Jańa álipbıdegi dıakrıtıkalyq tańbalar tilimizdegi keıbir dybystardyń ereksheligin aıqyndaýda úlken ról atqarady – Lázzat Espekova

NUR-SULTAN. QazAqparat – Taıaýda ǵana jarııalanǵan latyn grafıkasyndaǵy jańa jetildirilgen qazaq álipbıine qatysty qoǵamda pikir kóp. Kópshilik bul álipbıdi qoldap ta otyrǵany belgili. Degenmen, keı tustaryn túsinbeı jatqandar da kezdesedi. Osyǵan oraı jańa álipbıdiń orfografııalyq jumys tobynyń múshesi, L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnversıtetiniń dotsenti Lázzat Espekovany sózge tartqan edik.

- Lázzat Áýbákirqyzy, aldymen jańartylǵan álipbıdiń buǵan deıin ázirlengen álipbılerden aıyrmashylyǵyn aıtyp berseńiz...

- Jańa jetildirilgen álipbı nusqasy 31 áripten turady. Onyń quramynda berilgen áripterdiń ornalasýy dástúrli normaǵa saı. Álipbı quramynda ýmlaýt, brevıs, makron, sedıl sekildi dıakrıtıkalyq tańbalar paıdalanylady. Bul dıakrıtıkalyq tańbalar árbir dybystyń ereksheligine baılanysty qoldanylady. Alǵashqy bekitilgen álipbıde akýt dıakrıtıkalyq tańbasy qoldanyldy. Álipbıde akýt tańbasy daýysty dybysqa da, daýyssyz dybysqa da qoıylǵan bolatyn. Jalpy, akýt belgisi - daýysty dybystyń ereksheligin aıqyndaıtyn tańba. Sondyqtan usynylǵan sońǵy álipbı nusqasynda akýt belgisi alynyp, onyń ornyna 4 dıakrıtıkalyq tańba engizildi.

Jańartylǵan álipbıdiń taǵy bir ereksheligi «bir dybys – bir tańba». Alǵashqy bekitilgen nusqada Sh tańbasy eki árippen usynylǵany belgili. Sh dybysynyń mátin ishinde qoldanylý jıiligi joǵary bolǵandyqtan, ony eki tańbamen berý kóptegen qıyndyqtar týdyrdy. Máselen, ashana (ashana) dep jazylǵan sóz «ashana» túrinde, Ashat (Ashat) sózi «Ashat» dep oqyldy. Mine, osyndaı jaıttar dybystyń oqylýyna da, jazylýyna da qıyndyq týdyrdy. Usynylǵan jańa álipbı nusqasynda «bir árip – bir dybys» prıntsıpine saı Sh tańbasy Şş tańbasymen aýystyryldy. Osylaısha jańartylǵan álipbı áldeqaıda jeńildeı tústi.

Taǵy bir ózgeris Ń dybysyna qatysty qoldanylǵan belgi. Bul rette Ꞑ degen tańba berilip otyr. Qazirgi ýaqytta jastardyń kópshiligi N men Ń-dy ajyrata almaıdy. Al qazaq tiline tán murynjoldy Ń dybysynyń ereksheligin joǵaltyp almaý úshin sál bólekteý Ꞑ tańbasyn engizdik. Bul tańba halyqaralyq standart boıynsha murynjoldy dybystarǵa beriledi.

- Jańartylǵan álipbıge tórt birdeı dıakrıtıkalyq tańba engizilgenin aıtyp otyrsyz. Bul qandaı qajettilikten týyndady?

- Dıakrıtıkalyq tańbalar - jeke áriptiń ereksheligin kórsetý nemese naqtylaý úshin qoldanylatyn belgiler. Kóptegen zertteýshiler bul tańbalardy «tildiń dybystyq ereksheligin aıshyqtaıtyn təsil» dep qaraıdy. Dıakrıtıkalyq tańbalar áriptiń ústinde, astynda ornalasyp, dybystardyń jińishkeligin ne sozylyńqylyǵyn, áýezdiligin, uzaqtyǵyn jáne taǵy basqa erekshelikterin aıqyndaýda paıdalanylady. Álipbıde jińishke daýysty Á, Ó, Ú dybystary ýmlaýt, jýan daýysty U dybysy makron, uıań Ǵ daýyssyz dybysy brevıs, yzyń Sh daýyssyz dybysy sedıl tańbasymen beriledi.

Ýmlaýt dıakrıtıkalyq belgisi latyn álipbıinde jazatyn kóptegen tilderde bar. Mysaly, shved, nemis, fın, vengr, túrik, ázerbaıjan jáne basqalary. Bul tańba jińishke daýysty dybysty berýde jıi qoldanylady. Álipbıde ýmlaýt tańbasy Á, Ó, Ú sekildi jińishke daýystylardyń ústinen qoıylady. Bul tańba qazaq tiline tán jińishke daýystylardy aıqyndaýda mańyzdy qyzmet atqarady.

Álipbıde qoldanylǵan erekshe tańbalardyń biri – sedıl. Bul dıakrıtıkalyq tańba frantsýz, portýgal, alban, chývash, rýmyn, ázerbaıjan, ózbek, túrkimen, túrik jáne taǵy basqa tilderdiń álipbılerinde qoldanylatyn belgi. Bul tańba, negizinen, yzyń daýyssyz dybysty tańbalaý úshin jıi paıdalanylady. Sedıl (ilmek) keıbir daýyssyzdardyń astyna aıtylýyndaǵy erekshelikti kórsetý maqsatynda qoıylady. «Sedıl» ataýy Z árpiniń ataýynan shyqqan. Frantsýz tilinde sedıl [cédille], portýgal tilinde [cedilha], al katalan tilinde «ce trencada» dep atalady. Sedıl eń kóp taralǵan belgiler qataryna jatady. Bul tańba eski ıspan tilinde affrıkat /ts/ dybysyn belgileý úshin qoldanylǵan. Bul tańba frantsýz, portýgal, katalon, oksıtan sııaqty basqa tilderde jazý úshin qabyldanǵan. «Jińishke» dybysty beıneleıdi. Túrik, alban, ázerbaıjan, bashqurt, tatar, túrikmen, chývash jáne taǵy basqa elderdiń álipbıinde affrıkat dybysty nemese yzyńdy bildirý úshin qoldanylady. Sol sııaqty bul tańba rýmyn tilinde de keńinen paıdalanylady. Bizdiń álipbı nusqasynda da bul dıakrıtıkalyq tańba (Şş) yzyń dybystyń (Shsh) belgisi retinde qoldanylǵan.

Daýysty dybystarǵa qatysty dıakrıtıkalyq tańbalardyń biri – makron (grek. «μακρόν» – «uzyn», «uzaq»). Makron tańbasy halyqaralyq álipbıde jýan daýystyny belgileýde paıdalanylady. Dıakrıtıkalyq tańba árip ústi qoıylatyn tańbalar qataryna jatady. Usynylǵan jobada makron tańbasy jýan U (Ū ū) daýystyny berýde paıdalanylyp otyr.

Daýyssyz dybystarǵa qatysty qoldanylatyn dıakrıtıkalyq belgilerdiń biri – brevıs tańbasy. Bul tańba halyqaralyq praktıkada qysqa dybysty berýde qoldanylady. Qazaq tilindegi Ǵǵ dybysy aıtylý ornyna qaraı til fonemalary, onyń ishinde qysqa aıtylatyn til arty fonemasyna jatady. Sondyqtan berilip otyrǵan brevıs tańbasy dybystyń ereksheligine tolyq saı keledi.

Sonymen jańa álipbıdiń quramyna engen 4 dıakrıtıkalyq tańba tilimizdegi keıbir dybystardyń ereksheligin aıqyndaýda úlken ról atqarady. Ári kópshiliktiń bul tańbalardy meńgerýine de septigin tıgizedi degen oıdamyz.

- Qazirgi ýaqytta jańartylǵan álipbıge qatysty talqylaý qyzý júrip jatqany belgili. Osy rette keıbirleýler kırılıtsadan kirgen keıbir áripteterdiń alynyp tastaýyna túsinispeýshilik tanytýda. Osyǵan qatysty pikirińizdi bilsek...

- Jalpy qazaqta basqa tilden engen sózderdi tilimizge beıimdep qoldaný burynnan bar. Mysaly, «ıaşıkti» jáshik, «stoldy» ústel, «konfetti» kámpıt deımiz. Osylaısha, tilimizge beıimdep qoldanýdyń arqasynda bul sózder tól sózderimizdiń qataryna qosylyp, leksıkalyq qordan oryn aldy. Jalpy, barlyq kirme sózderdiń tildik qorymyzdan balamasyn tabý múmkin emes. Onyń ishinde qanshama termın de bar. Termınderdiń barlyǵyn qazaq tiline aýdarý da múmkin emestigi belgili. Sondyqtan tól álipbıimiz bolǵan kezde basqa tilden engen sózderdi tilimizge beıimdeýimiz kerek. Mysaly monter degen sózdegi «e» degen áripti alyp tastap montúr dep qoldasaq eshqandaı aǵattyǵy joq dep oılaımyn. Qaıta kirme sózderdi tilimizge beıimdeýimiz qajet.

- Jańa álipbıge kóshkende mektep oqýshylaryna qıyndyq bolmaı ma?

- Qudaı qalasa, aldaǵy kúzde meniń de balam mektep tabaldyryǵyn attaıdy. Menińshe, kishkentaı balalar jańa álipbıdi tez meńgerip ketetin sııaqty. Biraq, eresek adamdar kishkene qınalyp qalady-aý degen kúdigim de bar. Qazir 50-60-tan asqan adamdardyń latyn negizdi jańa qazaq álipbıin qabyldaýy qıyndyqqa soǵady. Al aǵylshyn tilin oqyp júrgen balalar úshin jańa álipbıdi úırený jeńil bolady.

- Suhbatyńyzǵa raqmet!