Zań shyǵarý isin jańa sapaly deńgeıge kóterýge jaǵdaı jasalýda - R. Túsipbekov
- Tөrtinshi shaқyrylymdaғy ҚR Parlamenti үshinshi sessııasynyң ashylýynda Memleket basshysy N. Nazarbaev Қazaқstandaғy zaң shyғarý үderisiniң sapasyn edәýir kөterip, ony eýropalyқ standarttarғa odan әri jaқyndata tүsý қajettigin aıtty. Rashıd Tөleýtaıұly, қalaı oılaısyz, zaң shyғarý isin damýdyң jaңa deңgeıine shyғarý үshin ne isteý kerek?
- Kүnniң batýy men shyғýy қandaı aқıқat bolsa, tұtas қoғamnyң bir orynda shıyrlap tұryp қalmaı damıtyny da sondaı shyndyқ. Endeshe jүıeli һәm tұraқty damýdy қamtamasyz etý үshin zaңnamalyқ bazany da ұdaıy jetildirip otyrý қajet. Memleket basshysynyң el ekonomıkasynyң қarқyndy damýyn қamtamasyz etý үshin Үkimetke jүktegen tapsyrmalarynyң oryndalýy osy jұmyspen tikeleı baılanysty. Onyң үstine қazirgi kүni sapaly zaң azamattyқ қoғamnyң alғysharty ekeni barshaғa mәlim. Қoғamdaғy kүndelikti қarym-қatynastar da zaң shyғarý isimen baılanysty desek, bұl sanatta Әdilet mınıstrliginiң alar orny, atқarar қyzmeti orasan zor. Degenmen, қazirgi taңda қabyldanyp jatқan zaңdarғa қatysty tүrli syn-eskertpelerdiң de aıtylyp jүrgenin jasyrmaımyz. Қansha adam bolsa, sonsha pikirdiң týyndaıtynyn eskersek, әrıne, bұl zaңdylyқ. «Bı ekeý bolsa - daý tөrteý bolady», demeýshi me edi dana halқymyz. Syn tүzelmeı, min tүzelmes. Sondyқtan zaң shyғarý isiniң maңyzdylyғyn eskere kele, osy salaғa keң ұғymda қarap, sұraқ қoıýyңyz әdil.
Tәýelsizdiktiң alғashқy jyldarynan-aқ Elbasy Nұrsұltan Nazarbaevtyң zaң shyғarý isine basa mәn berýiniң arқasynda құқyқtyқ memleket қalyptastyrý jolynda қyrýar jұmystar atқaryldy. Naryқtyң zil batpan salmaғynan belimiz bүgilgen 90 jyldardyң қıyndyғyn eңserip, otandyқ ekonomıkanyң tez oңalýyna zaңnamalyқ bazanyң ýaқytynda қalyptasýy eleýli үles қosқany sөzsiz. Қazirgi taңda elimizdiң құқyқtyқ jүıesi basty-basty 283 zaңnan jәne Қazaқstan Respýblıkasynyң 16 kodeksinen tұrady. Biraқ bұl osymen boldyқ-toldyқ degen sөz emes.
Әdilet mınıstrliginiң tұtastaı memlekettiң құқyқtyқ jүıesin қalyptastyratyny Әdilet organdary týraly zaңda da anyқ aıtylғan. Biraқ әdilet vedomstvasy zaң shyғarý isimen ғana emes, notarıattar men advokattar ınstıtýty, қylmystyқ atқarý jүıesi jәne halyққa қyzmet kөrsetý ortalyқtary, sot saraptamasyn jүrgizý men dinı ister tәrizdi birneshe salanyң jұmysyn jүıelep otyrғan aýқymdy organ. Әrıne, bұl aıtýғa oңaı bolғanymen, memleket үshin maңyzdy isterdi tıisti deңgeıinde atқaryp, Elbasy Nұrsұltan Nazarbaevtyң bizdiң aldymyzғa қoıғan tapsyrmalaryn қaltyқsyz oryndaýda үlken jaýapkershilikti қajet etedi.
Ozyқtardyң қatarynan oıyp tұryp oryn alғysy keletin kez-kelgen memleket әrbir azamattyң mүddesin eskerip, pikirin құrmetteı bilýi shart. Bұl oıdaғydaı damý jolyna tүsip, қoғamdaғy kelisimdi saқtaýdyң қaınar kөzi. Қazaқstannyң bүgingi jetistigi de - osyndaı ұly mindetke degen ұmtylystyң, bүgingi kүnge deıin қabyldanғan zaңdardyң baıandy jұmys isteýiniң arқasynda mүmkin boldy. Biz ony moıyndaımyz. Biraқ bir orynda қalyp қalmaýymyz kerek.
«Taýyna қaraı aңy, zamanyna қaraı zaңy» degen mәtel bar. Biraқ ýaқyttyң yғyna үnemi jyғyla berý de үlken saıasat emes. Dәl қazirgi kezdegi eң үlken saıasat jaғdaıdy өzgerte bilýde. Demek, zaңnyң қabyldanýy bir basқa, al onyң oryndalýy bir basқa desek, dәl osy tұsta jaғdaıdy өzgertý degenimiz - zaңdardyң neғұrlym tıimdi jұmys isteýin қamtamasyz etý. 2008 jyly Үkimet Parlament қabyrғasyna 68 zaңnyң jobasyn ұsyndy. Al bıyldyң өzinde 44 құjat kezekte tұr. Onyң toғyzy Parlamenttiң talқylaýynda jatsa, on biri Үkimet pen Prezıdent әkimshiliginiң қaraýynda. 24 zaң jobasy әzirlenip jatyr. Biraқ zaңnyң sapasy sanmen өlshenbeıdi. Desek te, saıası құjattardyң kөbiniң tolyққandy sұryptaýdan өtpeı, osal tұstary kezdesip jatatyny jasyryn emes. Keı jaғdaıda zaңdardyң saıası sıpat alýy saldarynan, ony saralap jatatyndar da neken-saıaқ. ıAғnı, құjatty құnttap қaraýғa keıde zaңgerlerdiң de құlқy bolmaıdy. Bұғan zaң shyғarý isine ғylymı tұrғydan kelýdiң ornyna vedomstvalyқ mүddelerdiң eskerilýi sebep. Osy olқylyқtardyң ornyn joıyp, problemany keshendi tүrde sheshý үshin ұzaқ merzimdi «Құқyқtyқ saıasat kontseptsııasy» қabyldandy. Құjat 2010-2020 jyldar aralyғyn қamtıdy. Atalmysh jobanyң otandyқ zaң shyғarý isin damýdyң jaңa deңgeıine kөteretinine kәmil senemiz.
- Қazaқstandaғy zaң jobalarynyң sapasyn, jalpy zaң saraptamasyn jүrgizýdi jetildirý baғytynda atқarylyp jatқan isterge toқtalyp өtseңiz?
- Қazirgi taңda zaң jobalarynyң teorııalyқ negizin әzirleýmen Әdilet mınıstrligi janyndaғy «Zaңnama ınstıtýty» JShS aınalysady. Shyn mәnisinde bұl құrylymnyң moınyna jүktelgen mindet anaғұrlym aýқymdy. Bүginde ınstıtýttyң құramynda 70-ke jýyқ ғylymı қyzmetker bar. Alaıda, olar osy ýaқytқa deıin zaң jobalaryn daıyndaýғa bar ynta-yқylasymen kirise almaı keldi. Bұғan birneshe faktor sebep. Mәselen, ғylymı қyzmetkerlerge tөlenetin jalaқy mardymsyz. Sol sebepti zaңgerlerdiң barlyғy derlik ınstıtýtta tek қosymsha қyzmet jasaıdy. Mұndaı jaғdaı әrıne zaң shyғarý isiniң, sapaly zaң shyғarý isiniң ilgeri jyljýyna kedergi keltiredi. Osynyң barlyғyn saralaı kele, jýyrda ınstıtýttyң mәrtebesin arttyrý týraly sheshim қabyldandy. Bұdan bylaı atalmysh құrylym kommertsııalyқ sıpattaғy «jaýapkershiligi shekteýli seriktestik» emes, memlekettik mekeme mәrtebesin ıelenip, Әdilet mınıstrligi janyndaғy «Memleket jәne құқyқ ınstıtýty» bolyp қaıta jasaқtalmaқ. Bұl қadam ғylymı қyzmetkerlerdiң mәrtebesin өsirip қana қoımaıdy, sonymen қatar olardyң jalaқylarynyң mөlsherin ұlғaıtýғa jәne jұmysқa degen yjdaғattylyқtarynyң artýyna yқpalyn tıgizedi. Bұdan bөlek, «Memleket jәne құқyқ ınstıtýty» Үkimet pen Parlament jұmysyna қajetti құқyқtyқ zertteýler jүrgizedi. Қabyldanғan zaңdardyң tıimdiligin saralap, barlyқ mınıstrlikter men basқa da memlekettik mekemelerde қyzmet etetin zaңgerlerdiң kәsibı biliktiligin arttyrýғa atsalysady. Instıtýtқa memlekettik mekeme mәrtebesin berý arқyly biz ıýrısprýdentsııa, ekonomıka, fılosofııa, saıasattaný, әleýmettaný salalaryna, sondaı-aқ taғy da basқa salalarғa eңbegi siңgen tәjirıbeli ғalymdar men kәsipқoı zaңgerlerdi jұmysқa shaқyramyz. Bұl zaң jobalarynyң sapaly әzirlenýine jol ashady.
Bүgingi kүni zaң jobalaryn Әdilet mınıstrligi janyndaғy «Zaңnama ınstıtýty» JShS-nen bөlek, әrbir mınıstrlikter өzderi daıyndaıdy. Mұndaı үrdisten arylatyn ýaқyttyң kelgenin kөziқaraқty oқyrman jaқsy biledi. Sebebi, tүrli mүddeler қaқtyғysynan saıyp kelgende zaң jobasy jekelegen vedomstvalardyң yңғaıyna ıkemdelip, keıbir maңyzdy tұstar eskerilmeı jatatyny bar. Mұnyң saldary әrıne tүrli қarama-қaıshylyқtar týdyrary sөzsiz. Jaңadan құrylatyn ınstıtýttyң eң negizgi maқsaty - osy kemshilikterdi joıý. Bұdan bylaı zaң jobalaryn әzirleý mehanızmi 4 kezeңnen tұrmaқ. Aldymen, tıisti mınıstrlik құjattyң ilki kontseptsııasyn daıyndaıdy. «Memleket jәne құқyқ ınstıtýty» jұmys barysynda onyң қanshalyқty dұrys-bұrystyғyn zerttep, zaңnyң jobasyn әzirleıdi. Құjattyң nobaıy daıyn bolғanda Әdilet mınıstrligi zaң jobasyndaғy baptardyң Konstıtýtsııa men basқa da normatıvtik-құқyқtyқ aktilerge sәıkestigin қadaғalaıdy. Soңғy kezeңde Үkimettiң kelisimimen Prezıdent әkimshiligi taғy bir mәrte sүzgiden өtkizedi. Tek sodan keıin baryp ғana tereң taldaýdan өtken zaң jobasy Parlament қabyrғasyna jiberiledi. Bұdan өzge қalyң bұқaranyң pikirin eskerý maқsatynda, zaңnyң jobasy ınternet saıtta jarııalanyp, barshaғa қoljetimdi bolmaқ. Demek, kez-kelgen azamattyң ғalamtor arқyly қandaı da bir zaң jobasyna қatysty ұsynys aıtýyna tolyқ mүmkindigi bar.
Osylaısha mұқııat zerdelenip, parasat paıymnan өtip baryp қabyldanғan zaңdar ғana kүndelikti өmirde өz nәtıjesin beredi. Қazir zaңғa өzgeris engizý үrdisiniң beleң alғany sonsha, қarapaıym azamattar tұrmaқ, bilikti zaңgerlerdiң өzi қaı zaңғa қandaı tolyқtyrýlar jasalғanynan beıhabar bolyp jatady. Al joғaryda atap өtken «Memleket jәne құқyқ ınstıtýtynyң» jұmysyn dұrys jolғa қoısaқ, қoldanysқa engen zaңғa kөp ýaқyt өtpeı jatyp tolyқtyrýlar engizetin құbylystan arylamyz. Қoryta aıtқanda, zaң shyғarý isin jaңa sapaly deңgeıge kөterýge jaғdaı jasalady.
- Jasyratyny joқ, қazirgi taңda elimizdegi zaң jobalarynyң basym kөpshiligi resmı tilde әzirlenedi de, odan keıin memlekettik tilge aýdarylady. Depýtattardyң arasynda bұғan syn aıtýshylar bar. Basty ýәj - memlekettik tilge aýdarylғan zaң jobalary sapasynyң syn kөtermeıtindigi. Osy oraıda, sұraıyn degenim: zaң jobalarynyң eң bolmaғanda, 50 paıyzy nege memlekettik tilde әzirlenbeıdi? Әlde bizde mұndaı mүmkindik joқ pa?
- «Қazaқstan Respýblıkasynyң til týraly» Zaңy men Tilderdi қoldaný men damytýdyң 2001-2010 jyldarғa arnalғan memlekettik baғdarlamasyn iske asyrý boıynsha Әdilet mınıstrligi maқsatty jұmystar jүrgizip otyr. Aıtalyқ, Әdilet mınıstriniң bұıryғymen is jүrgizý 2007 jyldyң қaңtar aıynan bastap tolyқtaı memlekettik tilge kөshkendikten, mınıstrlik қabyrғasynda әzirlenip jatқan zaң jobalary da қazaқ tilinde daıyndalýda. Biraқ құjattardyң memlekettik tildegi jәne orys tilindegi mәtinderiniң birdeı jazylmaýy ortaқ termınologııalyқ sөzdiktiң joқtyғymen baılanysty. Osynyң saldarynan Premer-Mınıstr Keңsesi, Parlament jәne memlekettik organdardyң aýdarmashylary arasynda daý týyndaıdy. Zaң mәtinderindegi қarama-қaıshylyқtardyң kөbi keıbir қazaқsha sөzderge orys tilindegi balamasynyң dәl kelmeýinen oryn alyp jatady. Maғynasy tolyқ ashylmaı, tүsinbeýshilik týғyzady.
Zaң jobalaryn memlekettik tilde jazýdaғy kedergilerdiң biri - memlekettik organdarda ana tilimizdi jetik biletin қyzmetkerlerdiң azdyғy. Bұl problemany sheshý maқsatynda Әdilet mınıstrligi naқty is-sharalar atқaryp jatyr. Aıtalyқ, 1998 jyldan beri қazaқ tilin oқytý kýrstary ortalyқ apparatpen қatar, jergilikti jerlerde jүıeli tүrde jүrgizilip keledi. Sonymen қatar, Әdilet mınıstrligine memlekettik tildi jatyқ biletin bilimdi zaңgerler jұmysқa alynýda. Shyntýaıtyna kelgende, mұndaı mamandardy tabý oңaı emes. Biraқ biz қol қýsyryp otyrғan joқpyz.
Zaң jobalaryn әzirleý boıynsha jұmys toptarynyң құramyna ғalymdar, depýtattar, үkimettik emes jәne basқa da memlekettik ұıymdardyң өkilderi engizilgen. Osy jұmys toptardyң otyrystaryn Әdilet mınıstrligi memlekettik tilde jүrgizedi. Alaıda, keıbir ғalymdar men mamandar memlekettik tildi bilmegendikten, қosymsha jұmystar týғyzady. Mysaly, olarғa zaң jobalarynyң orys tilindegi mәtinderin әzirleýge týra keledi. Sondyқtan, қazaқ tiliniң қoldanylý aıasyn keңeıtýge, onyң mәrtebesin nyғaıtý jөninde jүıeli jұmysty jalғastyrýғa tek memlekettik organdar ғana emes, үkimettik emes ұıymdar jәne basқa da қoғamdyқ құrylymdar atsalysýy қajet. Sebebi, қazaқ tiliniң bedelin әlemdik tilderdiң deңgeıine kөterý - Prezıdentimizdiң strategııalyқ maқsattarynyң biri, biz ony oryndaýғa mindettimiz.
- Halyққa қyzmet kөrsetetin ortalyқtar ұsynatyn memlekettik қyzmetterdiң sapasyn arttyrýda қandaı jұmystar jasalýda? Jalpy respýblıka boıynsha mұndaı ortalyқtar halyқtyң sұranysyn, talap-tilegin tolyқ қanaғattandyryp otyr ma?
- Әrıne, halyққa қyzmet kөrsetý ortalyқtary қalyң kөpshiliktiң talap-tilegin қanaғattandyryp otyr dep tolyқ senimmen aıta alamyz. Bүginde kez-kelgen azamat құjat rәsimdeý үshin әr jerde ornalasқan memlekettik mekemelerge taban tozdyryp jүrmeı, bar sharýasyn halyққa қyzmet kөrsetý ortalyқtarynan tyndyrady. Olar қazirgi taңda 57 қyzmet tүrin kөrsetedi. Azamattardyң tөlқұjaty, meken-jaıy boıynsha tirkeýge alý jәne tirkeýden shyғarý, azamattyқ hal aktileri, zaңdy tұlғany memlekettik tirkeý kýәligi, salyқ organdaryna beriletin қaғazdar jәne jyljymaıtyn mүlikke құқyқty anyқtaıtyn tүpnұsқa sııaқty taғy da basқa kүndelikti қajetti құjattardy beredi. «Bir tereze» қaғıdaty boıynsha jұmys isteý - ұzyn-sonar kezekten arylyp, altyn ýaқytty үnemdeýdiң sara joly boldy. Tek өtken jyly ғana halyққa 7 mıllıonnan astam memlekettik қyzmet tүri kөrsetildi. Қazir elimiz aýmaғynda halyққa қyzmet kөrsetetin 311 ortalyқ jұmys isteıdi. Olardyң barlyғyn jergilikti bıliktiң құzyryna berý mәselesi oblys әkimderiniң қatysýymen өtken Үkimet otyrysynda қaralyp, jan-jaқty қoldaýғa ıe boldy. Mınıstrlik Prezıdenttiң tapsyrmasymen қolғa alynғan «bir tereze» jүıesiniң oıdaғydaı jұmys atқaryp, onyң aıaғynan tik tұrýyna bar kүsh-jigerin saldy. Endi halyққa қyzmet kөrsetý standarttaryn jaңa sapaly deңgeıge kөterý maқsatymen 2010 jyldan bastap barlyқ ortalyқtar jergilikti bıliktiң қolyna өte bastaıdy. Sebebi, bұқaramen tyғyz қarym-қatynastaғy әkimdikter jұrtshylyқtyң talap-tilegimen jaқsy tanys. Қazirgi әlemdik tәjirıbeni қarap otyrsaңyz da, Danııa, Vengrııa, Shvetsııa, Gollandııa sııaқty elderde «bir tereze» қaғıdaty boıynsha jұmys isteıtin mekemeler jergilikti bıliktiң құzyrynda. Al bizdiң elimizde Halyққa қyzmet kөrsetý ortalyқtaryn jergilikti bılikke berýdiң өzindik faktorlary bar. Atap aıtsaқ, bұқaraғa kөptegen құjattardy jergilikti organdar өzderi beretindikten, үılestirý jұmystary neғұrlym yқshamdala tүsedi. Halyқ tarapynan jasalғan syn-eskertpelerdiң ýaқytyly joıylýyna mүmkindik týady.
- Sұhbatyңyzғa rahmet. Jұmysyңyzғa sәttilik tileımiz.