Jaqypbek Maldybaevtyń qazaqtan shyqqan tuńǵysh áskerı ushqysh ekendigi qalaı dáleldendi
ÓSKEMEN. KAZINFORM – Beıbitshiliktiń aýyly alystap, soǵys atty náýbet kelgende batyrlarymyz eli men jerine qorǵan boldy. Sonyń ishinde Jaqypbek Maldybaevtyń orny bólek. Sebebi ol qazaqtan shyqqan tuńǵysh áskerı ushqysh. Bul týraly anyqtap, alǵash ret jazyp, kópshilikke tanytqan – shyǵysqazaqstandyq jýrnalıst Aıtmuhambet Qasymov. Kazinform tilshisi ony áńgimege tartyp, Jaqypbek Maldybaev jaıly izdenisti qalaı bastaǵanyn surap kórdi.
Muǵalim jibergen maqala
Bıyl jetpistiń tórteýine keletin Aıtmuhambet Qasymov sanaly ǵumyryn jýrnalıstıka men jazýshylyqqa arnaǵan. Biraq jalpaq jurt ony qazaq halqynyń tuńǵysh áskerı ushqyshy Jaqypbek Maldybaevtyń ómirin zertteýshi retinde tanıdy.
- Shyǵys Qazaqstan oblystyq «Dıdar» gazetinde 40 jylǵa jýyq ýaqyt jumys istedim. 1982 jyly gazetimizge Kúrshim aýdany Qaratoǵaı aýylyndaǵy mektep muǵalimi Aqash Júnisten shaǵyn maqala keldi. Onda Maldybaev degen kisiniń 5 uly týraly jazylǵan eken. Onyń ishinde soǵysqa qatysqandary, túrli salada eńbek etip júrgenderi bar. Ekinshi uly Jaqypbek Maldybaev týraly qysqasha sóılemde «Ispanııa soǵysyna qatysqan ushqysh» dep sıpattalypty. Osy bir aýyz sóz kásibı qyzyǵýshylyǵymdy týdyrdy, - deıdi qalamger.
«Ispanııa soǵysy 1936-1938 jyldary bolǵan. Demek, Jaqypbek ushqyshtyń oqýyn budan buryn oqyǵan. Qazaqtan shyqqan tuńǵysh ushqysh bolýy múmkin ǵoı» dep oılaǵan Aıtmuhambet Qasymov izdenisti bastap ketken.
Jaqypbek Maldybaev 1907 jylǵy 15 mamyrda Shyǵys Qazaqstan oblysy Marqakól aýdanynda dúnıege kelgen. Jastaıynan jylqy baqqan ol eńbekqor bolyp ósken. 21 jasynda Zaısan aýyldyq Keńesinde qyzmet etip, aýdandyq jalshylar komıtetiniń tóraǵasy bolyp saılanady. 1929 jyly óz erkimen qyzyl ásker qataryna qosylǵan. Sol jyldyń aqpan aıynda Túrikmenstandaǵy kavalerııalyq brıgadada qyzmetin bastaıdy. Basmashylardy joıýǵa qatysyp, erligimen kózge túsken. Sodan soń vzvod komandıriniń kómekshisi bolyp, tájirıbesi men abyroıy arta berdi.
1932 jylǵy Jaqypbek V.Lenın atyndaǵy birikken Orta Azııa áskerı mektebiniń kavalerııa bólimshesiniń birden úshinshi kýrsyna qabyldanyp, vzvod komandıri dárejesinde bitirip shyqqan. RKKA komandıri ataǵyn alǵan soń KSRO revolıýtsııalyq Áskerı Keńesiniń buıryǵymen ushqyshtar jáne ushqysh-baqylaýshylar daıarlaıtyn 9-áskerı mektepke qabyldanady. Osylaısha, Jaqypbek Maldybaev bul mektepti bitirgen tuńǵysh qazaq bolǵan. Ispan soǵysyna qatysqan ol 1938 jyly Tashkentte ushaq apatynan kóz jumǵan.
- Kúrshim, Zaısan, Tarbaǵataı aýdandaryna issaparǵa shyǵyp, Jaqypbektiń inilerimen, týystarymen sóılesip, biraz derekter jınaqtadym. Horkovtyń avıatsııa ýchılışesine hat jazdym. Ondaǵy mýzeıdiń dırektory polkovnık M.E. Kalıjnıkovtan jyly jaýap keldi. «Sizdiń izdenisińizdi quptaımyz. Shynymende Jaqypbek Maldybaev bizdiń ýchılışeniń ekinshi túlekterimen birge bitirgen» dep jazylǵan. Ózim sol eki jylǵy túlekterdiń tizimderin muqııat qarap, Maldybaevtan basqa qazaq famılııasyn kezdestirmedim. Odan buryn 1928 jyly 31 tamyzda qurylǵan Orynbor avıatsııa ýchılışesi jáne Borısoglebsk ushqyshtar mektebiniń birneshe jylǵy oqýshylarynyń tizimderin de qarap shyqtym. 1929-1934 jyldary Orynbor mektebinde orystardan basqa osetın, mordva, chývash, polıak, nemis, tatar, grýzın, bashqurt, latysh, koreıler oqypty, qazaq joq. Ulty jazylmaǵan Kadyrov Rahman Sultanovıch degen adam oqyǵan eken, biraq úlgere almaýy sebepti 1930 jylǵy 20 tamyzda mektepten shyǵyp qalǵan. Jaqypbek Maldybaev 1933 jyldyń 1 qańtarynda áskerı ushqyshtar mektebiniń tabaldyryǵyn qazaq jigitteriniń ishinen tuńǵysh ret attaǵan azamat ekeni osylaı belgili boldy, - deıdi Aıtmuhambet Qasymov.
Máskeýge baryp materıal jınady
Ol kelesi hatty Moskvaǵa joldaǵan. Sol jaqtan Jaqypbektiń 1929 jylǵy 13 qarashada ásker qataryna alynǵanynan bastap, 1938 jylǵy 30 naýryzda qaza bolǵanyna deıingi oqýy men qyzmetteri jazylǵan jeke bas lıstogyn hat arqyly aldyrtqan.
- Mundaǵy derekter meni odan saıyn qyzyqtyra tústi. Onda 82-atty ásker polkynyń jaýyngeri, kýrsant, áskerı ýchılışeni bitirip, vzvod komandıri, odan 9-ushqyshtar mektebin bitirgendigi, Máskeýde arnaıy fotoqyzmet bastyǵynyń kýrsynda oqyǵany, áskerı ósý joldary, qaıtys bolýyna baılanysty, 1938 jylǵy 8 maýsymda áskerıler tiziminen syzylǵanyna deıin jazylypty. Endi arhıvke taǵy da hat jazyp, olarda qalaı jumys isteýge bolady, kirý úshin qandaı qujattar qajettigin suradym. Jaýap alǵan soń, gazetimizdiń bas redaktory Jumádil Ádilbaevqa kirip, osyǵan deıingi jınaǵan derekterdi kórsetip, Máskeýge issaparmen arnaıy arhıvke baryp kelýge ruqsat suradym. Arǵy-bergi joldy eseptemegende, bir juma issapar joldamasyn jazyp berdi. Sondaǵy Qazaqstannyń turaqty ókildigi úıinde ornalasyp, bir juma Ortalyq arhıvte jumys istedim. Ájeptáýir materıal jınaqtadym. Bir ókinishtisi, «Ispanııa soǵysynyń» qoryna qol jetpedi, oǵan Genshtabtyń arnaıy ruqsaty kerek eken. Osy sapardan eki-úsh aı ótken soń, Máskeýge kezdeısoq taǵy bir jolym túskeni. Mádenıet qyzmetkerleri kásipodaǵynyń Odaqtyq sezine delegat bolyp saılanyp, bir juma sonda boldym. Mundaı múmkindik «qaltasy tesik» jýrnalıske jıi bola berer deısiz be. Sondyqtan, jasyratyny joq, kásipodaqty men kórkeıte qoımaspyn dep taǵy da arhıvke bardym. Tańerteń sezge bir bas kórsetip, úsh-tórt kún Jákeńniń qujattaryn qarastyryp, zerttedim. Osy eki sapardan keıin, «Qazaqtyń tuńǵysh ushqyshy» degen kólemdi ocherk jazyp, «Kommýnızm týyna» usyndym. Búkil qazaqtiki deı otyryp, bir oblystyń sheńberinen shyǵarmaǵanymyz teris bolar degen oımen, sol ocherkti respýblıkalyq «Qazaq ádebıeti» gazetine jáne usyndym, - deıdi jazýshy.
Alaıda sol kezde «Qazaq ádebıeti» gazetinde «Qazaqtyń tuńǵysh ushqyshy kim?» degen taǵy bir materıal jarııalanypty. Onyń avtory - Qazaq azamattyq avıatsııa basqarmasynyń 1-kategorııaly ınjeneri Ábý Smaǵululy. Onda 1933 jyly Balashov azamattyq avıatsııa ýchılışesin bitirgen qyzylordalyq Joldasbek Nurymuly – qazaqtyń tuńǵysh ushqyshy dep tujyrymdalǵan. Osylaısha, pikirtalas týyndap ketti.
- Osy materıalda «...ushqyshtar mektebin 1933 jyly úzdik bitirgen ol...Máskeýdegi SSRO Azamattyq Áýe floty Bas basqarmasynyń 1933 jylǵy 22-qyrkúıegindegi № 540 buıryǵymen 2-klasty ushqysh bolyp bekitilgen» dep naqty arhıvtik derekter keltirgen. Sonymen, bul ocherk, maqalalardan keıin mynadaı qorytyndy jasaldy: Jaqypbek Maldybaev – qazaqtyń tuńǵysh áskerı ushqyshy da, Joldasbek Nurymov – qazaqtyń tuńǵysh azamattyq ushqyshy. Ekeýi de ýchılışeni 1933 jyly bitirgen, - deıdi Aıtmuhambet Qasymov.
Osylaısha, Jaqypbek Maldybaevtyń esimi kúlli qazaqqa tanyldy. 1997 jyly alǵash ret Zaısan aýdanynda ushqyshtyń mereıtoıy atap ótildi. Sol 90 jyldyqta Maldybaevtyń urpaqtary, týystary kelip, aýdandaǵy kóshege batyrdyń esimi berildi. Kóp uzamaı Marqakól men Kúrshim aýdandarynda da Jaqypbek Maldybaev atymen atalǵan kóshe paıda boldy. Týǵan jeri Sheńgeldidegi mektepke de onyń esimi berilgen.
- 110 jyldyǵynda Óskemendegi Ablaketke shaǵyn aýdanyndaǵy kóshelerdiń biri onyń atymen atalsa, 115 jyldyǵynda, ıaǵnı 2022 jyly qaladaǵy sol Jaqypbek Maldybaev kóshesiniń bastalar tusyna stella ornatyldy. Oǵan muryndyq bolǵan Óskemen ákimi Jaqsylyq Omarǵa alǵys aıtamyn. Stella avtory – músinshi Nurbol Qalıev. Ózdiginen eshkimge kóshe ataýy berilip, stella ornatylmaıdy ǵoı. Bul uzaq jyl boıy tókken terimniń óteýi desek te bolady. 90 paıyz eńbektiń 10 paıyzdyq lázzaty. Jaqypbek Maldybaev mundaı qurmetke ábden laıyq! Búgingi urpaq osyndaı batyrlaryn bilip, taǵzym etip, qurmet kórsetke eken deımin, - deıdi qalamger.