Jańa Qurylys kodeksiniń jobasynda adam qaýipsizdigi birinshi orynda tur - Baqytjan Bazarbek

ASTANA. KAZINFORM – 2024 jyldyń aqpanynda Parlament Májilisinde jańa Qurylys kodeksiniń jobasyn jaýapty mınıstrlik tanystyrǵan bolatyn. Sodan beri palatada bul qujat jobasy egjeı-tegjeıli talqylanyp jatyr. Bastapqyda oǵan qatysty depýtattar biraz syn aıqany da esimizde. Osy oraıda atqarylyp jatqan jumystar boıynsha Májilis depýtaty Baqytjan Bazarbektiń pikirin kópshilik nazaryna usynýdy jón kórdik.

- Baqytjan Jumabekuly, atalǵan qujat jobasy Májiliske engizilgennen beri biraz normalarǵa qatysty usynys aıtyp kelesiz. Jalpy, jumys qarqyny qalaı júrip jatyr?

- Osy kodeks jobasyn ázirleýge bıýdjetten qarajat bólingen. Qujat jobasynyń mátini qoldanystaǵy úsh zańnyń mátininen aıyrmashylyǵy joq ekenin baıqadym, ıaǵnı kompılıatsııa deńgeıi 85-90 paıyz shamasynda boldy. Negizi, mátinniń mazmunyna erekshe mán beretin adammyn. Kompılıatsııa – ol plagıattyń bir túri. Osy úshin bıýdjetten qomaqty qarjyny bólýdiń qajeti boldy ma?! Máselen, qazir keıbir aýylda jol men aýyz sý joq. Osy maqsatqa jumsaǵan jón bolar edi.

Sondyqtan mınıstrliktegiler Qurylys kodeksiniń jobasyn ázirlegen bolyp, kompılıatsııa jasaǵan. Bul – aldaýdyń bir túri. Sondyqtan Májilistiń jalpy otyrysynda osy máseleni kótermekpin. Osydan keıin zań jobalaryn bıýdjet qarajaty esebinen qarjylandyrýdy toqtatýymyz kerek. Osyndaı jaǵdaıdy latenttik jymqyrýdyń túri dep aıtsaq bolady.

QR Qarjy mınıstrliginiń Іshki memlekettik aýdıt komıtetinen tıisti tekserý júrgizýdi suradyq. Ol komıtet tórt komıssııa quryp, zań buzý derekteriniń barlyǵyn anyqtady. Bul turǵyda onda atqarylǵan jumystardyń esebi joq ekeni belgili boldy. Sarapshylarǵa tólegen aqshanyń, jalǵa alǵan ǵımaratqa ketken shyǵyndardyń esebi bolýy kerek qoı? Maqsatty ıgerilýiniń qujattamasy joq.

Kodeks jobasy boıynsha Parlament Májilisinde 40-qa jýyq jıyn ótkizildi. Sonyń aıasynda 1,5 myń túzetýdi qabyldadyq. Osynyń bári birinshi oqylymǵa deıin jasaldy. Al ekinshi oqylymǵa deıin usynystar 3-4 myń bolýy yqtımal. Demek, osy derekter qujat jobasyn qanshalyqty jetildirý kerek bolǵanyn ańǵartady. 1,5 myń túzetý degen kóp qoı. Olardyń 800-ge jýyǵy zańnama-tehnıkalyq máselege qatysty, ıaǵnı qatelik kóp boldy, siltemeleri durys emes.

- Usynylǵan normalar qurylys kompanııalaryna talaptardy kúsheıte me?

- Qurylys salasynda ózindik lobbı bar. Kodeks jobasy aıasynda biraz túzetý qurylys kompanııalarynyń lobbıimen engizildi dep oılaımyn. Máselen, kepildik taqyrybyna toqtalaıyn. Kez kelgen ǵımaratqa, kópqabatty úıge tıisti kepildik merzimi beriledi. Azamattyq kodeks aıasynda 10 jyl merzim qarastyrylǵan. Nysandy salǵannan keıin, qurylys júrgizgen kompanııa 10 jyl boıy kútip-ustaýǵa jaýapty bolýy kerek. Osy merzimde anyqtalǵan kemshilikterdi óz qarajaty esebinen túzetýi qajet. Al Úkimetten kelip túsken nusqada: «qurylys nysandarynyń kepildigi merdigerdiń óz paıymy boıynsha naqty merzimge belgilenedi» delingen. Sáıkesinshe, olarǵa 10 jyl boıy jaýapkershilikti óz moınyna alý tıimsiz ekeni túsinikti ǵoı?! Olar 2-3 jyldyń ishinde bitirip, merdigerler jaýapkershilikten qutylýdyń amalyn jasaıdy. Sondyqtan Úkimetten tústen normaǵa qarsylyq tanyttyq. Menińshe, osy norma qurylys kompanııasynyń lobbıimen engizildi.

Taǵy bir norma tektonıkalyq syzattarǵa (tektonıcheskıı razlom) qatysty. Jaqynda elimizdiń óńtústik óńirlerinde jáne Qyrǵystanda jer silkindi. Qazir qoldanystaǵy sáýlet jáne qala qurylysy týraly zańda tektonıkalyq syzatqa qatysty uǵym naqtylanbaǵan. Jalpy, jer qyrtysy qozǵalmaly mundaı aımaqtarda turǵyn úı salýǵa bolmaıdy. Mysaly, Japonııada osyndaı jerlerde úı sala beredi, biraq bul elde seısmıkalyq qaýipsizdik talaptaryn tolyq oryndap, túrli zamanaýı tehnologııany paıdalanady. Ókinishke qaraı, osy tehnologııalar bizde joq. Eger bizdegi qurylys kompanııalary japondyq tehnologııany elimizde qoldansa, onda ruqsat berýdi qarastyrýǵa bolady. Bizde burynǵy qatyp qalǵan qaǵıdamen jáne ońaı jolmen, eleýli shyǵynsyz ǵımarat salǵysy keledi. Alaıda, osynyń saldarynan qaýipsizdikke nuqsan keledi. Sondyqtan kodeks jobasyn talqylaý barysynda «tektonıkalyq syzattar bar oryndarda úsh qabattan joǵary nysan salýǵa tyıym salynady» degen normany engizdim. Biraq osy usynysyma qurylys kompanııalary ózderiniń qarsy ýájin aıtyp otyr.

Budan bólek, Almatyda sel nemese laı kóshkini bolýy múmkin taý bókteri bar. Taý bókerinde myǵym turǵan tas joq, tek laı men balshyq jınalǵan. Ol jerlerge beton svaıany qanshalyqty tereń qaqqanymen, qurylys qaýipsiz bolmaıdy. Qatty jerasty dúmpýi bolsa, qurylystyń barlyǵy shashylyp qalady. Eger adamdardyń qaýipsizdigin oılasaq, mundaı jerlerge turǵyn úı salýǵa bolmaıdy. Buǵan qatysty qarsy normany engizsek, taǵy da qarsy ýáj aıtyldy. Sondyqtan qurylys lobbıine jol bermeý kerek. Májilistegi talqylaý barysynda osyndaı kemshin tustaryn shyǵaryp jatyrmyz.

- Májiliste qujat jobasyn talqylaý barysynda engizilgen ózgerister qanshalyqty aýqymdy? Aıtylyp, pysyqtalǵan usynystardyń mańyzdylaryna toqtalsańyz...

- Bul kodekste adamdy birinshi orynǵa qoıyp otyrmyz. Osy oraıda halyqtyń muńyn nazarǵa aldyq. Buǵan deıin qurylys kompanııalaryna eleýli jeńildikter jasalyp keldi. Jańadan usynylǵan birinshi mańyzdy norma jaıynda aıtsaq, kodeks jobasy aıasynda seısmıkalyq qaýipti aımaqtarda qaýipsizdik talaptaryn kúsheıtip jatyrmyz. «Seısmıkalyq qaýipti táýekelder» degen uǵymdy engizdik. Munymen qosa, Almaty, Taraz, Shymkent, Túrkistan, Óskemen, Taldyqorǵan qalalarynyń bas jospary men naqty jobalaryn ázirleý kezinde, seısmıkalyq zondtaý kartalary eskeriledi. Almatydan basqa qalalarda osyndaı karta joq. Osy rtte, 2030 jyldan bul qalalarda atalǵan karta aıasynda ǵana qurylys jobalaryn josparlaıdy.

Kelesi mańyzdy norma – ol laı nemese sel kóshkini oryndarynda tolyǵymen qurylysty toqtatý. Bul másele keıingi 10 jyl boıy kóterilip keledi. Qazir Almatyda mundaı qurylystar kóp, ıaǵnı eshqandaı qaýipsizdik talaptary saqtalmaǵan.

Sonymen qatar, qurylys salasyndaǵy sýbektilerdiń jaýapkershiligin kúsheıtýge ekpin qoıyldy. Máselen, bul salada jobalaýshylar men sarapshylar, avtorlyq ári tehnıkalyq qadaǵalaý organdary bar. Bul turǵyda olardyń ózara is-qımylyn retteımiz. Osy ýaqytqa deıin jobalaýshylardyń salasynda birneshe ózin-ózi retteý uıymdary (qaýymdastyqtar men odaqtar) qurylǵan. Árqaısy ózi bir jeke «memleket» ispettes, eshkim olardyń jumysyn baqylamaıdy. Sonyń kesirinen jobalaýshylar tym kóbeıip ketken, elimizde lıtsenzııasymen 20 myńǵa jýyq jobalaýshy bar eken. Al is júzinde jumys istep turǵany 1 myńnan aspaıdy. Sondyqtan osy baǵytty retke keltirip, ózin-ózi retteý uıymdarynyń jumysyn memlekettik retteýge qoıamyz. Olar memlekettik ýákiletti organmen tyǵyz qarym-qatynasta jumysyn uıymdastyrady.

Budan bólek, taǵy bir mańyzdy usynys tsıfrlandyrýǵa qatysty. Qurylys salasy tolyqtaı tsıfrlandyrylady, ıaǵnı sáýlet-josparlaý tapsyrmasy men ekskızdik jobalaýdy kelisý kezeńinen bastap, nysandy buzý nemese súrip tastaý protsesine deıingi áreketter aqparattyq júıe arqyly iske asady.

Sondaı-aq qala qurylysynyń saraptamasyna da erekshe kóńil bóldik. Bas jospar men naqty jobalar qurylys kompanııalarynyń yǵynda ketip qalǵan kezder baıqalyp otyr. Atap aıtqanda, bas jospar men naqty jobany ózgerte beredi. Keıbir qalalarda naqty joba bas josparǵa qarama-qaıshy. Al eń basty qujat retinde eldi mekenniń bas jospary bolýy tıis, qalǵan jobalar osyǵan sáıkes iske asýy kerek. Osyny eshkim baqylamaǵan jáne jaýapkershilik bolmaǵan. Munyń saldarynan qurylys kompanııalary ózderiniń múddesin ilgeriletip otyrǵan. Baqylaýsyz josparlaý men sapasyz qurylys elimizdiń óńirlerinde kóbeıip ketken. Keıbir yqsham aýdandarda tek kópqabatty turǵyn úı salynyp, balabaqsha men mektep, saıabaq qarastyrylmaǵan. Saıabaq oryndaryna turǵyn úı keshenin salý úrdisi baıqalyp otyr. Endi, bas jospar men naqty jobalar arnaýly saraptamadan, memlekettik tekserýden ótedi. Osyny mańyzdy normalardyń biri dep sanaımyn.

Jalpy, memlekettik sáýlet-qurylys baqylaý organdarynyń ókilettigin kúsheıtip jatyrmyz. Jańa Qurylys kodeksiniń jobasynda kóp ózgeris eskerilgen. Qatań baqylaý bolady.

- Biraz jyldan beri talqylanyp kele jatqan osy jańa Kodeks elimizdegi qurylys salasyn ilgeriletýge, burynǵy problemalardy túbegeıli sheshýge qanshalyqty yqpal ete alady dep sanaısyz?

- Bul kodekske halyq úlken úmit artyp otyr.Birinshiden, sapasyz qurylysqa tosqaýyl qoıamyz. Alpaýyt qurylys kompanııalary bastapqyda sapaǵa ereshe nazar aýdaratyn, al qazir nysandardyń sanynan kóp kóńil bólip otyr. Ekinshiden, qaýipsiz qurylysqa ekpin qoıylady. Máselen, keıbir seısmıkalyq qaýipti óńirlerde qurylys nysanyn salý kezinde, memlekettik sáýlet-qurylys baqylaý organy arnaıy kelip, tekserýge quqyly bolatyn normany engizdik. Tektonıkalyq syzattary bar aımaqtarda nysan salynsa, arnaıy qurylǵylardy qoldanýǵa mindetteledi.

Qoǵamdaǵy keıbir adamdar zańnyń osal tustaryn paıdalanyp, taý bókterinde úı salý úshin barynsha áreket etetini anyq. Bul jaǵdaı – qordalanǵan problema. Eger tyıym salýdy engizsek, osyny úlken jeńis dep sanaımyn. Osy oraıda zańsyz qurylystyń 60 paıyzyn toqtatýǵa múmkindik bolady. Biraq, «zańsyz qurylysty qalaı bolǵanda da salamyn, osy baǵytta aqsha tabamyn» dep maqsat qoıǵan adamdardy zańnyń qatal normalary tejeı almaıtyn kezder bolýy yqtımal. Osyndaı pıǵyldaǵy adamdar taý bókterindegi sharýa qojalyǵy maqsatyndaǵy jerdi alyp, aǵashtardy kesip, ruqsatsyz birneshe qabattan turatyn úı salyp alady da, óz oıyn iske asyrady. Tekseris bolsa, osy nysandardy satyp jiberýge áreket etedi. Al quqyqtyq saýattylyǵy tómen adamdar osy úılerdi satyp alyp, keıin urynyp qalady. Eshqandaı tekserýsiz notarıýs arqyly rásimdeı salady. Atap aıtqanda, halyqtyń sanasynda qate pikir qalyptasqan. Olar «notarıýs arqyly ótken qujattardyń bári durys, sondyqtan deldaldar satqan jerge úı salýǵa bolady» dep oılaıdy. Notarıýs - myna jerde zańdy úı salýǵa bolatynyn nemese bolmaıtynyn teksermeıdi, sáýlet-jobalaý tapsyrmasy men eskızdik jobanyń sáıkestigin qaramaıdy. Quqyqtyq saýattylyqtyń azdyǵynan adamdar bar jıǵan aqshasynan aıyrylyp jatady. Tym bolmasa, 40-50 mln teńgege osyndaı nysandy alardyń aldynda, 100 myń teńgege bir zańgerdiń kómegine júginý kerek. Óz kezeginde advokat osy qujattyń barlyǵyn tekserip, zańdylyqty tolyq tekserip shyǵady. Qazir notarıaldy qyzmetterdi jetilderý týraly zań jobasy boıynsha jumys tobynyń múshesimin. Bul rette, notarıýstarǵa úlken talaptardy qoıyp jatyrmyz.

Alyp-satarlar, deldaldar arasynda alaıaqtar barshylyq. Munymen qosa, rıeltorlardyń áreketi men jaýapkershiligin retteıtin zańnama bolmaı tur. Osyny paıdalanyp, rıeltorlardyń bir bóligi kúmándi is-qımyl jasap júr. Halyqtyń quqyqtyq mádenıeti men saýatyn kótermeı, alaıaqtarǵa aldanatyndar azaımaıdy.

- Jyl saıyn elimizde úleskerler máselesi kóterilip jatyr. Bul turǵyda turǵyn úı qurylysyna úlestik qatysý salasyndaǵy problemaly obektiler biraz óńirde tirkelgen. Taıaý arada úleskerler problemasyn tolyq sheshý múmkin be?

- Jaqynda zańnamaǵa úleskerler máselesine qatysty tıisti ózgertý engizgenbiz. Ol boıynsha kez kelgen páterdi satyp alsańyz, tólem qolma-qol aqshasyz jasalady. Qarjy aýdarymy tek bank arqyly júzege asady. Sebebi, qarjy aýdarymynyń izi qalýy kerek. Osy málimetterdi salyq organdary kórip otyrady. Qurylys kompanııalarynyń kóbisi «kóleńkeli» bıznes tetikterin paıdalanady, ıaǵnı salyqtan jaltarady. Keıbir salaǵa kóp jeńildik berilgendikten, bıýdjet tapshylyǵy baıqalyp otyr. Qurylys salasy biraz jyl buryn QQS-tan bosatylǵan, sonyń saldarynan bıýdjetke qomaqty qarjy túspeı qaldy. Jańa Salyq kodeksine QQS-ty 24 jyldan keıin qaıtardyq.

- Bıylǵy Joldaýynda Memleket basshysy jańa Qurylys kodeksi jyl sońyna deıin qabyldanýy kerek ekenin aıtty. Jalpy, osy belgilengen ýaqyt aralyǵynda qujatty qabyldap úlgerisizder me?

- Qazir óte qarqyndy túrde jumys istep jatyrmyz. Qujatty birinshi oqylymda qarastyrý aıasynda biraz túzetý pysyqtalady. Sonymen qatar, qaýymdastyqtardan da usynystar kelip jatyr. Jyl sońyna deıin qujatty qabyldaýǵa bar kúshimizdi salamyz. Bizdiń maqsatymyz – sapaly daıyndalǵan kodeksti qabyldaý.