Jahandyq saýda, AQSh pen Qytaı arasyndaǵy shıelenis, JI-di retteý — Van Hýeııaomen suhbat
ASTANA. KAZINFORM — Qytaı jáne jahandaný ortalyǵynyń nezigin qalaýshy ári prezıdenti Van Hýeııao Kazinform agenttigine eksklıýzıvti suhbat berip, AQSh-tyń ekonomıkalyq sheshimderiniń álemdik saýda-sattyqqa yqpaly, halyqaralyq saıasatty reformalaý qajettigi, jasandy ıntellektini retteýdegi Qytaıdyń róli jaıly aıtty.
— AQSh prezıdenti Donald Tramptyń baj salyǵyna, onyń ishinde qytaı taýarlaryna qatysty sońǵy sheshimderin eskere otyryp, jahandyq saýda-sattyqta qandaı ózgerister kútesiz? Olar mańyzdy bola ma? Ortaq ymyra tabylady dep oılaısyz ba? Óıtkeni, mundaı qatań saýda-sattyq soǵysy Vashıngtonǵa da, Beıjińge de paıda ákelmeıdi ǵoı.
— Menishe, prezıdent Tramp bir aıǵa jýyq qyzmette bolǵan kezde-aq búkil álemmen saýda-sattyqta tepe-teńdikti qalpyna keltirýge tyrysyp otyr. Onyń birinshi prezıdenttik merziminde Qytaıǵa basa nazar aýdarylsa, endi qazir bárine baǵyttalyp otyr. Qysqa merzimdi keleshekte bul álemdik ekonomıkaǵa zııanyn tıgizedi. Óıtkeni bul dúrbeleńge, beıberekettikke jáne aıtarlyqtaı túzetýler engizý qajettiligine ákeledi.
Al uzaq merzimdi keleshekte bul AQSh-ty oqshaýlap, basqa elderdiń bir-birimen saýda jasaýyna ıtermeleýi yqtımal. Osylaısha, bul saıasat jumys istemeýi múmkin bolsa da, keıbir teńgerimsizdikterdi joıýy qajet sııaqty. Atap aıtqanda, eger Qytaı men AQSh saýda soǵysyna kirse onda bul eki el úshin de óte nátıjesiz bolmaq.
Menińshe, Qytaı bul qysymǵa birinshi merzimde tótep bere aldy. Shyn máninde Qytaı men AQSh arasyndaǵy saýda-sattyq tipti birinshi merzimmen salystyrǵanda arta tústi. Sondyqtan, meniń oıymsha, AQSh muny odan ári kelissózder júrgizýge ıtermeleý úshin qural retinde paıdalanady jáne bul durys. Ózderińiz de biletindeı, Qytaı aıtýdan qoryqpaıdy jáne aıtamyz da.
Biz osy máselelerdiń barlyǵyn sheshe alamyz. Ózara jáne tıimdi birneshe mámile jasaıyq. Saýda baj salyǵyn toqtataıyq. Uzaq merzimdi keleshekte bir ústel basyna otyryp, ózara tıimdi sheshimder taba alsaq, bul Qytaıǵa, AQSh-qa jáne búkil álemge paıda ákeler edi.
«Demokratııaǵa qarsy avtokratııa» sııaqty ıdeologııalyq áńgimelerge nemese AUKUS, Quad ne Kemp-Devıd syndy geosaıası alıanstar qurýǵa baılanyp qalýdyń qajeti joq. Onyń ornyna ekonomıkalyq máselelerge — Trans-Tynyqmuhıttyq seriktestik týraly jan-jaqty jáne progressıvti kelisimge, Jan-jaqty óńirlik ekonomıkalyq seriktestikke, tipti Dúnıejúzilik saýda uıymyna kóbirek kóńil bólý jáne reformalarmen jumys isteý kerek. Uzaq merzimdi keleshekte bul máselelerdi sheshýimiz qajet. Biraq qysqa merzimde ony júzege asyrý óte shashyrańqy bolmaq.
— Baj salyǵy máselesi Eýropadaǵy saıası shıelenistiń kúsheıýimen tuspa-tus keldi. Germanııadaǵy ahýal parlamenttik saılaý qarsańynda belgisiz bolyp tur. Al Frantsııada ekonomıkalyq daǵdarys Úkimettiń jıi aýysýymen tereńdeı túsýde. Osyǵan oraı eýroǵa qatysty boljamyńyz qandaı? Ásirese, NATO-ǵa múshe elder qorǵanys shyǵyndaryn kóbeıtýge májbúr bolaryn eskersek EO múshe elder arasyndaǵy ekonomıkalyq jaǵdaıǵa narazylyqtyń artýy aıasynda óziniń syrtqy mindettemelerin saqtaı ala ma?
— Menińshe, Eýropalyq odaqty alda qıyn kezeń kútip tur. Qaqtyǵystar aıaqtalǵan joq, Tramp qorǵanys bıýdjetin ulǵaıtýdy talap etip otyr. Ekonomıkalyq ósim baıaýlap, saıası jaǵdaı bulyńǵyr bolyp qala bermek. Germanııa men Frantsııa úkimetteri turaqsyz bolýy múmkin. Bul qosymsha qıyndyqtar týdyrady.
Osy turǵydan alǵanda, EO barynsha strategııalyq áreket jasap, táýelsizdigin tanytýy jáne Qytaı men AQSh arasynda óz ornyn tabýy kerek. Tramptyń istep jatqany, onyń ishinde Grenlandııany basyp alýǵa degen nıeti Eýropa elderine barynsha geosaıası qysym jasaıdy. Qazir EO úshin Qytaıdy strategııalyq qarsylas sanaıtyn AQSh-pen tyǵyz yntymaqtastyqtyń ornyna Qytaımen, ózge eldermen jáne jahandyq ońtústikpen baılanystardy nyǵaıtý úshin óte qolaıly sát. Óıtkeni, Eýropa Qytaıdy birizdi básekeles retinde qarastyrady.
EO álemdegi eń iri ekonomıkalardyń biri bolyp qala beredi. Qytaı men EO aldaǵy týrbýlentti ýaqyttarǵa tótep berý úshin birge jumys isteýi kerek.
Mundaı tásil endi múmkin emes sııaqty. Sonymen qatar, Qytaı men EO ekonomıkalyq yntymaqtastyqty nyǵaıtýy qajet. Qazir birneshe jyl boıy qozǵaýsyz turyp qalǵan EO men Qytaı arasyndaǵy ınvestıtsııalar týraly jan-jaqty kelisimdi jandandyrý jáne qaıta bastaý úshin qolaıly ýaqyt sııaqty. Eýropalyq odaq pen Qytaıdyń osynaý qıyn kezeńde yntymaqtastyqqa aıtarlyqtaı áleýeti bar.
Túptep kelgende EO álemdegi eń iri ekonomıkalardyń biri bolyp qala beredi. Qytaı men EO aldaǵy qubylmaly ýaqytqa tótep berý úshin birlese jumys isteýi tıis.
— Jyl basynan beri álemdik basty BAQ-tar Donald Tramp pen onyń sheshimderine nazar aýdaryp otyr. Onyń Gaza sektoryna qatysty málimdemelerin qalaı baǵalaısyz? Vashıngtonnyń Gaza sektoryn baqylaýǵa alý nıeti qanshalyqty shyndyq?
— Prezıdent Tramptyń aıtqandary ras ta shyǵar dep oılaımyn. Biraq, bizge álemdegi tepe-teńdik qajet. Aıtaıyn degenim, Qytaı Parsy shyǵanaǵy elderiniń jáne Taıaý Shyǵystyń kóptegen eliniń eń iri saýda seriktesi, sonymen qatar ol jaqta aıtarlyqtaı ekonomıkalyq yqpalǵa ıe. Sondyqtan 2 mıllıon palestınalyqty Gazadan basqa elderge kóshirý jaqsy ıdeıa dep aıta almaımyn. Óıtkeni bul alasapyranǵa ákelýi yqtımal.
Alaıda, Qytaı BUU Qaýipsizdik keńesiniń bes turaqty múshesiniń biri retinde EO jáne basqa da kóptegen elmen birge AQSh usynystaryna úılestirilgen kózqaras usyna alady. Menińshe, Eýropalyq odaq, árıne, Qytaı da palestınalyqtardyń Gazadan qonys aýdarýyna qarsy. Buryndary barlyq el qoldaý kórsetken eki memleket qurý týraly sheshimdi ustanaıyq jáne muny shynymen júzege asyraıyq.
Qytaı AQSh-tyń birjaqty tásiline mańyzdy qarama-qarsylyq qyzmetin atqarady. Sonymen qatar Qytaı — Parsy shyǵanaǵy men Taıaý Shyǵys elderiniń jaqsy dosy. Shyndyǵynda 14 palestınalyq fraktsııamen syndarly ıdeıalar usyna alamyz. Infraqurylym qurýdyń keń múmkindikterine Qytaı ıe Gaza sektoryn, sondaı-aq Ýkraınany qalpyna keltirýge kómek kórsete alady.
Qytaıdyń Taıaý Shyǵysty beıbit retteýge qatysýy jáne BRIKS-ti qosa alǵanda EO-men, basqa eldermen birlesip, eki memleket týraly durys sheshimdi qoldaýy úlken mańyzǵa ıe bolady. Biz tek bir eldiń birjaqty áreketteri myńdaǵan palestınalyqtardyń taǵdyryn anyqtaýyna múmkindik bermeýimiz kerek.
— Jasandy ıntellekt álemdik derjavalar arasyndaǵy básekelestiktiń negizgi salasyna aınaldy. Kóptegen el jasandy ıntellekt damýyn retteý jáne baqylaý sharalaryn engizip jatyr. Máselen, Eýropalyq odaq jasandy ıntellekt júıelerin retteý týraly jańa zań qabyldady. Sizdiń oıyńyzsha bul sharalar qanshalyqty tıimdi bolmaq?
— Parıjdegi jasandy ıntellekt sammıtinen qazir ǵana oraldym. Menińshe, jasandy ıntellektti damytý men retteý — bul halyqaralyq deńgeıde sheshilýi tıis mindet. Qazirdiń ózinde klımattyń ózgerýimen aınalysyp jatyrmyz. Endigi ýaqytta jasandy ıntellekt pen jahandyq qaryz bar. Ýnılateralızm osynaý jahandyq aýylda jumys istemeıdi — bárimiz bir jerdemiz, bir ǵalamshardamyz.
Jasandy ıntellekt — bul eki ushy bar taıaq. Biz ony qalaı basqaratynymyzǵa jáne retteıtinimizge baılanysty jaqsy nemese jaman bolýy múmkin. Qytaı, Frantsııa, EO jáne Úndistan Parıjde jasandy ıntellekt deklaratsııasyna qol qoıdy. Al AQSh pen Ulybrıtanııa odan bas tartty. Bul qazirdiń ózinde ıdeologııaǵa nemese saıası júıelerge baılanysty emes, jasandy ıntellektini jahandyq basqarýdyń bolashaǵy týraly jalpy túsinikke negizdelgen bólinýdi kórsetedi dep oılaımyn. Menińshe, bul jaqsy tásil.
Bizge AQSh pen Ulybrıtanııany jasandy ıntellekt deklaratsııasyna qosylýǵa, sondaı-aq jasandy ıntellektini basqarýdyń jańa jahandyq júıesin qurýǵa sendirýimiz qajet. Osy turǵyda Qytaı, Frantsııa, Úndistan, EO jáne basqa da kóptegen el, onyń ishinde AQSh pen Ulybrıtanııa birlesip jumys isteýi tıis. Menińshe, bul jaqsy bastama jáne birge jumys isteýdi jalǵatyraıyq.
— Qytaı DeepSeek sııaqty júıelerdi damyta otyryp, jasandy ıntellekt salasynda aıtarlyqtaı jetistikke jetti. Keıbir aspektilerde máselen ChatGPT sııaqty batystyq balamadan da asyp tústi. Sizdiń oıyńyzsha, Qytaıdyń jasandy ıntellektti damytýdaǵy kelesi qadamy qandaı?
— Iıa, menińshe, jasandy ıntellekt — bul shynymen de adamzat balasy tıimdi basqarýdy úırenýi tıis qýatty qural. Biraq, muny jaqsyraq jáne ekonomıkalyq barynsha tıimdi jasaýymyz kerek. Qytaı kompanııasy jasaǵan DeepSeek modeli naǵyz serpilis sanalady. Bul jasandy ıntellekt salasyndaǵy revolıýtsııalyq, jańa qubylys. DeepSeek ashyq bastapqy kodtardy usynady. Bul ashyq júıe, shyǵyndar turǵysynan áldeqaıda únemdi, tıimdirek jáne ol qunynyń bir bóligi ǵana.
Joba Batystyń, ásirese amerıkalyqtardyń jetekshi jasandy ıntellekt kompanııalarynyń monopolııasyn buzady. Ol damýshy elder úshin bolashaqta jasandy ıntellekt tehnologııalaryn ıgerýge mol múmkindik beredi. Ol shaǵyn bıýdjetpen ázirlenýine mıllıardtaǵan, tipti trıllıondaǵan dollar qajet bolǵan quraldardaı tıimdi qýatty jasandy ıntellekt quraldaryn jasaýǵa bolatynyn kórsetedi.
Osylaısha, men ony óte mańyzdy dep sanaımyn. Bul bolashaqqa, onyń ishinde jahandyq Ońtústik elderine, damýshy elderge áldeqaıda aýqymdy jol ashty. Jasandy ıntellektti ıgerý, onyń múmkindikterin paıdalaný adamzattyń bolashaq ıgiligine aınalady. Sonymen qatar salaýatty básekelestikti qamtamasyz etedi. Sondyqtan barlyq jasandy ıntellekt kompanııalary muny quptaıdy.
Bul — jasandy ıntellekt salasyndaǵy salaýatty básekelestik. Biraq Qytaı jasandy ıntellektiniń eń iri ortalyqtarynyń biri retinde álemdegi JI salasy talanttarynyń úlken pýlyna ıe. Qytaı ýnıversıtetterin jyl saıyn 30 mıllıon stýdent bitiredi, olardyń jartysy ǵylym men ınjenerııaǵa mamandanǵan. Qytaıdyń JI salasynda mol tájirıbesi bar jáne AQSh-taǵy bul salanyń kóptegen sarapshysy Qytaıdan shyqqan. Menińshe, Qytaı, AQSh, EO jáne jahandyq Ońtústik elderi arasynda jasandy ıntellektini barlyq el men adamdarǵa qoljetimdi etý jáne ony paıdalanýdy jaqsartý úshin yntymaqtastyqtyń mol múmkindigi bar.
Demek, meniń oıymsha, DeepSeek — bul jasandy ıntellekttiń jarqyn bolashaǵy bar ekenin kórsetetin JI salasyndaǵy revolıýtsııalyq jetistik.
— Taǵy bir qyzyqty oqıǵa — Apple men Alibaba-nyń Qytaıdaǵy iPhone-ǵa arnalǵan jasandy ıntellektti damytýdaǵy yntymaqtastyq. Bul seriktestik Qytaı tehnologııalyq naryǵy úshin de, álemdik naryq úshin de neni bildiredi?
— Menińshe, bul keremet jańalyq. Aıtaıyn degenim, Qytaı men Apple smartfondar úshin jasandy ıntellekti ázirleýde Alibaba-men yntymaqtasady jáne bul óte jaqsy. Apple álemdegi eń iri smartfon óndirýshi, óziniń iPhone-ynyń 80-90 paıyzyn Qytaıda óndiredi. Eger Alibaba jasandy ıntellekt salasyndaǵy seriktesine aınalsa, onda iPhone Qytaıda, sondaı-aq búkil álemde naryqtyń úlken úlesin alyp, jalǵastyratynyna senimdimin.
Bul AQSh pen Qytaı arasyndaǵy kelispeýshilikterge qaramastan olardyń áli de birge jumys isteı alatyndyǵyn kórsetedi. Sondyqtan TikTok qabyldanady dep úmittenemin. Sondaı-aq, Google, X Qytaıǵa keledi dep úmit artamyz. Shyndyǵynda da baqylaýdy álsireteıik, bir-birimizge ashylaıyq, Qytaı, AQSh jáne búkil álem arasyndaǵy yntymaqtastyqty jaqsartaıyq.
Suhbattyń aǵylshyn tilindegi túpnusqasyna myna silteme arqyly oqı alasyzdar.