Jańa álipbı negizindegi qazaq tili emlesiniń erejeleri jarııalandy
«Jańa álipbı negizindegi qazaq tili emlesiniń erejeleri» «Qazaq tili álipbıin kırıllıtsadan latyn grafıkasyna kóshirý týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2017 jyly 26 qazandaǵy №569 Jarlyǵyna sáıkes bekitilgen jańa álipbı boıynsha ázirlendi.
Jańa álipbı negizindegi qazaq tili emlesiniń erejeleri (Ereje) - latyn grafıkasyndaǵy qazaq álipbıi boıynsha durys jazýdy kórsetetin quqyqtyq kúshi bar qujat. Sonymen qatar latynnegizdi jańa álipbı boıynsha qazaq tiliniń orfografııalyq normalaryn turaqtandyratyn, durys jazý mádenıetin qalyptastyratyn basty normatıvti qaǵıdalar bolyp sanalady.
Jańa álipbı negizindegi qazaq tili emlesiniń erejeleri (Ereje) - latyn grafıkasyndaǵy qazaq álipbıi boıynsha durys jazýdy kórsetetin quqyqtyq kúshi bar qujat. Sonymen qatar latynnegizdi jańa álipbı boıynsha qazaq tiliniń orfografııalyq normalaryn turaqtandyratyn, durys jazý mádenıetin qalyptastyratyn basty normatıvti qaǵıdalar bolyp sanalady. Erejede aldymen ulttyq tildiń jazý-syzýmen baılanysty:
tildiń jalǵamalylyǵy;
tildiń yqshamdalýy;
til dybystarynyń úndestigi;
daýyssyzdardyń bir-birimen úılesimdiligi, t.b. negizgi zańdylyqtary men erekshelikteri eskerildi.
Erejeniń negizgi ustanymy úshin fonematıkalyq prıntsıp basshylyqqa alyndy. Sonymen qatar qazaq ádebı tiliniń leksıkalyq quramyndaǵy kóne jáne kirme tildik qabattardyń keıbir túrleriniń emlesine qatysty dástúrli jáne fonetıkalyq, al tól sózderdiń kúrdeli túrleri úshin morfologııalyq prıntsıp te qoldanyldy.
Erejede: latyn negizdi álipbı boıynsha qazaq tili dybystarynyń mánin bildiretin áripterdiń úndestikpen, úılestikpen jazylý normasy kórsetildi; sózderdi biryńǵaı jýan nemese jińishke jazý, soǵan sáıkes qosymshalardyń jýan nemese jińishke jalǵaný úlgisi berildi; qosar dybystardy (uý/úý, yı/iı) dara árippen (ý, ı áripterimen) tańbalaýdyń úlgisi usynyldy; qazaqtyń ádebı tilindegi emlesi qıyn sózderdiń orfografııalaný erekshelikteri kórsetildi; latynnegizdi jańa álipbıde joq e, ı, ts, ş, e, ıý, ıa, , áripteriniń jazylý balamasy berildi; beıúndes býyndy kirme sózderge qosymsha jalǵaýdyń orfografııalaný tártibi kórsetildi; shettildik sózderdiń orfografııalaný úlgisi usynyldy; birikken, kirikken, tirkesti jáne qos sózderdiń emlesi, sondaı-aq bas árippen jazylatyn ataýlardyń jazylýy men tasymaldyń tártibi kórsetildi.
Ereje túzýde ulttyq tildiń erekshelikteri men zańdylyqtaryna sáıkes bolýy, dástúrge aınalǵan bazalyq normalardyń saqtalýy, tehnıkalyq jaqtan qoldanýǵa ońtaıly, jınaqy bolýy, halyq tiliniń dybystyq qor áleýetiniń keńirek qamtylýy, jahandaný úrdisinde jazý-syzýdyń ulttyq sıpatynyń saqtalýy erekshe nazarǵa alyndy. Sonymen birge buǵan deıingi jazý tájirıbesi, turaqtalǵan normalary, latynnegizdi álipbıdi qoldanǵan jáne qoldana bastaǵan túrkitektes halyqtardyń emle tájirıbeleri eskerildi. Bul Erejeniń bastapqy nusqasyn túzý jumysy Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Ǵylym komıteti Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynda (Instıtýt) atqaryldy.
Instıtýt ázirlegen Ereje jobasy Qazaq tili álipbıin latyn grafıkasyna kóshirý jónindegi ulttyq komıssııa janyndaǵy Orfografııalyq jáne Ádistemelik jumys toptarynyń birlesken ǵylymı-praktıkalyq semınar-keńesterinde birneshe márte qaralyp, talqylaýdan ótkizildi. Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń Sh.Shaıahmetov atyndaǵy «Til-Qazyna» ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy elimizdiń birqatar óńirinde eresekter, oqýshylar, sondaı-aq, oqytýshy-fılologter arasynda synama-saýalnama arqyly tekserýden, respýblıkadaǵy JOO-nyń oqytýshylary men tiltanýshy mamandarynyń táýelsiz saraptamasynan ótkizip, Erejege sońǵy redaktsııalaý jumystaryn jasap, kópshilik nazaryna usynyp otyr.
Qazaq emlesindegi tyń ózgerister, jańa qaǵıdalar jáne olardyń ǵylymı negizdemesi ortologııalyq quraldarda jan-jaqty qamtylady. Ereje latyn grafıkasy negizindegi jańa ulttyq qazaq álipbıi boıynsha Orfografııalyq, Orfoepııalyq, Shettildik sózder sózdikteri, Emlesi qıyn sózder sózdigi, Anyqtaǵyshtar men Nusqaýlyqtar, basqa da ádistemelik quraldar túzý men jasaýda, mamandar daıarlaýda ǵylymı-normatıvtik tirek retinde alynatyn basty qujat bolyp sanalady.
TІREK UǴYMDAR
Anyqtaýyshtyq qatynas - zat pen qubylystyń ataýy bolatyn esim sóz tirkesteri syńarlarynyń arasyndaǵy aldyńǵysy anyqtaıtyn, sońǵysy anyqtalatyn qatynas.
Ataýyshtyq tirkes - syńarlar arasyndaǵy baı¬lanysy turaqty, zat pen qubylysty týra maǵynada ataıtyn, bólek jazylatyn kúrdeli sóz.
Ashyq daýysty - jaqtyń keń ashylýy arqyly tek únniń qatysymen jasalatyn dybys. Árip - dybystyń álipbıdegi grafıkalyq tańbasy. Birikken sóz - birneshe túbirden birigip, bir ǵana zat pen qubylystyń ataýy bolatyn, birge jazylatyn kúrdeli sóz. Dybys - aıtylymdaǵy eń kishi tildik birlik. Emle - jazý normalaryn qalyptandyratyn erejeler jıyntyǵy, orfografııa.
Idıomalyq tirkes - daıyn kúıinde qoldanylyp, bir uǵymdy bildiretin, tutas maǵynasy quramyndaǵy birlikterdiń árqaısysynyń maǵynasyna sáıkespeıtin turaqty tirkestiń túri.
Kómekshi esimder - zat esimderge tirkesip, zattardyń keńistiktegi ornalasý qatynastaryn bildiretin sózder. Kúrdeli sóz - syńarlary arasyndaǵy sıntaksıstik qatynas joıylyp, tutasqan birlik retinde bir maǵynany bildiretin, bir ǵana morfologııalyq, sıntaksıstik qyzmet atqaratyn, birikken, kirikken, qos sóz jáne ataýyshtyq tirkes túrindegi sózder.
Kúrdeli etistik - eki nemese odan da kóp sózderden jasalyp, kúrdeli qımyl-áreketti ataıtyn, bólek jazylatyn sózder. Kirme sóz - qazaq tiliniń dybystyq zańdylyqtary boıynsha ıgerilip jazylatyn ózge tilden engen sóz.
Kirikken sóz - eki ne odan da kóp sózden birigip, syńar jigindegi dybystar úndesip, úılese ózgeriske ushyraǵan, quramy sińisip ketken sózder. Qos sóz - bir sózdiń qaıtalanýynan ne sózderdiń qosarlanýynan jasalǵan, defıspen jazylatyn kúrdeli sóz. Qosymsha - sóz maǵynasyn ózgertetin, túrlendiretin, sóz ben sózdi baılanystyratyn grammatıkalyq birlik. Qysqarǵan sóz - kúrdeli ataýlardyń qysqartylyp jazylǵan túri. Leksıkalanǵan tirkes - frazeologııalyq maǵynasynan qol úzgen, sıntaksıstik qatynas kómeskilengen, jeke sóz ornyna júretin leksıkalyq birlik. Morfologııalyq prıntsıp - jeke sózdiń jáne kúrdeli sóz syńarlarynyń túbir tulǵasy saqtalyp jazylatyn emle ustanymy.
Táýeldik jalǵaý - bir zattyń basqa zatqa nemese bireýge táýeldi, menshikti ekenin bildiretin qosymsha. Túbir sóz - sózdiń ári qaraı bólshekteýge kelmeıtin, maǵynaly negizgi bóligi. Til úndestigi - qazaq tilindegi birinshi býynnyń úndesimine qaraı sózderdiń biryńǵaı jýan, ne biryńǵaı jińishke aıtylatyn negizgi dybystyq zańdylyǵy. Fonema - sózder men morfemalardy bir-birinen maǵyna jáne forma jaǵynan ajyratatyn tildiń dybystyq júıesindegi negizgi tıptik birlik. Fonematıkalyq prıntsıp - fonemanyń negizgi reńki saqtalyp jazylatyn emle ustanymy. Shettildik sóz - jazba turpaty túpnusqasynan úlken aıyrmasy bolmaıtyn ózge tilden engen sóz.
JAŃA ÁLІPBI NEGІZІNDEGІ QAZAQ TІLІ EMLESІNІŃ EREJELERІ
І taraý ÁRІPTER EMLESІ
Daýysty dybys áripteriniń emlesi
Daýysty dybystardy tańbalaıtyn áripter: a, á, o, ó, ý, i, u, ú, e. §1. a, e, ý, i áripteri sózderdiń barlyq býynynda jazylady: ana, baqyt, shaǵala, balapan, bota, bolashaq; elik, egemendik, elgezek, qurmet, kórkem; yqpal, yrys, mysal, jańǵyrý, baqsy, jaqsy; irgeli, irimshik, bilim, izgilik, kishipeıil, senim.
§2. á, o, ó, u, ú áripteri tól sózdiń basynda jazylady: ádis, álem, sán, dán, mádenıet, báıterek; ozyq, ońtaıly, qoǵam, torsyq; óris, ómirsheń, kósem, bórik; utymdy, ustaz, qujat, tumar; úrdis, úkimet, júıe, túbegeıli. Kirme, shettildik sózderdiń ekinshi, úshinshi býynynda da jazylady: sirá, kiná, kýá, ińkár, kúmán, shúbá, zámzám, dúdámal; bulbul, maǵlumat, samuryq, májbúr, dúldúl, dástúr, manóvr, montór, parashút, absalút, festıvál, kobált, banknot, alkogól, vestıbúl. j, sh men ı áripteriniń ortasynda kelgen a dybysy jińishke aıtylǵanymen, a árpi jazylady: jaı, jaılaý, jaıly, shaı, shaılyq.
Daýyssyz dybys áripteriniń emlesi
Daýyssyz dybystardy tańbalaıtyn áripter: b, d, f, g, ǵ, h, ι, j, k, l, m, n, ń, r, q, r, s, t, v, ý, z, sh, ch.
§3. b, g, d, f, h, j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, z, sh, ch jáne ı, ý (§6-ny qarańyz) áripteri sózdiń basynda, ortasynda, aıaǵynda jazylady: baılyq, kóbelek, arab; gúl, kógal, pedagog; dáýlet, baǵdar, asteroıd; fılosofıa, múftı, paragraf; hıkaıa, qahar, tarıh; jospar, ereje, muqtaj; kúmis, shekpen, berik; lebiz, alash, táýekel; máńgilik, qaımaq, ǵalym; namys, kóne, dastarqan; parasat, kópir, talap; qurmet, maqtanysh, bolashaq; ras, ertegi, ómir; saıasat, kelisim, aıtys; tabıǵat, qatal, sáýlet; vırýs, avtor, rezerv; zerde, bilezik, qundyz; shańyraq, búrshik, qylysh; chempιon, kaýchýk, senvıch; ıá, qaıyń, saı; ýaqyt, áleýmet, taý. Ashshy, tushshy, keshshe sózderinde eki sh árpi qatar jazylady.
§4. ǵ árpi sóz basy men ortasynda ǵana jazylady: ǵarysh, aǵash, samǵa.
§5. ń árpi sóz ortasy men sońynda ǵana jazylady: mórtańba, eńbek, tańerteń, meń, zań. ı, ý áripteriniń emlesi §6. ı, ý áripteri daýyssyz dybys retinde tańbalanady: aı, úı, oıshyl, ıaǵnı, qoıan, saıa, ıod, faıl, aıkıdo, mezozoı, ýaǵyz, ýaqyt, aý, sáýkele, demeýshi, qaýyn, aıýan, keıýana. §7. ýı (yı), iı (iı) dybys tirkesteri sózdiń barlyq býynynda ı árpimen jazylady: ıgilik, ıman; kıim, tıyn, sıa, sıaqty; bı, tarıhı; ınstıtýt, kıno, granıt.
E s k e r t ý. Qosar ýı (yı) áripteri tek sýı (syı), týı (tyı) túbirlerinen jasalǵan sózderde jazylady: sýılyq, sýıymdylyq, sýıý; týıym, týıylý, týıý. ıy, ıi árip tirkesterine aıaqtalǵan etistikke kósemsheniń ı (-ı) jurnaǵy jalǵanǵanda, eki ı árpi qatar jazylady: baıy - baııdy, keıi - keııdi.
§8. uý (uý), úý (úý) dybys tirkesteri cózdiń barlyq býynynda ý árpimen jazylady: ýyldyryq, ýyz, ýildeý; týys, qýyrshaq, gýil, tintýir; oqý, sý, jazý, kelý, barý. §9. ıý árpi ıý árip tirkesi túrinde jazylady: aıý, baıý, oıý, jaıý, súıý. E s k e r t ý. ı árpinen keıin turǵan ıý árpiniń ornyna ý jazylady: qıý, jıý. §10. ıa árpi ıa árip tirkesimen jazylady: qoıan, ıaǵnı, saıa.
E s k e r t ý. ı (ı) árpinen keıin turǵan ıa árpiniń ornyna a jazylady: qıar, sıa, jarıa.
ІІ taraý TÚBІR SÓZDER EMLESІ. QOSYMShALARDYŃ JALǴANÝY
Túbir sózder emlesi Qazaq tilinde túbir sózder til úndestigi boıynsha jazylady.
§11. Tól sózder biryńǵaı jýan ne jińishke úndesimmen jazylady: azamat, yntymaq, bosaǵa, turmys; ásem, memleket, izet, úmit, sóılem. Al keıbir kirme sózderde til úndestigi saqtalmaı jazylady: quziret, qudiret, muǵalim, qyzmet, qoshemet, aqiret, qasıet, qadir, kitap, taýqimet, qaziret.
§12. Sózderdiń jáne kúrdeli sózder men sóz tirkesteri syńarlarynyń túbir tulǵasy saqtalyp jazylady: qulyn (qulun emes), júzim (júzúm emes), kóılek (kóılók emes), júrek (júrók emes), oryndyq (orunduq emes), kók oramal (kóg oramal emes), aq ala (aǵ ala emes), aq aıý (aǵ aıý emes); bara almaımyn (baralmaımyn emes), barsa ıgi edi (barsıgedi emes), baryp pa eken (baryppeken emes), kele jatyr (kelatyr emes), kúnkóris, kúnbaǵys, shekara, qyrkúıek, kókónis. Qosymshalardyń jalǵanýy
§13. Qosymshalar túbirdiń sońǵy býynyndaǵy daýysty dybystyń úndesimine qaraı ne jýan, ne jińishke jalǵanady: jumys-shy-lar-dyń, qart-tar-dyń, baqsha-myz-da; mekeme-de, bereke-si, teńiz-shi-ler; kitap-tyń, qudiret-ke, muǵalim-niń; kógal-ǵa, kógoraı-ǵa.
§14. Sózdiń sońǵy dybysy qatań bolsa, qosymshalar qatańnan, al daýysty, uıań nemese úndi bolsa, qosymshalar uıań ne úndiden bastalyp jalǵanady: halyq-qa, qyrat-tar, mektep-ke, kólik-pen; táj-ge, qaryz-ǵa, juldyz-dar; tań-ǵa, pán-der, tal-dyń, kól-ge, bala-ǵa, bala-lar, áje-ge, áje-niń.
§15. Túbirdiń sońǵy býynynda úndi daýyssyz dybystan keıin turǵan y, i áripteri táýeldik qosymshasy jalǵanǵanda túsirilip jazylady. Mysaly: aýyl - aýly, daýys - daýsy, erin - erni, halyq - halqy, oryn - orny, ǵuryp - ǵurpy, qyryq - qyrqy (qyrqyn berý), kórik - kórki (bet-ajar), árip - árpi, naryq - narqy (baǵasy), paryq - parqy, qulyq - qulqy, oıyn - oıyny.
E s k e r t ý. Maǵynasyna nuqsan keletin sózderde y, i túsirilmeı jazylady. Mysaly: qulyq - qulyǵy; kórik - kórigi (ustanyń quraly); qalyp - qalyby (nannyń qalyby); qyryq - qyryǵy (sandyq maǵyna); naryq - naryǵy (termın), .
§16. Sońǵy býynynda á árpi jazylatyn túbir sózderge ashyq daýystylarmen keletin qosymshalar ǵana jýan jalǵanady: kúnásina, kúnásinan, kýásina, kýásinan, kúnáǵa, kúnádan, kinálaý, shúbálaný, kýáǵa, kýádan, kúmánǵa, kúmándaný.
§17. s, z, j dybystaryna aıaqtalatyn sózderge s, sh daýyssyzdarynan bastalatyn qosymsha jalǵanǵanda, túbir saqtalyp jazylady: basshy (bashshy emes), qussha (qushsha emes), tuzsyz (tussyz emes), sózsiz (sóssiz emes), aýyzsha (aýyshsha emes), tájsiz (táshsiz emes).
§18. n dybysyna aıaqtalatyn sózderge b, g, ǵ, m daýyssyzdarynan bastalatyn qosymsha jalǵanǵanda, túbirdiń negizgi tulǵasy saqtalyp jazylady: burynǵy (buryńǵy emes), janǵa (jańǵa emes), qaýynǵa (qaýyńǵa emes), túngi (túńgi emes), tómengi (tómeńgi emes), júgenge (júgeńge emes), janbaıdy (jambaıdy emes), kónbedi (kómbedi emes), senbeıdi (sembeıdi emes), saımanmen (saımammen emes).
§19. Sóz sońyndaǵy k, q, p áripteri táýeldik jalǵaýy nemese kósemsheniń -a, -e, -ı jurnaǵy jalǵanǵanda, g, ǵ, b ( ý) bolyp jazylady: júrek - júregi, súıek - súıegi, kúrek - kúregi; qazaq - qazaǵy, baıraq - baıraǵy, taraq - taraǵy; kitap - kitaby, aspap - aspaby, lep - lebi; ek - egedi, tók - tógedi; taq - taǵady, baq - baǵady; kep - kebedi, keýip, jap - jabady, jaýyp, tap - tabady, taýyp. Biraq sap - sapy, sapynda, tarap - tarapy tárizdi sózderdiń túbir tulǵasy saqtalyp jazylady.
§20. Ekinshi syńary basy, asy, aǵasy, anasy tulǵalarymen kelgen birikken sózderde qosymsha sózdiń táýeldik formasyna jalǵanady: Elbasyna, Elbasyn, otbasyna, otbasyn, otbasylar, qonaqasyna, qonaqasyn, qonaqasylar, otaǵasyna, otaǵasyn, otaǵasylar, myńbasyn, myńbasyna, myńbasylar. Táýeldik jalǵaýynyń ІІІ jaǵy jalǵanbaıdy.
§21. Túbir sózge -hana, nama, -góı, -qoı, -kez, -kesh, -paz, -ger, -ker, -tal, -dar, -qor tárizdi arab, parsy tilinen engen jáne -kúnem, -niki (-diki, -tiki), -men (-ben, -pen) tárizdi tól qosymshalar sózdiń sońǵy býynynyń jýan-jińishkeligine qaramaı jalǵanady: kitaphana, ádisnama, emhana; danagóı, aqylgóı; sánqoı, áýesqoı; arbakesh, baıshykesh; jıhankez; ónerpaz, bilimpaz; zańger, saýdager; kásipker, qaıratker; sezimtal, uǵymtal; dindar, qaryzdar; mansapqor, jemqor; paıdakúnem; ataniki, aýyldiki, qazaqtiki; qoǵammen, ultpen, qyzben.
ІІІ taraý BÓLEK JAZYLATYN SÓZDER EMLESІ
§22. Anyqtaýyshtyq qatynastaǵy sóz tirkesteri bólek jazylady: altyn saǵat, kıiz úı, bota kóz, qara shaı, at qora, maqta maıy, quraq kórpe.
§23. Kúrdeli san esimderdiń árbir syńary bólek jazylady: on bir, on birinshi, on segiz mıllıon, jıyrma segiz, júz on jeti, eki júz jetpis tórt, bir myń toǵyz júz elý úsh, tórt mıllıard, jıyrma úsh bútin onnan bir.
§24. Kúrdeli syn esimderdiń árbir syńary bólek jazylady: al qyzyl, qońyr ala, qyzǵylt sary, qara ala, kók ala, qara kók, aq sur, qula qasqa, qula jıren, tory tóbel.
§25. Kúrdeli etistikterdiń, esim jáne elikteýish sózdermen tirkesken qurama etistikterdiń árbir syńary bólek jazylady: baryp keldi, kele jatyr, jaza ber, kıip júre ber, júgire jóneldi, bara almady, bara almaı qalyp edi, jyǵylyp qala jazdady; qyzmet etý, mán berý, qol shapalaqtaý; shap etý, dý ete túsý, baj etý, lap qoıý.
§26. Tolyq maǵynaly sózben tirkesken saıyn, keıin, buryn, deıin, sheıin, men, ben, pen, qoı, ǵoı, da, de, ta, te, ma, me, ba, be, pa, pe, she shylaýlary bólek jazylady: jyl saıyn, aı saıyn; sabaqtan keıin; budan buryn; jınalysqa deıin; túske sheıin; qalam men qaǵaz, kitap pen dápter; kerek qoı, kóre ǵoı; ol da, men de; halyq ta, úkimet te; Bar ma eken? Kele me eken? Suraq pa? Kóp pe? Az ba? Kem be? Sen she?
§27. da, de, ta, te shylaýly tirkesterimen kelgen kúrdeli sózder bólek jazylady: bar da kel, aıt ta qoı, qara da tur, kir de shyq. Biraq urda-jyq, asta-tók, ýda-shý tárizdi leksıkalanǵan tirkester birge ári defıs arqyly jazylady.
§28. Negizgi sózge tirkesken aldy, arty, asty, ústi, mańy, jany, ishi, syrty, basy, tusy, sheti, boıy sııaqty kómekshi esimder bólek jazylady: esik aldy, úı arty, kópir asty, ústeldiń ústi, qala mańy, bazar jany, aýla ishi, qora syrty, qystyń basy, júrek tusy, aýyl sheti, ózen boıy, tula boıy.
E s k e r t ý. Aldy, arty, asty, ústi kómekshi esimderimen kelip, ataýlyq maǵynaǵa ıe bolǵan sózder birge jazylady: saılaýaldy naýqan, mektepaldy top, tilarty dybysy, sózaldy syńary, tisarty daýyssyzy, jerústi jumystary, jerasty sýlary. §29. Idıomalyq, frazalyq tirkesterdegi árbir sóz bólek jazylady: qas batyr, shynjyr balaq, shubar tós, shıki ókpe, qara ter, ıek artty, bas tartty, bet burdy, ıin tires. Biraq ataý sózdiń ornyna júretin leksıkalanǵan tirkester birge jazylady: basqosý, atsalysý, aqkóńil (§38-di qarańyz).
IV taraý BІRGE JAZYLATYN SÓZDER EMLESІ
§30. Eki túbirden quralǵan bir ǵana zat pen uǵym ataýy birge jazylady: kókónis, shekara, jertóle, baǵdarsham, beınebaıan, sýsabyn, kereńqulaq (ós.), ıtsandyq (ós.), kelteshash (ós.).
§31. Ekinshi syńary -lyq (-lik, -dyq, -dik, -tyq, -tik) qosymshasymen kelgen qoǵamdyq, áleýmettik leksıka, -ar (-er) qosymshasymen keletin ádet-ǵuryp, káde ataýlary, -lar (-ler, -dar, -der, -tar, -ter) qosymshasymen keletin botanıkalyq, zoologııalyq ataýlar, -qysh (-kish, -ǵysh, -gish) qosymshasymen keletin qural-saıman jáne tehnıka ataýlary, -ty (-ti, -dy, -di), -pa (-pe, -ba, -be, -ma, -me), -ys (-is, -s), -ǵy (-gi, -qy, -q) qosymshasymen keletin leksıkalanǵan turaqty tirkester men zat ataýlary birge jazylady: ortaazıalyq, jerjúzilik, arampıǵyldyq, búkilálemdik, jalpyhalyqtyq, birrettik; aýyzashar, atqaminer; ashatuıaqtylar, balyqqorektiler, jalańkózdiler, aǵashkemirgishter; kespekeskish, sabynsalǵysh, órtsóndirgish; sharýabasty, nemketti, súıkeısaldy; alypqashpa, baýkespe, janbaǵys, kireberis, kúnkóris; aýaqyzdyrǵy, aýasúzgi, bórioınaq.
§32. Ásire, bir, kóp, jalpy, beı jáne avan, avıa, avto, agro, antı, aero, gıdro, gıper, eýro, ızo, ınfra, kıno, mega, mını, radıo, tele, trans, últra, foto, elektr sııaqty sózaldy syńarlarymen, sondaı-aq beı qosymshasymen kelgen ataýlar birge jazylady: ásiresolshyl; birqalypty, birmándi; kópmándi, kópmúshe; jalpyulttyq, jalpymemlekettik; beıkúná, beıhabar; avansahna; avıamektep; avtojol; agrokeshen; antıdene; aeroshana; gıdrobeket; gıperbelsendi; eýrosport; ızosyzyq; ınfraqurylym; kınoqondyrǵy; megajoba; mınıjoba; radıobaılanys; telearna; transshekara; últradybys; fotosýret; elektrsúzgi.
§33. Ekinshi syńary aralyq, qumar, jandy, taný, tanym, jaı, hat, aqy, ishilik, symaq sııaqty sózdermen kelgen ataýlar birge jazylady: halyqaralyq; ataqqumar; ultjandy; jaratylystaný; tiltanym; jylyjaı; ashyqhat (ashyqhat syılaý); zeınetaqy; mekemeishilik; ákimsymaq. Biraq anyqtaýyshtyq qatynas saqtalǵan kúrdeli sózder bólek jazylady: ashyq hat, qyzmettik hat. §34. Esh, ár, keı, bir, qaı, qaısy, álde sózderimen kelgen esimdik, syn esim, ústeýler túbir tulǵalary ózgertilmeı, birge jazylady: eshkim; árkim; ártúrli; keıbir; birdeńe; qaıbir; qaısybireýler; áldeqalaı.
E s k e r t ý. Ár, keı, bir, qaı, álde sózderi zat esimdermen tirkeskende, bólek jazylady: ár el; keı bala; bir jumys; qaı zaman; álde shyn, álde ótirik.
§35. Birinshi syńary aq, qara, sary, kók, qyzyl, ala, boz tárizdi tús ataýlarymen keletin botanıkalyq, zoologııalyq termınder birge jazylady: aqıyq (qus), aqshabaq (balyq); qaraqus, qaraaǵash (ós.); saryandyz (ós.), sarygúl; kókqutan (qus), kókbasshóp (ós.); qyzylqasqyr (ań), qyzylbıdaı; alabuǵa (balyq), alabulbul (qus); bozbetege (ós.), boztorǵaı. Úsh quramnan turatyn botanıkalyq, zoologııalyq ataýlardyń aldyńǵy eki syńary birigip jazylady: aqbas sıyr, sarybas jylan.
§36. Leksıkalyq maǵynasynan ajyraǵan qoı, sıyr, túıe, bota, qozy, at, qoıan, aıý, bóri, qasqyr, ıt nemese qum, sý, bal, ý, sor sózderimen tirkesken botanıkalyq, zoologııalyq ataýlar birge jazylady: qoıjýsan (ós.), sıyrjońyshqa (ós.), botabúrgen (ós.), qozygúl (ós.), atqulaq (ós.), qoıansúıek (ós.), aıýbaldyrǵan (ós.), aıýbadam (ós.), bóriqaraqat (ós.), qasqyrjem (ós.), ıtbúldirgen (ós.), qumberish (ós.), sýbetege (ós.), balqaraǵaı (ós.), ýkekire, ýbıdaıyq (ós.), sorqańbaq (ós.).
E s k e r t ý. Aq, qara, qyzyl, qońyr, sur, shubar sózderi ań-qus, ósimdik túsin aıyrý úshin qoldanylatyn bolsa, bólek jazylady: aq alabota, qara qarǵa, sur jylan, shubar baqa. §37. Ekinshi syńary shóp, gúl, tiken, japyraq, tamyr, qus, balyq, qurt, jıdek, jemis, qat sózderimen keletin botanıkalyq ataýlar birge jazylady: emenshóp, qońyraýshóp; kúımesgúl, qaltagúl; sortiken, shaǵyrtiken; túımejapyraq, sútjapyraq; altyntamyr, beltamyr; totyqus, kókqus; taraqbalyq, qylyshbalyq; qaraqurt, bósirqurt; qyzyljıdek, ıtjıdek; tamyrjemis, torjemis; qaraqat, qyzylqat. §38. Kúrdeli sózge aınalǵan frazeologızmder birge jazylady: aqsaqal, aqsúıek, aqnıet, aqnıettik, aqkóńil, aqkóńildilik; kóshbasshy, dúnıeqońyzdaný, erjúrek, erjúrektik, janpıda, janpıdalyq, ataqonys; basqosý, atsalysý, atústi, atústilik.
V taraý DEFISPEN JAZYLATYN SÓZDER EMLESІ
Qos sózder defıs (-) arqyly jazylady. §39. Qaıtalama qos sózder defıs arqyly jazylady: lek-lek, alýan-alýan, júre-júre, kóre-kóre, sóıleı-sóıleı, bıik-bıik, kóp-kóp, taý-taý, qaıta-qaıta.
§40. Qosarlanǵan elikteýish, beıneleýish sózder jáne kóńil-kúı, shaqyrý odaǵaılary defıs arqyly jazylady: jalt-jult, satyr-sutyr, qalt-qult, shaqyr-shuqyr, shart-shurt, sart-surt, tars-turs, pah-pah, shek-shek, qyraý-qyraý.
§41. Syńarlary ózara maǵynalas jáne qarama-qarsy, jıyntyq jáne jalpylama mándegi, sondaı-aq maǵynasy kómeskilengen qos sózder defıs arqyly jazylady: syı-qurmet, úgit-nasıhat, oı-óris, ydys-aıaq, telegeı-teńiz, salt-dástúr, er-toqym, el-jurt, jer-jahan, kúsh-qaırat, ońtústik-shyǵys, júrek-tamyr syrqaty, shtrıh-kod, oqý-jattyǵý, ákimshil-qysymshyl; úlken-kishi, kári-jas, alys-jaqyn, ashshy-tushshy, alys-beris, joǵary-tómen, kóshi-qon, aıtty-aıtpady, kirer-kirmesten, kelimdi-ketimdi, kári-qurtań, kóılek-kónshek, et-met.
§42. Qosarlanǵan boljaldyq san esimder defıspen jazylady: bir-eki, alty-jeti, úsh-tórt, otyz-qyryq, altaý-jeteý, bireý-ekeý. §43. Grammatıkalyq tulǵalarmen kelgen qos sózder defıs arqyly jazylady: týradan-týra, qoldy-qolyna, ózinen-ózi, qaraptan-qarap, bardy-joqty, azdy-kópti, tekten-tekke, teginnen-tegin, qolma-qol, betpe-bet, kózbe-kóz, jolma-jol, barar-barmas; bılep-tóstep, sharshap-shaldyǵyp, kórgen-túıgen, jýyp-shaıyp, qyryp-joıyp, jylap-eńirep, ósip-ónip.
§44. Arab tsıfrymen berilgen sanǵa qosymsha defıs arqyly jalǵanady, sondaı-aq túsirilgen -ynshy (-inshi), -nshy (-nshi) qosymshasynyń ornyna defıs qoıylady, al rım tsıfrymen berilse, defıs qoıylmaıdy: 6-ǵa, 100-ge deıin, 10-15-ten; 2018-jyly, 5-sanat, 3-kireberis, 10-qazan, 2-aqpan, 136-bap, 1-úı, 9-páter, HHІ ǵasyr, III tom, IV taraý. Biraq № shartty belgisimen tirkesetin arab tsıfrly san esimder defıs arqyly ajyratylmaıdy: №82 mektep, dırektordyń №5 buıryǵy, №107 qaýly, №17 kiris.
§45. Tsıfrǵa tirkeletin % (protsent), 0S (Tselsıı) tańbalarynan keıin jalǵanatyn qosymshalar defıs arqyly jazylady: 50 %-ke, 10 0S-den tómen.
§46. Kúsheıtkish býynmen keletin sózder defıspen jazylady: ap-anyq, qyp-qyzyl, sap-sary, jap-jaqsy, súp-súıkimdi, quba-qup. Biraq appaq, kókpeńbek bolyp jazylady.
§47. Kirme negizder, abbrevıatýralar men sandardyń tól jáne shet tilinen engen sózdermen qosarlanǵan ataýlary, sondaı-aq ýeb, eks sózaldy syńarlarymen keletin sózder defıs arqyly jazylady: breın-rıng, kofe-breık, market-meıker, shoý-bıznes, tok-shoý, blıs-saýal, feıs-baqylaý, art-kafe, pop-mýzyka; MP4-pleerleri, USB-tasymaldaýshy, SD-karta; VIP-palata, IT-mamandar, PR-menejer. §48. -aq, -aı, -aý, -dy, -di, -mys, -mis, -tin, -tuǵyn shylaýlary defıs arqyly jazylady: sen-aq, shamaly-aq, kelmeıdi-aý, ádemisin-aı, aıtqan-dy, barypty-mys, kelipti-mis, kóretin-di; erek-tin, bar-tuǵyn, joq-tuǵyn. §49. Qysqarǵan sózge qosymshalar defıs arqyly jalǵanady: AAQ-nyń, QazUPÝ-ǵa, TMD-ǵa (§73-75 qarańyz).
VІ taraý BAS ÁRІP EMLESІ. QOSYMShALARDYŃ JALǴANÝY
§50. Árbir jańa sóılem bas árippen jazylady: Qonaqúıde, dóńgelek ústel ústinde qyzǵylt, kúńgirt sáýlesi bar tas sham janyp tur. Qyryn otyrǵan ákesiniń úlken kesek pishini Abaıǵa jartylaı ǵana kórinedi (M.Áýezov). §51. Óleńniń árbir joly bas áripten bastalady: Paıda oılama, ar oıla, Talap qyl artyq bilýge. Artyq bilim kitapta, Erinbeı oqyp kórýge (Abaı). Jalqy esimder emlesi §52. Kisiniń aty, ákesiniń aty, tegi bas árippen jazylady: Dýlat Saǵynuly Berdáli, Qyrmyzy Nábıqyzy Seıdimbek. §53. Kisi esimderine jáne -ov, -ev jurnaǵymen aıaqtalǵan kisiniń tegine qosymsha túbir sózdiń sońǵy býynyna sáıkes úndesip jalǵanady: Álıhannyń, Álıhanǵa; Kúnsulýdyń, Kúnsulýǵa; Nábıevanyń, Nábıevke; Baıǵaraevanyń, Baıǵaraevqa.
E s k e r t ý. Sońǵy býyny á-men aıaqtalǵan kisi esimderine qosymshalar §16 boıynsha jýan jalǵanady: Kúlásh-qa, Kúláı-ǵa, Bilál-ǵa.
§54. Eki sózden quralǵan kisi esimderi birge jazylady: Tóremurat, Aısáýle, Saqypjamal, Ábilqasym, Qasymjomart, Batyrhan, Tursynzada, Nurǵalı, Aıgúl, Aqbala, Aqylbek, Jaqsybaı, Shárbaný, Toqqoja, Nurbıke, Nuraıym, Nurdildá, Bıbihanym, Asyljan, Ahmetqazy. §55. Kisi esimderi syńarlarynyń jigindegi dybystar aıtylymyna sáıkes jazylady: Aıǵyz, Baıgeldi, Jumaǵul, Qaragóz, Kenjáli, Bıbajar, Qojahmet. §56. Arab, parsy tilinen engen kisi esimderi qazaq tiliniń dybystyq zańdylyǵyna sáıkes jazylady: Ysqaq, Yrysjan, Yrysaldy, Ysmaıyl nemese Symaıyl, Muhambet, Ybyraıym, Bátıma, Qasen, Qusaıyn, Qadısha, Pazyl, Ábdiqadir, Álbeıbarys.
§57. Tarıhı tulǵa esimderindegi kómekshi sózder sóz basynda bas árippen, sóz ortasynda kishi árippen defıs arqyly jazylady: Ábýnasyr ál-Farabı, Leonardo da Vınchı, Janna d'Ark, Fon der Gols, Lıýdvıg van Bethoven, Ál-Farabıdiń murasy barlyq túrki halyqtaryna ortaq. Kórsetilgen esimderge qosymshalar býyn úndesimine sáıkes jalǵanady: Leonardo da Vınchı (-diń, -ge); Fon der Gols (-tyń, -qa); Vılgelm fon Gýmboldt (-tyń, -qa).
§58. Ertegi, mıf keıipkerleriniń attary bas árippen jáne birge jazylady: Jelaıaq, Jeztyrnaq, Saqqulaq, Taýsoǵar. §59. Quramynda bı, jyraý, ata, ana, batyr, abyz, aqyn, bahadúr, han, seri, sal, datqa, sultan, qajy, sulý, begim, hanym, myrza sózderi bar ulttyq-mádenı qoǵamdastyqqa tanymal kisi esimderiniń aldyńǵy syńary - bas árippen, ekinshi syńary kishi árippen bólek jazylady: Móńke bı, Buqar jyraý, Adam ata, Haýa ana, Qorqyt ata, Domalaq ana, Jalańtós batyr, Baıserke abyz, Dýlat aqyn, Ábilǵazy bahadúr, Abylaı han, Aqan seri, Birjan sal, Baızaq datqa, Baraq sultan, Qunanbaı qajy, Baıan sulý, Aısheker hanym, Rabıa begim.
§60. Dástúrli mádenıette erekshe oryn alǵan kisi esimderiniń aldynda qoldanylatyn turaqty epıtetter bas árippen jazylady: Úkili Ybyraı, Qyz Jibek, Máshhúr Júsip, Qazdaýysty Qazybek bı, Er Tarǵyn, Qaraqypshaq Qobylandy, Jaıaý Musa, Er Tóstik.
§61. Janýarlar men qustarǵa qoıylǵan kúrdeli ataýlar bas árippen jáne birge jazylady: Aıtóbel, Qoıankók; Bóribasar, Aqtós, Qaratorǵaı. Jer bederi, aspan deneleri ataýlarynyń emlesi §62. Geografııalyq jáne astronomııalyq ataýlar bas árippen jazylady: Alataý, Jetisý, Ertis, Jaıyq; Kún, Aı, Jer, Sholpan, Jetiqaraqshy, Súmbile, Úrker. §63. Muhıt, asý, aral, qum t.b. sózdermen keletin jer-sý jáne astronomııalyq ataýlardyń bastapqy syńary bas árippen jazylady: Qara teńiz, Tynyq muhıty, Kúngeı asýy, Barsakelmes araly, Borsyq qumy.
§64. Turaqty anyqtaýysh arqyly qalyptasqan kúrdeli jer-sý ataýlarynyń eki syńary da bas árippen jáne bólek jazylady: Kishi Azıa, Ortalyq Qazaqstan, Batys Qazaqstan, Qıyr Shyǵys, Taýly Altaı. §65. Kúrdeli jer-sý ataýlary bas árippen, túbir tulǵasy saqtalyp, biriktirilip jazylady: Araltóbe, Úsharal, Kókshetaý, Betpaqdala, Jarkent, Marqakól, Saryarqa, Saryaǵash, Jańaarqa. §66. Qosarlanǵan jer-sý ataýynyń eki syńary da bas árippen, defıs arqyly jazylady: Aqsý-Jabaǵyly qoryǵy, Úıtas-Aıdos jerasty sýy, Saıram-Ógem ulttyq parki, Balqash-Alakól oıysy. Kúrdeli ataýlar emlesi
§67. Memleket jáne eń joǵarǵy memlekettik basqarý organdary men laýazym ataýlary bas árippen jazylady: Qazaqstan Respýblıkasy, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti, Qazaqstan Respýblıkasynyń Premer-mınıstri, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń Tóraǵasy, Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti. Biraq memlekettik laýazym ataýlaryndaǵy hatshy, mınıstr, depýtat, ákim, orynbasar, basshy, tóraǵa sózderi kishi árippen jazylady: Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik hatshysy, Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstri, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentiniń depýtaty, Túrkistan oblysynyń ákimi, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti ákimshiligi basshysynyń orynbasary, Ádistemelik bólim basshysy, Til komıtetiniń tóraǵasy.
§68. Memlekettik ákimshilik-basqarý organdary (mınıstrlik, komıtet, departament, kodeks t.b.), zańnamalyq qujattar kúrdeli ataýlarynyń birinshi sózi bas árippen jazylady: Qarjy mınıstrligi, Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstrligi, Qazaqstan Respýblıkasy Ishki ister mınıstrligi, Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstrliginiń Memlekettik múlik jáne jekeshelendirý jónindegi komıteti, Qazaqstan Respýblıkasy Aqparat jáne komýnıkasıalar mınıstrliginiń Aqparattandyrý departamenti, Qazaqstan Respýblıkasynyń Eńbek kodeksi.
§69. Oqý orny, ǵylymı mekeme, qoǵamdyq uıym, óner ortalyqtarynyń jáne olardyń qurylymdyq bólimsheleriniń ataýlary bas árippen jazylady: Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýty, Qazaqstan Sýretshiler odaǵy, Abaı atyndaǵy Opera jáne balet teatry, Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń Tarıh fakúlteti, Shyǵystaný fakúltetiniń Shyǵys fılologıasy kafedrasy; Til bilimi ınstıtýtynyń Til mádenıeti bólimi, Jazýshylar odaǵy Kórkem ádebıet bólimi, Til bilimi ınstıtýtynyń Ǵylymı keńesi.
§70. Ǵımarat, eskertkish, kórkem ádebıet, mýzyka, sáýlet, óner týyndylary ataýlarynyń alǵashqy sózi bas árippen jazylady: Beıbitshilik pen kelisim saraıy, Qazmedıa ortalyǵy, Táýelsizdik saraıy, Áziret Sultan meshiti, I.Esenberlınniń «Kóshpendiler» trılogıasy, «Alasapyran» romany, «Aıqyn» gazeti, «Qazdar qaıtqanda» áni, «Máńgilik el» monýmenti.
§71. Mańyzdy tarıhı oqıǵalardyń, mereke ataýlarynyń birinshi sózi bas árippen jazylady: Aqtaban shubyryndy, Jeltoqsan kóterilisi, Qurban aıt, Naýryz meıramy, Qazaqstan halqynyń birligi kúni, Bilim kúni.
§72. Memlekettik marapattar, ataqtar bas árippen jazylady: Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, «Halyq qaharmany» ataǵy, «Altyn qyran» ordeni, «Eren eńbegi úshin» medali, «Altyn alqa» tósbelgisi.
VІІ taraý QYSQARǴAN SÓZDER EMLESІ
§73. Basqy áripterinen qysqarǵan kúrdeli ataýlar bas árippen jazylady: EQYU (Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymy); AQ (Aksıonerlik qoǵam); AAQ (Ashyq aksıonerlik qoǵam); JShS (Jaýapkershiligi shekteýli seriktestik); DDSU (Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy). Qosymshalar qysqarǵan sózdiń aıtylý zańdylyqtaryna sáıkes defıs arqyly jazylady: EQYU-ǵa; EO-ǵa; JShS-nyń, JShS-ǵa; AQ-nyń; DDSU-ǵa; TMD-ǵa, MKK-ge. Biraq AQSh-qa dep jazylady.
§74. Aǵylshyn tilindegi ataýy boıynsha qysqarǵan álemdik mártebesi joǵary halyqaralyq uıym ataýlary túpnusqa tilindegideı jazylady: UNESSO, USAID, NATO, EXPO. Qosymshalar qysqarǵan sózdiń aıtylýyna qaraı defıs arqyly jalǵanady: UNESSO-nyń, -ǵa; USAID-tyń, -qa; NATO-nyń, -ǵa; EXPO-nyń, -ǵa. §75. Aralas qysqarǵan sózder tómendegideı jazylady: QazUÝ (Qazaq ulttyq ýnıversıteti); Eýroodaq (Eýropalyq odaq). Qosymshalar sońǵy býynǵa úndesip jalǵanady: QazUÝ-dyń, -ǵa; Eýroodaq-tyń,-qa.
VIIІ taraý ShETTІLDІK SÓZDER EMLESІ
§76. Shettildik birqatar sózder túpnusqasyna uqsas jazylady, olarǵa qosymsha býyn úndestigine sáıkes jalǵanady: moderator (-dyń, -y, -ǵa, -lar), marker (-diń, -i, -ge, -ler), stepler (-diń, -i, -ge, -ler), vaýcher (-diń, -i, -ge, -ler), sýpervaızer (-diń, -i, -ge, -ler), banknot (-tyń, -y, -qa, -tar), bankomat (-tyń, -y, -qa, -tar), planshet (-tiń, -i, -ke, -ter), onlaın (-nyń, -y, -ǵa, -dar), oflaın (-nyń, -y, -ǵa, -dar), dızaın (-nyń, -y, -ǵa, -dar), barmen (-niń, -i, -ge, -der), resepshn (-niń, -i, -ge, -der), skrınshot (-tyń, -y, -qa, -tar), blokbaster (-diń, -i, -ge, -ler). §77. Birqatar kirme sózder aıtylýy boıynsha jazylady: taýar, nómir, poshta, kástóm, pálte, poıyz, sıez, slesir, vedimis, vedimistik, ketchúp.
§78. e árpi ó árpimen tańbalanady. Qosymsha sońǵy býynnyń úndesimine sáıkes jalǵanady: manóvr (-diń, -i, -ge, -ler), brýselóz (-diń, -i, -ge, -der), aktór (-diń, -i, -ge, -ler), amóba (-nyń, -ny, -ǵa, -lar), dırıjór (-diń, -i, -ge, -ler), rejısór (-diń, -i, -ge, -ler). §79. ts árpi jáne sts árip tirkesi s árpi arqyly jazylady: sırk, sement; desımetr, proporsıonal, kvars, korporasıa, senarı, abses, plebısıt. §80. ş árpi sh árpimen jazylady: ýchılıshe, praporshık, borsh, shı (taǵam). §81. e árpi e árpimen jazylady: element, elevator, poetıka, koefısent. §82. ıý árpi ú árpimen jazylady: parashút, absolút, glúkoza, debút, prodúser, lúks, valúta, búdjet, búro, sújet, búleten, fúchers, kompúter, tútor, konúktýra, konúktıvıt. Qosymshalar sońǵy býynnyń úndesimine sáıkes jalǵanady. §83. ıa árpi á árpimen jazylady: zarád, knáz, narád, razrád, grıláj. Qosymsha §16 boıynsha jalǵanady.
E s k e r t ý. ı (ı) árpinen keıin turǵan ıa-nyń ornyna a jazylady: aksıa, alergıa, hımıa, gımnazıa. §84. Jińishkelik belgisi () bar býynǵa jińishke daýystylardyń árpi jazylady, qosymshalar túbirdiń sońǵy býynyna úndesip jalǵanady: alkogól (-diń, -i, -ge, -der), ansámbl (-diń, -i, -ge, -der), asfált (-tiń, -i, -qa, -ta), álbatros (-tyń, -y, -qa, -tar), álbom (-nyń, -y, -ǵa, -dar), álfa (-nyń, -ǵa), álmanah (-tyń, -y, -qa, -tar), álpınıs (-tiń, -i, -ke, -ter), ált (-tiń, -i, -ke), álternatıv (-tiń, -i, -ke, -ter), áltron (-nyń, -y, -ǵa, -dar), bálzam (-nyń, -y, -ǵa, -dar), batalón (-niń, -i, -ge, -der), búldog (-tyń, -y, -qa, -tar), búldozer (-diń, -i, -ge, -ler), dúbl (-diń, -i, -ge, -der), gólf (-tiń, -i, -ke, -ter), gastról (-diń, -i, -ge, -der), kúlt (-tiń, -i, -ke), kobált (-tiń, -i, -qa, -tar), koról (-diń, -i, -ge, -der), medalón (-niń, -i, -ge, -der), múltfılm (-niń, -i, -ge, -der), ós (-tiń, -i, -ke, -ter), pálma (-nyń, -sy, -ǵa, -lar), paról (-diń, -i, -ge, -der), púlt (-tiń, -i, -ke, -ter), roıál (-diń, -i, -ǵa, -dar), rúbl (-diń, -i, -ge, -der), sırkúl (-diń, -i, -ge, -der), váls (-tiń, -i, -ke, -ter), vestıbúl (-diń, -i, -ge, -der), vólfram (-nyń, -y, -ǵa, -dar), vólt (-tiń, -i, -ke), fakúltet (-tiń, -i, -ke, -ter), festıvál (-diń, -i, -ǵa, -dar), fólklor (-dyń, -y, -ǵa, -lar).
E s k e r t ý. jińishkelik belgisi () turǵan býynda e, ı áripteri bolsa, bul belgi eskerilmeıdi: akvarel (-diń, -i, -ge, -der), artıkl (-diń, -i, -ge, -der), atele (-niń, -si, -ge, -ler), barelef (-tiń, -i, -ke, -ter), barer (-diń, -i, -ge, -ler), gelmınt (-tiń, -i, -ke, -ter), kegl (-diń, -i, -ge, -der), kelt (-tiń, -i, -ke, -ter), lager (-diń, -i, -ge, -ler), premer (-diń, -i, -ge, -ler), premera (-nyń, -ǵa, -lar), relef (-tiń, -i, -ke, -ter), shıfoner (-diń, -i, -ge, -ler), stil (-diń, -i, -ge, -der), fılm (-niń, -i, -ge, -der).
§85. Aıyrý belgisi () eskerilmeı jazylady, qosymshalar sońǵy býyn úndesimine sáıkes jalǵanady: sýbekt, obekt, feldeger, adektıv. §86. -tch árip tirkesimen aıaqtalatyn sózderdegi t árpi túsirilip jazylady: skoch, skech, mach. §87. dj árip tirkesi bar sózderde d árpi túsirilip, qosymshalar úndestik zańy boıynsha jazylady: menejer (-diń, -i, -ge, -ler), jınsi (-niń, -si, -ge, -ler), jentlmen (-niń, -i, -ge, -der). Biraq búdjet, lodjy bolyp jazylady.
§88. Sóz sońyndaǵy qaıtalanǵan qosar áriptiń bireýi túsiriledi: klas (-tyń, -y, -qa, -tar), hol (-dyń, -y, -ǵa, -dar), bal (-dyń, -y, -ǵa,-dar). §89. Sóz ortasyndaǵy qaıtalama ss, mm, ll, tt, ff, nn, bb, rr, pp, gg, dd, kk, ýý dybystaryn bildiretin áripterdiń biri túsirilip jazylady: patıson, komısar, resor, profesor, prosesor, asonans, dısonans, dısıdent; gramatıka, komýna, ımýnogen, ımıgrant, mamologıa, sımetrıa, amıak, anagram; metalýrgıa, elıps, kolej, sılabýs, koloıd, kolokvıým, trıler, alofon, troleıbýs; kotej, atestat; efýzıa, afekt, afrıkat, koefısıent; týnel, aneksıa, baner, tenıs, konotat; abrevıatýra, gıbon, korespondent, popýrı, korektor, ıpodrom, oponent; sýgestıa; adıtıv; akaýnt, akord, akredıtteý, vakým.
E s k e r t ý. Sóz maǵynasyna áser etetin jaǵdaıda, sondaı-aq ólshem birlik ataýlarynda qaıtalama dybystar saqtalyp jazylady: netto, dollar, massa, tonna, mıllıon, mıllımetr.
§90. -ıı-men aıaqtalǵan sózderdiń sońynda bir ǵana ı árpi jazylady: kalı, alúmını, natrı, kafeterı, realı. §91. Shettildik sózderdiń sońyndaǵy a árpi sóz maǵynasyna áser etpegen jaǵdaıda túsirilip jazylady. Qosymshalar sońǵy býynǵa úılesip jalǵanady: kordınat (-tyń, -y, -qa, -tar), kapsýl (-dyń, -y, -ǵa, -dar), kardıogram (-nyń, -y, -ǵa, -dar), fonem (-niń, -i, -ge, -der), morfem (-niń, -i, -ge, -der), leksem (-niń, -i, -ge, -der), orfogram (-nyń, -y, -ǵa, -dar). Biraq matematıka, pedagogıka, statıstıka, mehanıka bolyp jazylady.
§92. -ct, -st árip tirkesterine bitken sózderdiń sońǵysy (lary) túsirilip jazylady, qosymshalar úndestik zańyna sáıkes jalǵanady: ekonomıs (-tiń, -i, -ke, -ter), komýnıs (-tiń, -i, -ke, -ter), manıfes (-tiń, -i, -ke, -ter), týrıs (-tiń, -i, -ke, -ter), poves (-tiń, -i, -ke, -ter).
§93. p, h áripterine aıaqtalǵan shettildik sózderge táýeldik jalǵaýy jalǵanǵanda, p, h áripteri uıańdanbaıdy jáne qosymshalar jýan jalǵanady: arhetıp - arhetıpi, stereotıp - stereotıpi, sheıh - sheıhy, shtrıh - shtrıhy; seh (-tyń, -y, -qa, -tar), sheıh (-tyń, -y, -qa, -tar), shtrıh (-tyń, -y, -qa, -tar). §94. -og árip tirkesimen aıaqtalatyn sózderge qosymshalar jýan jalǵanady: pedagog (-tyń, -y, -qa, -tar), ekolog (-tyń, -y, -qa, -tar), fılolog (-tyń, -y, -qa, -tar).
§95. -rk, -rg, -ks, -lk, -kl, -nk árip tirkesterine bitken sózderge qosymshalar jińishke jalǵanady: ocherk (-tiń, -i, -ke, -ter), hırýrg (-tiń, -i, -ke, -ter), metalýrg (-tiń, -i, -ke, -ter), polk (-tiń, -i, -ke, -ter), sıkl (-diń, -i, -ge, -der), bank (-tiń, -i, -ke, -ter), tank (-tiń, -i, -ke, -ter). §96. -kt, -sk, -pt, -ft árip tirkesine bitetin sózderge qosymsha y, i dánekeri arqyly, al -kt, -nkt, -sk sııaqty quramynda k árpi bar sózderge tek jińishke, basqalaryna sońǵy býyn úndesimine qaraı ne jýan, ne jińishke jalǵanady: fakt, faktige, faktisi; pýnkt, pýnktisi, pýnktige; ınstınkt, ınstınktisi, ınstınktige; dısk, dıskige, dıskisi; aksept, akseptige, akseptisi; soft, softyǵa, softysy.
§97. Sóz sońyndaǵy -ng árip tirkesi ń árpimen jazylady, qosymshalar úndestik zańyna sáıkes jalǵanady: boýlıń (-niń, -ge, -i, -der), brıfıń (-niń, -ge, -i, -der), reıtıń (-niń, -ge, -i, -der).
E s k e r t ý. Bir býyndy sózderde ng tirkesi jazylady: rıng, rang, sleng. §98. Aǵylshyn tilindegi túpnusqasynda w árpimen bastalatyn keıbir sózder ý árpimen jazylady: ýatsap, ýıkıpedıa, ýeb-saıt.
ІH taraý SÓZDERDІŃ TASYMALDANÝY
§99. Sóz býyn jigine sáıkes tasymaldanady: oqý-shylar, oqýshy-lar; bel-sendi, belsen-di; beı-bitshilik, beıbit-shilik, beıbitshi-lik.
§100. Býyn ı men ý daýyssyzdarynan bastalǵanda da-ýys (daý-ys emes), sa-ýat (saý-at emes), da-ıyndyq (daı-yndyq emes), qu-ıyn (quı-yn emes) túrinde tasymaldanady.
§101. Sóz ishinde úsh daýyssyz dybys qatar kelgende, sózdiń túbiri saqtalyp tasymaldanady: kúńgirt-teý (kúńgir-tteý emes), jańǵyrt-ty (jańǵyr-tty emes). §102. Birikken jáne kirikken sózder býyn jigimen tasymaldanady: de-malys, dema-lys (dem-alys emes); kó-goraı, kógo-raı (kóg-oraı emes).
§103. Bir býyndy sózder tasymaldanbaıdy: aı, kún, vólt, kvars, pýnkt.
§104. Sózdiń jeke árpi kelesi jolǵa tasymaldanbaıdy: ara (a-ra, ar-a emes), aıaq (a-ıaq emes), alaqan (a-laqan emes), uıa (u-ıa, uı-a emes). §105. Bas áripten qysqarǵan sózderdi tasymaldaýǵa bolmaıdy: AQSh, TMD, BUU. §106. Kisi esiminiń qysqartylǵan árpi men tegi tasymaldanbaıdy: A.Baıtursynuly, B.Momyshuly, Ǵ.Mustafın, Á.Kekilbaı.
§107. Tsıfrlarmen kelgen qysqarǵan ólshem birlik ataýlary jáne shartty tańbalar tasymaldanbaıdy: 25 ga (25-ga emes), 50 sm (50-sm emes), 50 % (50-% emes).
