Jalpylama deklaratsııa degenimiz ne?

ASTANA. QazAqparat - Qazirgi ýaqytta barlyq salalyq zańnamalarǵa engizilip jatqan aǵymdaǵy ózgerister men túzetýler sany óte kóp.

Sonyń negizgileriniń biri - Salyq jáne Azamattyq kodeksteri men Múlikti jarııalaý men Jalpylama deklaratsııalaýǵa baılanysty zań aktileri. Sebebi 2017 jyldan bastap kúshine enetin jalpylama deklaratsııalaý kezeńine aıaq basqan kezde týyndaıtyn suraqtar az emes, dep jazady «Aıqyn».  Sondyqtan da kópshilikke túsinikti bolý úshin «Jalpylama deklaratsııalaý degenimiz ne jáne onyń jaýapkershiligi qandaı?» degen suraqtar tóńireginde Almaty qalalyq memlekettik kirister departamenti túsindirý jumystary basqarmasynyń bólim basshysy Beken Nurahmetovti sózge tartqan edik.

- Tabys pen múlikti jalpylama dek­laratsııalaý memleket qana emes, jeke tulǵalar úshin de óte tıim­­di shara ekeni álemdik tá­ji­rı­bede dáleldengen. Bul degenińiz, sa­lyqtyq baqylaýda halyqtyń naq­ty tabysyn týra anyqtaıtyn já­ne kóleńkeli ekonomıkaǵa qar­sy kúreste jaqsy nátıje beretin qo­salqy mehanızm dese de bolady. My­saly, jalpylama deklaratsııa­laý tájirıbesi AQSh, Kanada, Ger­manııa, Frantsııa, Shvetsııa, Fı­n­lıan­­dııa, Danııa, Avstralııa, Chehııa, Ita­lııa, Sıngapýr, Shveıtsarııa, Uly­brıtanııa sııaqty aldyńǵy qa­tarly damyǵan elderde ekono­mı­ka­ny alǵa jyljytýdyń jáne sa­lyq tártibin buzý áreketterine jol ber­meıtin jetekshi qural retinde qol­danylyp keledi. Sondyqtan eli­mizde de bul protsedýra óz ju­my­syn 2017 jyldyń birinshi qań­ta­ry­n­an bastaıdy. 
Buǵan qosa, 2015 jyldyń 18 qa­­rashasynda Elbasy «Jeke tul­ǵa­lar­dyń tabysy men múlkin dek­la­ratsııalaýǵa baılanysty Qazaqstan Res­pýblıkasynyń keıbir zań ak­tilerine ózgerister men tolyq­tyrý­lar engizý týraly» zańǵa qol qoı­dy. Atalmysh zań Elbasynyń «Ult jos­pary - 100 naqty qadam» atty bes ınstıtýttyq reformasyn já­ne Qazaqstan Respýblıkasynyń 2015-2025 jyldarǵa arnalǵan jem­qorlyqqa qarsy strategııasyn oryn­daý maqsatynda jasaldy. Jal­pylama deklaratsııalaýǵa baı­lanysty zańnyń dúnıege kelýine baı­lanysty Azamattyq jáne Sa­lyq kodeksterine kóptegen óz­ge­rister engizildi. Zańda tabys pen múlikti deklaratsııalaý júıesin kezeń-kezeńimen engizý máselesi qa­rastyrylǵan jáne qandaı jaǵ­daıda salyqtyń tólenetini, tó­len­beıtini aıqyndalǵan. Mysaly, 2017 jyldyń birinshi kezeńinde dek­laratsııany memlekettik qyz­met­kerler, memlekettik mekemeler men kásiporyndardyń jáne ult­tyq kompanııalardyń ákimshilik per­sonaldary tapsyrady. Bul de­genińiz - 1,7 mıllıon adam. Al 2020 jyly bul talap barsha jeke tul­ǵalardy qamtıdy. ıAǵnı dek­laratsııa tapsyrý barshaǵa mindetti jáne ony tapsyratyn sýbektiler sany da orta eseppen 8 mıllıonǵa jýyqtaıdy. Osy oraıda deklara­tsııa tapsyrýǵa baılanysty biraz óz­gerister engizilgenin de aıta ket­ken oryndy bolar. Mysaly, jeke notarıýstar, sot oryndaýshylary, ad­vokattar men kásipqoı medıa­tor­lar tapqan tabysy ǵana emes, sa­typ alǵan múlikterine deıin kór­setedi.
Deklaratsııany elimizdiń ká­me­lettik jasqa tolǵan azamattary ǵa­na emes, oralmandar men Qazaq­stan Respýblıkasynyń aýmaǵynda turýǵa yqtııarhaty barlar da, kámelettik jasqa tolmaǵan balalar (egerde olardyń atynda jyl­jy­maı­tyn múlik tirkelgen bolsa, tıis­ti ókilderi), sheteldik azamattar da (Qazaqstan Respýblıkasynyń aý­maǵynda ózine tıesili múlik tir­kelgen jaǵdaıda) tapsyrady. So­ny­men qatar osy zańnyń 187-ba­by­nyń talaptary boıynsha dek­la­ratsııa­ny tapsyrýǵa tıisti ýaqyt eki­ge bólinedi. Birinshisi - qaǵaz jú­zinde tapsyrǵan jaǵdaıda 15 shil­deden keshiktirmeı, ekinshisi - elek­trondy túrde tapsyrǵan jaǵ­daıda 15 qyrkúıekten keshiktirmeı. Sonymen qatar Salyq kodeksiniń 67-babyna (jeke tabys salyǵy men áleýmettik salyqqa baılanysty sa­lyqtyq esep berýdiń erekshe­lik­terin belgileý) tıisti ózgerister en­gizildi. Atalǵan babqa engizilgen óz­gerister 2020 jyldyń birinshi qań­taryna deıin ǵana óz kúshinde bo­lady. 
Osy oraıda, «jalpylama dek­laratsııalaýdyń halyq jáne qoǵam úshin qandaı tıimdiligi bar?» degen zańdy suraq týady. Bul suraqqa jaýap beretin bolsaq, jalpylama dek­laratsııalaý degenińiz, kóleńkeli ekonomıkaǵa tosqaýyl qoıatyn­ qo­sal­qy mehanızmniń biri ekenin jo­ǵaryda aıtyp óttik. Sebebi qa­zirgi ýaqytta kóptegen kásip ıeleri qaramaǵyndaǵy qyzmetkerlerine jalaqyny qolma-qol ádispen tó­leıd­i. Shtattaǵy jumys isteıtin adamdar sanyn naqty kórsetpeıdi. Býh­galterııalyq esep-qısapty eki ba­ǵytta júrgizedi. Sóıtip, salyq­tan jaltarý arqyly naqtyly tabysyn ádeıi jasyrady. Sodan baryp jalaqy alatyn adamǵa áleý­mettik tólemder tólenbeıdi, zeı­ne­taqy qoryna bir tıyn túspeıdi, eńbek ótili júrmeıdi. ıAǵnı sondaı salada eńbek etetin adamdar áleý­mettik jaǵynan qorǵalmaǵan. My­saly, bir ǵana qoǵamdyq tamaq­tan­dyrý, qurylys salasynda qanshama  adamdar osylaı eńbek etý­de. Bul sýbektilerdiń múddesine kel­ti­retin zııan jáne zańdy quqyq­ta­ryn buzý ekeni sózsiz. Sondyqtan jalpylama deklaratsııalaý kezinde jumys berýshi zańsyz áreketke ba­ra almaıtyn, al jumys isteýshi zań­syz áreketterden qorǵalatyn bo­lady. ıAǵnı árbir tapqan tıyn ǵa­na emes, jumsalǵan aqshaǵa deıin esep berer kezde kóptegen kó­leń­ke­li ekonomıkada júrgenderdiń jo­ly kesiledi. Sonymen qatar jal­­pylama deklaratsııalaý kezinde kór­setilgen medıtsınalyq qy­z­met­ke, saqtandyrý syıaqysyna, oqýǵa tó­lengen aqshaǵa, jınaq qurylys ban­kine salǵan qarajatqa, ıpo­te­ka­lyq kredıtke, kópbalaly ana­lar­ǵa baılanysty salyqtyq she­ge­rister qarastyrylǵanyn aıta ketý ke­rek. Salyqtyq shegeristiń quny jy­lyna 48 aılyq eseptik kór­set­kishten aspaý kerek.
Qazirgi ýaqytta múlikti jarııa­laý­ǵa baılanysty kóptegen shara­lar júzege asyrylýda. Bul de­ge­nińiz­, jalpylama deklaratsııalaý ke­zeńiniń aldyndaǵy jasalyp jat­qan raqymshylyq sharasy eke­nin Elbasymyz birneshe márte aı­typ ótti. Osy oraıda múlikti jarııalaý men jalpylama dekla­ratsııa­laý protsedýrasynyń ózara baı­lanysyna toqtala ketkenimiz oryn­dy bolar. Mysaly, 2015 jyl­dyń 13 qarashasynda múlikti ja­rııa­­laý jónindegi zańǵa tıisti óz­ge­rister men kóptegen jeńildikter en­­gizilgeli beri bul shara búkil eli­miz boıynsha jaqsy qarqynmen jú­zege asyryla bastady. 
Múlikti jarııalaý degenimiz - jal­pylama deklaratsııalaý aldyn­da­ǵy sońǵy jáne óte tıimdi akt. Ózi­niń zańsyz jolmen tapqan aq­sha­syn zańdy túrde zańdastyrýǵa múm­kindik berip otyrǵan mundaı zań aktisin HHІ ǵasyrdyń basyndaǵy eń bir gýmanıstik baǵyttaǵy nor­ma­tıvtik-quqyqtyq akt dep aıtar edim. Mysaly, qazirgi ýaqytta ózi­ne tıesili jyljymaıtyn múlik­te­rin, kommertsııalyq obektilerin zeı­netkerlerdiń, jumys istemeıtin adamdardyń atyna aýdaryp qoıǵan sýbektiler az emes. Ondaı adamdar osy ýaqytqa deıin deklaratsııa tap­syrǵan emes jáne deklaratsııa tap­syrý­dyń ne ekenin de durys túsin­beıdi. Sonymen qatar tólegen sa­­­lyq­tary men alǵan eńbe­kaqy­la­ryn, áleýmettik tólemderin jáne zeı­netaqy qoryna aýdarylǵan aq­shany dáleldeıtin eshbir qu­jat­tary da joq. Erteń, ıaǵnı jal­py­lama deklaratsııa tapsyrý kezeńi bas­talǵan kezde ondaı adamdar ózi­niń atyna jazylǵan qyrýar qar­jy turatyn jyljymaıtyn mú­lik­terdi nesimen dáleldeıdi? Mine, má­­sele sonda. Sondyqtan da kezin­de zańsyz jolmen tapqan qarajat­ty, basqa bireýdiń atyna jazdyrǵan nemese sheteldegi jyljymaıtyn múlikterdi zańdastyratyn ýaqytty bos jibermeı, tıimdi paıdalana bil­gen oryndy. Sebebi mundaı ra­qym­shylyq negizdegi zań aktisi al­daǵy jyldardyń enshisinde taǵy qa­byldana ma, joq pa, ony ýaqyt kór­setedi.
Qazirgi ýaqytta Almaty qalasy boıynsha múlikti jarııalaýǵa baı­lanysty júrgizilip jatqan aktsııa­nyń qarqyny kún sanap artyp ke­ledi. Statıstıkalyq málimet­ter­ge júginsek, bıylǵy bes aıy­nyń qorytyndysy boıynsha mú­likti jarııalaýǵa baılanysty 605 ótinish qanaǵattandyryldy. Al ótken jyldyń qorytyndysy boıyn­sha 12 ǵana ótinish túsip, 807 mıl­lıonnan astam teńgeniń ǵana múl­ki zańdastyrylǵan bolatyn. Osy bes aıdyń ishinde ǵana jarııa­lanǵan múliktiń quny 481 mıllıard 503 mıllıon 671 myń teńge. Bul kór­setkish ótken jylmen salys­tyr­ǵanda 566 esege artyq. Munyń ishinde 475 mıllıard 273 mıllıon 271 myń teńgesi - aqsha, 3 mıllıard 447 mıllıon teńgesi - zańdy tul­ǵanyń jarǵylyq kapıtalyndaǵy úlesi, 577 mıllıony -qundy qaǵaz­dar. Osy oraıda sheteldegi zańdas­ty­rylǵan jyljymaıtyn múlik­ter­diń quny 1 mıllıard 420 mıl­lıon 428 myń teńgeni quraǵanyn da aıta ketken artyq bolmas. 
Zań júzinde jarııa etilgen kez kel­gen jyljymaıtyn múlik pen aq­sha qylmystyq istiń, ákimshilik qu­qyq buzý isiniń jáne tártiptik ja­zalaýdyń nysany bolyp sa­nal­maıdy. Mundaı talap pen ke­pil­dik Múlikti jarııa etý týraly zań­nyń 5-babynda naqty aıtylǵan. Son­dyqtan da Qazaqstan Respýblıkasy Qylmystyq kodeksiniń 48-baby­nyń talaptary negizinde sot she­shi­mimen tárkileýge de jatpaıdy. Ol sa­lyqtyq jáne banktik qupııa bo­lyp tabylady. Buǵan qosa múlikti jarııa etýge baılanysty aqparatty taratqan adamnyń ózi Qazaqstan Respýblıkasy Qylmystyq kodek­siniń 223-baby boıynsha qylmys­tyq jaýapkershilikke tartylady. 
Raqymshylyq qaǵıdattary keńinen kórinis tapqan zańdy du­rys túsinbeı júrgen sýbektilerge El­­b­asymyzdyń tómendegideı es­ker­tý sózin taǵy bir eske sala ket­ken durys dep oılaımyn: «Múlikti ja­rııalaý - sońǵy múmkindik. Odan keıin eshqandaı jeńildik bol­maıdy. Bul shara - jalpylama dek­laratsııalaý aldyndaǵy sońǵy akt. Atalmysh aktsııa aıaqtalǵannan keıin búkil álem boıynsha ban­ki­degi esepshottarǵa, jyljymaıtyn mú­likterge baılanysty barlyq aq­parattar tekseriletin bolady.»
Elbasymyzdyń mundaı qatań es­kertýi tegin emes. Sebebi bizdiń eli­miz 2011 jyldyń mamyr aıynan bas­tap «Qylmystyq jolmen izi ja­syrylǵan aqshany áshkereleý, alý jáne tárkileý týraly» Stras­býrg konventsııasynyń múshesi bo­lyp tabylady. Atalmysh kon­ventsııaǵa 90-nan astam memleket mú­she bolyp tabylady. Onyń ishin­de 29 memleket offshorlyq aımaqtarda ornalasqan. Son­dyq­tan da shetelde jasyrǵan múlikti tabý esh qıyndyq týdyrmaıdy. Bu­ǵan qosa Qazaqstan Respýb­lı­ka­sy Ákimshilik quqyq buzý týraly ko­deksiniń 275-babyna da tıisti to­lyqtyrýlar engizildi. Bul bapta aıyp­pul kóleminiń mólsheri ǵana 250-500 aılyq eseptik kórsetkishti qu­raıdy. Al endi múlkin jarııa et­pegen sýbektilerge qylmystyq is qoz­ǵalǵan jaǵdaıda másele óte qıyn­ǵa soǵatyny aıtpasa da túsi­nik­ti. 
Qoryta aıtqanda, jalpylama deklaratsııalaýǵa baılanysty zań­dy qazirden bastap zerdelep oqy­ǵan durys. Sebebi ondaǵy kóptegen óz­geristerdi gazettiń bir betine syı­dyrý múmkin emes. Kez kelgen zań aktisine engiziletin ózgerister za­man talaby bolyp tabylady. Son­dyqtan da ýaqyt kóshinen kesh qal­maı júrgen abzal.