakirovtyń «Talasy», Kenjebek Kúmisbekovtyń «Saǵynysh sazy», Maǵaýııa Hamzınnyń «Qosbasary» sııaqty kúıler engen. Bulardyń báriniń ózindik tańbasy aıqyn, boıaýy qanyq, tyńdaǵan adamdy sharshatpaıtyn tamasha kúıler.
- Shyǵarmashylyǵyńyzdaǵy sońǵy jańalyqtardyń biri jańa týyndyńyz «Máńgilik el» atty kúıińiz týraly aıtyp berseńiz.
- «Máńgilik el» týraly aıtatyn bolsaq, máńgilik el bolsaq degen, osy táýelsizdigimiz baıandy bolsa eken degen tilek. Osy elimdi tynysh qylsa dep jaratýshydan bir qoldaý suraý. Qazaqstannyń ulan qaıyr ólkesi Altaı men Atyraýdyń arasyn, óz tizginimiz ózimizde, bir el bolsaq dep bizdiń babalarymyz aq naızanyń ushymen, aq bilektiń kúshimen qorǵap qalǵan. Sondaı oılardy sińirý bar atalǵan shyǵarmada. Kúı Altaı jaqtaǵy Qazaqtardyń «Qara jorǵa» degen kúıiniń mánerimen bastalady. Negizi sol «Qara jorǵa» degen kúı jaqsy bastalǵan da damymaı qalǵan, tolyqqandy kúı emes edi. Sodan ary qaraı aýqymyn keńeıtkim keldi. Qazaqtyń jeri Atyraý men Altaı dep otyrmyz ǵoı. «Qara jorǵanyń» sarynymen bastalǵan kúı batys jaqtaǵy kúı yrǵaǵynna ulasady. Basy Altaı jaqtaǵy áýenderdi ákeledi de Atyraýǵa qaraı kóshemiz. Qysqasy Qurmanǵazynyń stıline jaqyndaıdy, sonymen tutasady.
- Osy «Máńgilik el» atty kúıińizdiń týýyna ne áser etti?
- Qazaqstandyq joldyń ortaq maqsaty, múddesi, bolashaǵy qandaı qorytyndymen túıindeletinin, eń bastysy qandaı el qurýmen tııanaqtalatynyn jan-jaqty, dıalektıkalyq qısynmen ashyp berdi, el tarıhyndaǵy biz aıaq basatyn jańa dáýirdiń kemel kelbetin somdady. N.Nazarbaev: «Qoǵamda «Qazaq eliniń ulttyq ıdeıasy qandaı bolýy kerek?» degen saýal jıi talqyǵa túsetinin kórip júrmin. Biz úshin bolashaǵymyzǵa baǵdar etetin, ultty uıystyryp, uly maqsattarǵa jeteleıtin ıdeıa bar. Ol - Máńgilik El ıdeıasy» degenin bilesizder.
Qaı memleket bolmasyn óziniń urpaǵynyń, Otanynyń bolashaǵy máńgilik bolǵanyn qalaıdy. Jańaǵy Elbasynyń Joldaýda aıtqan «Máńgilik El» ıdeıasy da osy kúıdiń jaryqqa shyǵýyna áser etti. Mysaly, ánshiler, kúıshiler Elbasyna arnap án, kúı shyǵaryp jatsa teris emes shyǵar. Bul kúı Elbasynyń oıyna, ıdeıasyna qoldaýshy bolý, bir jaǵyna shyqqyń kelip, súıeý bolsa eken degen izgi nıetterden týyndady. «Máńgilik El» ıdeıasy - aldaǵy bolashaqtan kútken úlken úmit. Táýelsizdigimiz baıandy, eldigimiz máńgi, qoǵamymyz tynysh bolsa eken degen asyl arman.
Aıta ketý kerek, bul keremet ıdeıany qoldaýyma taǵy birneshe sebepter bar. Mysaly, meniń «Aqjaýyn» degen orkestr quram degen oıymda joq edi. 28 jasymda Qazaqstannnyń «Lenın komsomoly» syılyǵyn aldym, 31 jasymda jeke dombyramen-aq respýblıkaǵa eńbegi sińirgen ártis degen ataqty aldym.
Elbasymen bir kezdeskenimde «Seken óz orkestrińdi qursań qaıtedi?» degen ıdeıany berdi. Sodan men Elbasynyń bul usynysyn maqul kórdim. Sóıtip keıin «Aqjaýyn» orkestri dúnıege keldi dese artyq aıtqandyq emes. Ujymymmen Astanaǵa kóship kelýime taǵy da Nursultan Ábishuly sebepker bolǵan bolatyn.
Marqum, talantty akter Qudaıbergen Sultanbaev óziniń jeke teatryn ashsam degen oımen talpyna júrip, kóp asýlardan assa da, armany oryndalmaı ketti. Al meniń jeke Memlekettik kameralyq orkestr qurýyma birinshi Alla, ekinshi Elbasynyń erekshe qoldap, demeýimen muratym oryndaldy der edim. Sondyqtan, ónerdiń qadirin bilip, bizdi baǵalap, ózińe bir emes, birneshe ret qol ushyn bergen adamnyń uzaq muratty kóksep, kótergen ıdeıasyn qalaısha qoldamasqa, qalaısha sodan áserlenbeske?!
Suhbattasqan Beısen Sultanuly
(Sýretter Berik Júnisbekovtiń muraǵatynan alyndy)