Zańsyz qazbadan zańǵa deıin: Arheologııa salasy qalaı retteledi
ASTANA. KAZINFORM – Arheologııa salasyndaǵy júıesizdik áli de saqtalyp otyr. Olqylyqtardy joıý maqsatynda Senat «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine tarıhı-mádenı mura obektilerin qorǵaý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańyn maquldady. Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy qujattyń ulttyq muraǵa yqpaly men salaǵa ákeletin ózgeristerin sarapshylarmen birge jan-jaqty taldady.
Baqylaý tapshylyǵy men lıtsenzııa tártibi
Arheolog Syrym Esenniń aıtýynsha, salada áli kúnge deıin júıe men birizdi tártip qalyptaspaǵan. Ol ásirese qurylys júretin aýmaqtardaǵy jaǵdaıǵa toqtaldy.
– Buryn lıtsenzııanyń bir-aq túri bolatyn. Sol merzimi shekteýsiz lıtsenzııanyń negizinde Qazaqstannyń kez kelgen aýmaǵynda, kez kelgen eskertkish túrimen jumys isteýge ruqsat berildi. Mysaly, ken óndirý aldynda arheologııalyq saraptama jasalyp, qazýǵa bola ma, joq pa sol zertteletin. Qolynda lıtsenzııasy bar arheologııa ınstıtýtynyń mamandary baryp, bul jumysty atqara alatyn. Alaıda lıtsenzııany satyp alǵan jeke mekemeler júıeni teris paıdalanyp, «munda eskertkish joq» degen jalǵan jeleýmen qorytyndy jasap, paıda tabýǵa tyrysty. Onyń astarynda buzylyp ketken qanshama eskertkish bar, – deıdi Syrym Esen.
Mamannyń aıtýynsha, olqylyqtardy joıý úshin arheologter arnaıy usynyspen shyqqan.
– Zań jobasyna lıtsenzııany birneshe kategorııaǵa bólýdi usyndyq. Saraptama júrgizý, avarııalyq qazba, ǵylymı zertteý jumystary úshin jeke-jeke lıtsenzııa berý týraly usynys engizdik. Biraq ol nusqa qabyldanǵan joq, – deıdi arheolog.
Baqylaýdyń joqtyǵy salany odan ári kúrdelendirip otyr. Depýtat Ashat Aımaǵambetovtiń aıtýynsha, qaǵaz júzinde jylyna 70 qazba júrgiziledi dep kórsetilgenmen, shyn máninde ol 300-ge jetýi múmkin. Demek, atqarylǵan jumystyń tórt ese kóp bóligi tirkeýsiz qalyp, esh jerde kórsetilmeıdi. Al zańnamadaǵy túzetýler osy máseleni sheshýdi maqsat etedi.
– Endi arheologııalyq jumystar eki baǵytqa bólinedi. Birinshisi – josparly qazbalar, ıaǵnı ǵylymı maqsattaǵy zertteý. Ekinshisi – preventıvti qazbalar, bul – qurylys aldynda nemese shuǵyl jaǵdaıda júrgiziletin arheologııalyq jumystar. Atalǵan tásil ınfraqurylym jobalaryn toqtatpaıdy, arheologtardyń jumysyn zańdastyrady jáne mádenı muramyzdy ýaqytynda saqtap qalýǵa múmkindik beredi, – dedi depýtat.
Qazirgi tańda arheologııada bir ret lıtsenzııa alǵan uıym ómir boıy jumys isteı beredi jáne onyń kadrlyq áleýeti nemese tájirıbesi tekserilmeıdi. Budan bylaı júıe túbegeıli ózgermek. Depýtattyń aıtýynsha, jańa, ádil lıtsenzııalaý júıesi engiziledi.
– Endi arheologııaǵa bólek, restavratsııaǵa bólek lıtsenzııa beriledi. Merzimi bes jyldy quraıdy. «Bir ret aldym, boldy» degen áńgime joq, – dedi depýtat.
Álkeı Marǵulan atyndaǵy arheologııa ınstıtýtynyń Monıtorıng jáne qorǵaý arheologııasy tobynyń jetekshisi Erlan Ámirovtiń aıtýynsha, buryn lıtsenzııa sheksiz ýaqytqa beriletindikten, mamandardyń tájirıbesi men biliktiligi de eskerilmegen.
– Zańnyń jańa redaktsııasy qýantty. Munda naqty biliktilik talaptary engiziletini aıtylǵan. Eger bireý zańdy buzsa, lıtsenzııasy alty aıǵa deıin toqtatylady nemese múlde qaıtaryp alynady. Bul zańsyzdyqty azaıtady, – deıdi Erlan Ámirov.
Tsıfrlandyrý derekter haosyn retteı me?
Arheolog Syrym Esenniń aıtýynsha, qazba jumystaryn esepke alý jáne artefaktilerdi tirkeý júıesi de tolyq emes. Nátıjesinde bir eskertkish birneshe ret zerttelse, basqalary nazardan tys qırap jatyr.
– Osy máselelerdi eskerip, tsıfrlandyrýdy engizý qajettigin 2019 jyly usyndyq. Bul eseptilik máselesin sheshýge baǵyttalǵan. Qazir elimizde 110-120 lıtsenzııasy bar mekeme bar, olardyń shamamen 60 paıyzy ǵana jumys isteýi múmkin. Solardyń qandaı nátıjege jetkeni, qandaı materıaldardy taýyp, ony qaıda qoıǵany belgisiz. Aldaǵy ýaqytta bul aqparat bir arnaǵa toǵysady dep úmittenemiz, – deıdi arheolog.
Ashat Aımaǵambetov beıbereket árekettiń jaqynda toqtaıtynyn jetkizdi.
– Arheologııalyq jumystardyń biryńǵaı tsıfrlyq júıesin quramyz. Onda esepter, eskertkishterdiń pasporttary men arheologterdiń tizimi túgel kórsetiledi, – dedi depýtat.
Ol sondaı-aq arheologııa salasynda ǵylymı baqylaý men úılestirýdiń joqtyǵyn jasyrmady.
– Endi jaǵdaı ózgeredi. Álkeı Marǵulan atyndaǵy arheologııa ınstıtýtynyń bazasynda Ulttyq arheologııalyq qyzmet qurylady. Jańa qyzmet qazba jumystaryn baqylaıdy, materıaldarǵa ǵylymı saraptama jasaıdy, biryńǵaı aqparattyq júıeni júrgizedi, arheologtarǵa ádistemelik qoldaý kórsetedi, qandaı kezeńderde jáne qandaı eskertkishter zerttelýi kerek ekenin anyqtap, naqty ǵylymı basymdyqtardy belgileıdi. Júıe arheologııa salasyn tártipke keltirýi tıis, – deıdi depýtat.
«Qara arheologter» men zańsyz qazba máselesi
Sala mamanynyń sózinshe, «qara arheologtarmen» problema da ýshyǵyp tur.
– Almaty mańynda altyn izdeýshiler kóbeıdi. Bul másele áleýmettik jelide de kórinis taýyp jatyr. Jerdi qazyp, qoparyp tastaıdy, altyn izdeımiz dep obalardy buzady. Olardy tyńǵylyqty baqylaý kerek, – deıdi Syrym Esen.
Arheolog zańsyz qazba jasaıtyndarmen betpe-bet kelgenin de aıtty.
– Qazyp júrgen jerinen beıtanys adamdardy ustap, polıtsııaǵa aparǵan kezde de eshteńe isteı almaısyń. Kóz aldymyzda olarǵa tek 60 myń teńge aıyppul salynǵan edi. Ashynasyń, – deıdi ol.
Buǵan deıin Ádilet vıtse-mınıstri Laýra Mersalımova Úkimet arheologııalyq jumystardy zańsyz júrgizgenderge jazany kúsheıtýge nege qarsy shyqqanyn túsindirgen edi. Vıtse-mınıstr zańnamaǵa ózgeris engizý kezinde statıstıkalyq derekter negizge alynǵanyn aıtty.
– Arheologııalyq jumystardy zańsyz júrgizgeni úshin qylmystyq jaýapkershilikti kúsheıtý boıynsha depýtattardyń usynysy Úkimet qorytyndysymen qoldaý tappady. Sebebi Qylmystyq kodekstiń tıisti baby boıynsha 2022 jyly ǵana 2 quqyq buzýshylyq tirkelgen. Sondyqtan qoldanystaǵy qylmystyq sanktsııalardy kúsheıtý qanshalyqty oryndy degen suraq týyndaıdy. Sonymen birge, eń aldymen quqyq buzýshylyqtardy ashý jáne aldyn alý sharalaryn qabyldaý qajet dep sanaımyz, – dedi ol.
Ashat Aımaǵambetov te qara naryqqa qatysty pikir bildirdi. Depýtattyń oıynsha, qazirgi ýaqytta tek ejelgi qalashyqtar men eskertkishter ǵana emes, sol jerlerden tabylǵan qundy artefaktilerdi de qoldan joǵaltyp jatyrmyz.
– Tarıhı zattar shetelge ketip, qara naryqta satylyp ketedi. Kóp jaǵdaıda olardy metall izdegish qurylǵylar arqyly taýyp alady. Keı adamdar muny jaı hobbı dep oılaıdy, biraq shyn máninde bul – eldiń tarıhyn urlaý. Sol úshin jańa zań jobasynda metall izdegishterdi jáne basqa da arnaýly qurylǵylardy lıtsenzııasyz qoldanýǵa tikeleı tyıym salý usynyldy, – deıdi depýtat.
Sonymen qatar qoǵamnyń da bul sharalarǵa qatysýy mańyzdy. Astana halyqaralyq ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy, fılosofııa doktory Arhad Moldahmettiń pikirinshe, arheologııalyq murany saqtaý tek memleketke júktelgen mindet emes, bul – ár azamattyń ortaq jaýapkershiligi.
– Jergilikti qaýymdastyqtardy tartý, eskertkishterdiń mańyzyn túsindirý, jastardy mádenı murany qorǵaýǵa yntalandyrý – uzaq merzimdi nátıjege jetkizetin mańyzdy qadamdar. Eger bul máseleler keshendi túrde sheshilse, biz tarıhı eskertkishterimizdi saqtap qana qoımaı, olardy ǵylymı zertteý men mádenı týrızmniń damýyna qyzmet etetin qundylyqqa aınaldyra alamyz, – deıdi ol.
Qalaı desek te, jańa zań jobasy arheologııalyq qazbadan keıin obektini saqtaý, aınalasyn qalpyna keltirý jáne materıaldardy ortalyqtandyrylǵan túrde saqtaý arqyly salany júıeleýge baǵyttalǵan. Memlekettik qor men Ulttyq depozıtarııdi qurý tarıhı murany qorǵaýdy kúsheıtip, ǵylymı zertteý men baqylaýdyń tıimdiligin arttyrady. Bul óz kezeginde zańsyz qazba men «qara arheologterden» keletin qaýipti azaıtady degen senim mol.
Aıta ketsek, álemdik arheologııa salasyndaǵy bedeldi basylym «Archaeology» 2025 jyldyń eń mańyzdy 10 jańalyǵyn atady.