Jahandyq jylyný: keıingi 100 jylda jer temperatýrasy qalaı ózgerdi
ASTANA. KAZINFORM – Qazir adamzat aldynda turǵan eń aýqymdy syn-qaterlerdiń biri retinde klımattyń ózgerýi aıtylady. Ǵalymdar boljamynsha, keıingi 100 jyl ishinde jerdiń ortasha temperatýrasy 1,2 gradýsqa kóterilgen. Jahandyq jylyný áserinen ekologııalyq, áleýmettik jáne ekonomıkalyq problemalar týyndap jatyr. Jibek Joly telearnasynyń «Jahan jaıy» baǵdarlamasy ekologııalyq daǵdarys jalǵasa berse, aldaǵy ýaqytta qandaı jaısyzdyqtar bolýy múmkin ekenin saraptap kórdi.
Memleketterdiń 10 paıyzy ǵana klımat týraly esep bergen
Ekologııanyń basty jaýy – óndiris. IPCC halyqaralyq uıymynyń zertteýi boıynsha, álemde 1850 jyldan bastap óndiristik damý qarqyn alǵan. Ári dál osy kezeńde jahandyq jylyný úrdisi bastalypty. Sarapshylardyń aıtýynsha, eger jahandyq jylyný 1,5-2 °C-tan assa, adamzattyń jer betinde tirshilik etýi edáýir qıyndaıdy. Álem elderi klımat ózgerisine qarsy kúreste tıisti deńgeıde belsendi bolmaı otyr. Kómirqyshqyl gazy bólinýin azaıtý týraly shart óte baıaý oryndalýda.
BUU 1988 jyly Klımattyń ózgerýi jónindegi úkimetaralyq jumys tobyn qurdy. Al 2015 jyly halyqaralyq Parıj kelisimin qabyldady. Ol jahandyq jylynýdy 2°C-tan tómen, múmkindiginshe 1,5 °C deńgeıinde ustap turýdy maqsat etti.
Nazarbaev ýnıversıtetiniń ekologııa júıesi zerthanasynyń jetekshisi, professor Výdjın Lıdiń aıtýynsha, álem memleketteriniń bet alysy kóńil kónshitpeıdi.
– Parıj hattamasyna qosylyp, kómirqyshqyl gazy deńgeıin 15 paıyzǵa azaıtý, temperatýrany 1,5 gradýs sheginde ustap turý shartyna bári kelisti. 2025 jylǵa deıin barlyq memleketter ózderiniń ulttyq deńgeıde anyqtalǵan úlesteri týraly esepterin ótkizýge tıis edi. Alaıda is júzinde atalǵan elderdiń 10 paıyzy ǵana klımat týraly esebin tapsyrdy. Eń ókinishtisi, olardyń maqsattary aýqymdy emes, «satylap kóteriletin júıe» saqtalmaǵan. ıAǵnı maqsattar men qarjy kólemi jyl saıyn ulǵaıýy tıis edi. Elderdiń klımat salasynda alǵa qoıǵan ulttyq maqsattary ambıtsıozdy emes, tipti keıbireýleri keri ketken. Bul óte qıyn jaǵdaı, – deıdi sarapshy.
Eger jer beti taǵy 2 gradýsqa jylynatyn bolsa, aptap ystyq bolyp, orman órti údep, egistik shyqpaı, azyq-túlik tapshylyǵy, klımattyq mıgratsııa bastalady. Aýa temperatýrasy 3-4 gradýsqa joǵarylasa, Antarktıdanyń batys bóligi men Grenlandııa muzdyqtary túgel erıdi. Teńiz deńgeıi 2 metrge deıin kóterilip, úlken qalalardy sý basýy múmkin.
Al endi 5-6 gradýsqa ysysa, Antarktıdanyń shyǵys bóligindegi muzdyqtar da erip, teńiz ondaǵan metrge kóteriledi. Mundaı jaǵdaıda jaǵalaýda ornalasqan bútin bir memleketter sý astynda qalýy múmkin. Bıosfera júıesi kúırep, adamnyń tirshilik etýine qolaıly jer mólsheri meılinshe azaıady. Bul eń ekstrımaldy, uzaq merzimge arnalǵan stsenarıı.
Keıingi jyldary tabıǵı apattar artty
2019 jyldyń jeltoqsanynda ońtústik jer sharynda ornalasqan Aýstralııada aýa raıy ádettegiden tym ystyq boldy. Temperatýra 3 aı qatarynan 48-50 gradýsty kórsetti. Oǵan jel men naızaǵaı qosylyp, aqyry arty alapat órtke ulasty. Jalpy aýmaǵy 18 mln gektar jer órtenip, ormanda tirlishik etetin koala, kengýrý, túkti kýskýs, ehıdna jáne vombat sııaqty sırek kezdesetin janýarlardyń 3 mıllıardy janyp ketti. 34 adam qaza tapqan. Jergilikti halyq ony Black Summer, ıaǵnı «qaraly jaz» dep atady.
Biraq bundaı jaǵymsyz oqıǵalar álemniń ár túkpirinde bolyp jatyr. 2019 jyly Reseıde 1,7 mln gektar jer órtendi. Sol jyly Sibirde de kún ysyp, 3 mln gektar jer órtengen oqıǵa tirkeldi. Qara tútin Qazaqstanǵa deıin jetti.
2020 jyly AQSh-tyń Kalıfornııa shtaty da qyzyl jalynnyń qursaýynda qalyp, 1,7 mln gektar jer qara kúıege aınaldy. 2023 jyly Kanadada da orman ot ortasynda qalyp, 18,5 gektar jer kúl boldy.
Kelisim eshkimge jaýapkershilik júktemeıdi
NASA málimetine qaraǵanda 2024 jyly jerdegi ortasha temperatýra 2015 jylmen salystyrǵanda 0,4 °C-qa joǵarylapty. Eń alǵash klımattyń ózgerýi 1988 jyly BUU-nyń zertteýinde aıtyldy. Sol kezde UNFCCC Kıoto hattamasyn usyndy. Oǵan sáıkes, parnıktik gazǵa jatatyn kómirqyshqyl gazy, metan, azot totyǵy, ftorly kómirsýtekter, perftorkómirsýtekter, kúkirt geksaftorıdi 5 paıyzǵa azaıýy qajet bolǵan. Biraq hattamany uıymǵa kirgen memleketter oryndamady. Sondyqtan 2015 jyly ol Parıj kelisimi bolyp qaıta bekitildi.
World Meteorological Organization jahandyq jylyný protsesiniń derekterin 1850 jyldan bastap salystyrǵan. Sodan beri jer sharynda jylyný 1,1 gradýsty qurapty. 1850 jylǵa deıin tabıǵı jolmen aýanyń jylynýy turaqty deńgeıde bolǵanyn eskersek, nebári 170 jyldyń ishinde adamzat bárin ózgertti. Kómir jaǵý, gaz qoldaný, zaýyttar men kólikterdiń qaptaýy, tabıǵatty lastaý – osynyń bári kómirqyshqyl gazyn 2,5 trln tonnaǵa jetkizgen.
Endi temperatýranyń 2 gradýsqa ysýy úshin nebári 400 mln tonna kómirqyshqyl gazy jetkilikti. Qazirgi qarqynmen aldaǵy 10 jylda sol deńgeıge jetýimiz múmkin. Óıtkeni Conference of the Parties-diń 2021 jylǵy esebinde jyl saıynǵy aýa qysymynyń kóterlýi 40 mln tonna ekeni kórsetilgen.
Eger qazirden Parıj kelisimine kirgen 190 memleket birlesip klımattyń ózgerýin tejemese, eń pessımıstik stsenarııde 2100 jyly jahandyq jylyný 4 gradýsqa jetpek. Ol kezde planetadaǵy órt jıiligi 39 ese artady. ıAǵnı, Antraktıdaǵy muz erip, jerdi sý basady, ne qurǵaqshylyq bolady. Negizi kelisimde damyǵan elder damýshy elderdiń ekologııalyq problemalarymen kúresý úshin jyl saıyn 100 mlrd dollar bólýi qajet ekeni jazylǵan. Alaıda damyǵan elderdiń kóbi bul iske qulyqsyz.
– 2009 jyly damýshy elderge kómek retinde jyl saıyn 1 mlrd dollar bólý týraly sheshim qabyldandy. Negizgi maqsat klımatty saqtaý jónindegi bastamalardy qarjylandyrý bolatyn. Ony 2020 jyly iske asyrý kerek edi. Biraq olar ony oryndaı almady. Shyndyǵynda, olar bul somany tek 2022 jyly jınaqtaı aldy. Sol jyly 100 mlrd-tan asyp, 116 mlrd-qa jetti. Biraq ol eki jyl keshikti. Bul sheshim 10-11 jyl buryn qabyldanǵan bolatyn. Ol kezde 100 mlrd úlken qarjy edi. Biraq 2030 jylǵa qaraı 1 trln dollar qajet bolady.
Keıbireýler «nege damyǵan elder tóleýi kerek? Bul – ádiletsizdik» dep jatady. Mysaly, Donald Tramptyń ózi osylaı aıtady. Ǵalym retinde men úshin baı elderdiń qarjy bólýi qısyndy. Óıtkeni damyǵan memleketter ónerkásipti erte bastady, kómir men munaıdy da olar birinshi bolyp paıdalandy. Kómirqyshqyl gazyn aýaǵa eń kóp mólsherde shyǵardy. Qazir onyń zııandy ekenin bilgen soń, olar balamaly energııaǵa kóship jatyr. Al damýshy elderge «sender de biz sııaqty bolyńdar» deýi durys emes. Sondyqtan damyǵan elderdiń tólem jasap, klımattyq qarjylandyrýǵa kómektesýi – ádiletti, – deıdi professor Výdjın Lı.
Qazir temperatýranyń 1,1 gradýsqa jylynýynan muz massasy Arktıkada 40%-ǵa, Antarktıkada 20-30%, Grenlandııada 4-5%-ǵa azaıypty. Muhıt pen teńiz de buryn aýany salqyndatsa, endi ózderi de jylyna bastady.
Al optımıstik stsenarııde 2100 jyly jahandyq jylynýdy 1,5 gradýsta ustap turýǵa múmkindik bar. Ol úshin adamzat jasyl energetıkaǵa kóship, gaz, munaı jáne kómirden bas tartýymyz qajet. Biraq Parıj kelisimine qol qoıǵan 190 eldiń bul maqsattaǵy qarqyny tym báseń, sondyqtan optımıstik stsenarııge kúmán kóp.
– Qazir Parıj kelisimi erikti túrde ǵana oryndalady. ıAǵnı, eshqandaı májbúrleý, qatań retteý nemese naqty ereje, belgili bir sanktsııa da, maqsatqa jetkenderdi yntalandyrý da joq. Osy sebepti kútken nátıjege qol jetkizý óte qıyn. Bul – Parıj hattamasynyń ońaı oryndalmaýynyń birinshi sebebi. Ekinshi sebebi – qarjy tapshylyǵy. Damyǵan elder bóletin qarajat grantqa negizdelýge tıis edi. Biraq is júzinde ol kóbinese qaryz túrinde beriledi. Sondyqtan damýshy elder tabıǵatty qorǵaý boıynsha jobalar jasaǵysy kelse, qaryz alýǵa májbúr.
Meniń oıymsha, eger Parıj hattamasy sátti bolsyn desek, onda óte qatań retteý, yntalandyrý jáne sanktsııalar qabyldanýǵa tıis. Sondaı-aq klımattyq qarjylandyrý qaryz emes, grant túrinde berilýi kerek. Sonymen qatar damýshy elderde úlken bıýrokratııa bar. Qarjy alý nemese qaryz rásimdeý kezinde protsester ashyq emes, jemqorlyq ta kezdesedi. Osy sebepten bastamalar sátti júzege aspaıdy, – dep túıindedi sózin Výdjın Lı.
Qazaqstannyń da 2030 jylǵa deıingi mindeti bar
Ekonomıka men ekologııa bir-birimen tyǵyz baılanysty salalar. Máselen, Qazaqstandaǵy Araldyń joıylýy – ońtústiktegi maqta óndirisin asyra oryndaýdyń saldary. Teńizdiń ornynda maqtaǵa tógilgen tyńaıtqyshtarmen ýlanǵan sortań jer qaldy. Sýdyń quramy, ondaǵy tirshilik ıeleriniń túrleri ózgerdi, aýaǵa bólinetin tuzdy tozańnyń densaýlyqqa zııany 90-shy jyldardan beri aıtylyp júr. Aral ekologııasy - Qazaqstannyń klımattyq júıesine orasan ózgeris ákelgen qubylys. Teńizge kelip quıatyn ózenderdiń bastaýy kórshi memleketterde ornalasqandyqtan, problemany sheshý bir eldiń quzyryndaǵy sharýa emes.
Dese de Qazaqstan klımattyq daǵdarysty eńserý jolynda halyqaralyq qaýymdastyqpen birge qadam basyp kele jatyr. Parıj kelisimi aıasynda elimiz 2030 jylǵa deıin parnıktik gazdardyń taralýyn 1990 jylǵy deńgeıden 15 paıyzǵa azaıtýǵa mindetteme aldy.
QR ETRM Klımattyq saıasat departamenti dırektorynyń orynbasary Shattyq Tastemirovanyń sózinshe, Qazaqstan qazirden-aq klımattyń ózgerýin sezip otyr. Byltyr bolǵan sý tasqyndary osy klımattyń ózgerýimen baılanysty. Ózgerister ártúrli problemalarǵa ákelip soqtyrady. Mysaly, azyq-túlik qaýipsizdigine qaýip tónedi, sý defıtsıti, bıoalýandylyqtyń joıylýy. Parıj kelisimindegi mindetterdi oryndaý úshin Qazaqstanda strategııalyq qujattar qabyldanǵan.
– Birinshiden, 2060 jylǵa deıingi strategııa. Qazaqstannyń kómirtekti beıtaraptylyǵyna qol jetkizý týraly strategııalyq qujat. Bul negizgi ekonomıka sektorlaryn dekarbonızatsııalaý boıynsha baǵyttardy qamtıdy. Budan bólek – ortamerzimdi qujat bar. Sońǵy ret biz 2023 jyly bul qujatty jańarttyq. Qazir Parıj kelisiminiń taraptary osy ulttyq qujatty jańartyp, 2025 jyldyń aıaǵyna deıin konventsııanyń hatshylyǵyna joldaýy qajet. Bul jumys ár 5 jyl saıyn ótedi. Ár 5 jyl saıyn biz ambıtsııalardy joǵarylatamyz ba, qandaı qosymsha mindettemeler alamyz – qujat sony naqtylaıdy.
Qazir bul qujatty ázirleýge biz birneshe sarapshy, qoǵam belsendileri, bıznes ókilderin tartyp, jumys istep jatyrmyz. Budan bólek bizde klımattyń ózgerýine ekonomıka sektorlarynyń beıimdelýi boıynsha jumys atqarylýda. 2021 jyly qabyldanǵan kodekste jańadan normalar qabyldandy. Osy kodekste buryn qamtylmaǵan 4 ekonomıka sektory: aýyl sharýashylyǵy, sý sharýashylyǵy, orman sharýashylyǵy jáne apat saldaryn azaıtý sektory bar, – deıdi sarapshy.
Tastemirovanyń aıtýynsha, uzaqmerzimdi strategııany iske asyrý boıynsha 18 jol kartasy jasalǵan. Sonyń eń negizgisi – energetıka sektory, óndiris. Óndiristerde tehnologııalar engizý, kómirqyshqyl gazyn azaıtatyn tehnologııalardy qoldaný bar. Olar qymbat bolýy múmkin. Sondyqtan osy strategııanyń uzaq merzimin eskere otyryp, qaı jyldary qandaı shara qajet, zańnamalyq ózgerister qajet pe, sharalardy aıqyndaý qajet.
Ońtústik jarty shar turǵyndary soltústikke údere kóshýi múmkin
Álemge tanymal ǵalym, saıasattanýshy, fýtýrolog Parag Hanna jahandyq jylyný saldarynan aldaǵy ýaqytta ońtústik jarty shar turǵyndary soltústik jarty sharǵa qaraı údere kóshedi degen boljam aıtady. Álemdik ekologııalyq mıgratsııa bastalǵan jaǵdaıda Azııa men Afrıka halqyn Batys elderi qandaı shartpen qabyldaıdy?
Qazirdiń ózinde Amerıka men Eýropaǵa vıza berý talaby tym qatal. Klımattyq ózgeris, ásirese, Ortalyq Azııa aımaǵyna aýyr tıetinin aıtýshylar bar.
BUU Klımattyń ózgerýi jónindegi negizdemelik konventsııasynyń sarapshysy, PHD doktory Katıa Sımenova «kóshi-qon – adamzat tarıhynyń bir bóligi jáne ol bolashaqta da jalǵasatynyn» aıtady.
– Másele bul úderistiń baqylanbaı, májbúrli kóshi-qon túrine aınalýynda. Sondyqtan úkimetter, halyqaralyq uıymdar, azamattyq qoǵam birigip, bul qaýiptiń aldyn alýy kerek. Bul táýekelge qarsy naqty ne isteýge bolady? Ony sheshýdiń eki joly bar: birinshisi, klımattyń ózgerýine tek aldyn alý emes, beıimdelý turǵysynan da qaraý qajet. Ekonomıka men qoǵam klımattyń áserine beıimdele bilgeni jón. Ekinshisi, klımattyń ózgerýin ornyqty damý turǵysynan keshendi túrde qaraý. Tek osyndaı tásilmen biz deni saý planetany, jaqsy ekonomıkany jáne urpaǵymyz úshin jarqyn bolashaqty qamtamasyz ete alamyz, – dedi maman.
Sımenova buǵan qosa Ortalyq Azııanyń klımat ózgerisine óte osal aımaq ekenin jetkizdi. Bul – qurǵaqshylyq, sý tasqyny, orman órti sekildi apattardyń jıileýine ákeledi.
Sóz sońynda, Parıj kelisimine sáıkes, Eýropalyq Odaq 2030 jylǵa qaraı kómirqyshqyl gazy kólemin 55 paıyzǵa, AQSh 50 paıyzǵa azaıtý, Qytaı 2060 jyly, Úndistan 2070 jyly kómirteksiz ekonomıkaǵa kóshý mindettemelerin aldy. Biraq atalǵan mindettemeler oryndalmaǵan jaǵdaıda eshkim eshqandaı jaýapqa tartylmaıdy. Qujatta mindetteý tetikteri qarastyrylmaǵan, erikti júzege asyrý talaby ǵana bar. Sondyqtan adamzattyń taǵdyry damyǵan elderdiń peıili men pragmatıkalyq sanasyna baılanyp turǵandaı áser qaldyrady.