Zamanaýı munaı saıasaty jáne Qazaqstan
Sondyqtan búgingi maqalada munaı saıasaty, OPEK+ jáne halyqaralyq qatynastardaǵy munaı saýdasynyń róli jaıly jazatyn bolamyz.
Munaı óziniń quramy, sorty boıynsha birneshe túrge bólinedi. Munaıdyń keıbir sortynda kerosın kóbirek bolsa, keıbirinde dızeldik janar maı, al keıbirinde gaz mol bolady. Álemde shıki munaıdan júzge jýyq túrli ónim shyǵady. Sondyqtan taýardyń belgili bir túrine suranys artqan bolǵan saıyn sol taýar óńdeletin munaı sortyna suranys artyp, onyń baǵasynyń ósýine de yqpal etip otyrady.
Búginde shıki munaıdyń kóptegen sorty bar. Suranysqa baılanysty olardyń baǵalary da árqıly. Degenmen álemde munaıdyń negizgi úsh markerlik sorty keń taralǵan. Olar Brent Blend, West Texas Intermediate (WTI) jáne Dubai Crude.
Brent – negizinen Eýropa men Azııa elderi tutynatyn munaı sorty. Soltústik teńizde óndiriledi.
WTI (West Texas Intermediate) – AQSh-ta óndiriletin jáne paıdalanylatyn munaı sorty. WTI HH ǵasyrda Brent markasy óndirilgenge deıin negizgi sort sanalyp kelgen.
Al Dubai Crude – Parsy shyǵanaǵy elderinen Ońtústik-Shyǵys Azııa elderine tasymaldanatyn munaı túri. Muny álemdik munaı baǵasyna yqpal etý quraly retinde paıdalaný faktileri jıi kezdesedi. Buǵan búgingi OPEK+ aınalasyndaǵy kelissózderdiń sheshilmeýi, Saýd Arabııasy men Reseı Federatsııasy arasynda jıi oryn alyp turatyn kelispeýshilikter mysal bola alady.
Munaı túrlerin óndiretin memleketter men ulttyq kompanııalardyń sany da az emes. Álemde munaı óndirýshi memleketter men kompanııalar sanynyń kóbeıgenine baılanysty 1960 jyly Munaı eskporttaýshy elderdiń uıymy OPEK (OPEC - The Organization of the Petroleum Exporting Countries) qurylǵan bolatyn. Bul uıymnyń maqsaty – munaı eksportyna baılanysty baǵany, óndiriletin munaı qorynyń shektik kólemin, ortaq ustanymdardy belgileý. Uıymǵa 13 memleket, atap aıtqanda Aljır, Angola, Venesýela, Gabon, Iran, Irak, Kongo, Kýveıt, Lıvııa, Birikken Arab Ámirlikteri, Nıgerııa, Saýd Arabııasy jáne Ekvatorlyq Gvıneıa múshe. Shtab-páteri Avstrııanyń Vena qalasynda ornalasqan. Búginde OPEK-ke múshe memleketter álemdik munaı qorynyń shamamen úshten ekisine ıelik etedi.
Alaıda atalǵan uıymǵa múshelikke ótpegen ózge de munaı óndirýshi elderdiń suranysy jáne munaı saýdasyndaǵy kelispeýshilikterge oraı 2016 jyly beıresmı OPEK+ uıymy quryldy. Bul uıymǵa on iri munaı eksporttaýshy memleket – Qazaqstan, Reseı, Malaızııa, Ázerbaıjan, Oman, Bahreın, Brýneı, Meksıka, Sýdan, Ońtústik Sýdan endi.
OPEK+ uıymynyń da negizgi maqsaty álemdik munaı óndirisi, munaı eksporty salasyndaǵy yntymaqtastyqty, baǵany retteý. Alaıda OPEK+ uıymyna qarasty memleketterdiń ózi kelissózder barysynda ortaq mámilege kele almaı, jeke dara óndiris, baǵa saıasatyn ustanatyn jaǵdaılar jıi kezdesedi. OPEK+ deńgeıindegi munaı saıasaty birkelki emes jáne uıymǵa múshe elder arasyndaǵy jıi oryn alatyn kelispeýshilikterge toly. Bul rette, OPEK pen OPEK+ tarıhyna úńiletin bolsaq bir emes birneshe maqalaǵa júk bolarlyq saıası oıyndarǵa, múddeler qaqtyǵysyna kýá bolamyz.
Nazar aýdararlyq taǵy bir mańyzdy másele – OPEK+ deńgeıinde memleketaralyq kelissózder bolyp, munaı óndirý kólemin qysqartý jóninde resmı kelisimge kelgenimen ony is júzinde oryndaý ońaı sharýa emes ekenin aıta ketken jón.
Qazirgi tańda álem boıynsha munaıdy eń kóp óndiretin memleketter negizinen Reseı, Saýd Arabııasy jáne Amerıka. Atalǵan elder munaı saıasatynda ústemdik júrgizip, eksport kólemin saqtap qalǵysy kelse de naryq zańdylyǵyna baǵynbasqa amaldary joq. Óıtkeni álemdegi munaı eksportynyń mólsheri suranystan asqan jaǵdaıda baǵanyń quldyraýyna ákep soǵady. Sondyqtan osyny eskere otyryp, OPEK+ elderi munaı eksporty kólemin barynsha shektep otyrýǵa kúsh salýda.
Munaı baǵasyn ustap turý úshin óndiriletin munaı kólemin shekteýge baılanysty ortaq qararlar jıi qabyldanyp keledi. Mysaly 2008 jyly álemdik qarjy daǵdarysy oryn alyp, munaı baǵasy barreline 147,27 AQSh dollarynan 32,40 AQSh dollaryna deıin quldyraǵan bolatyn. Osyǵan sáıkes OPEK táýliktegi munaı óndirý kólemin 4,2 mıllıon barrelge deıin qysqartý týraly sheshim qabyldaıdy. Osynyń nátıjesinde 2009 jyly qara altynnyń baǵasy qaıtadan 78 paıyzǵaósti.
Osyǵan uqsas kelispeýshilikter, daýly basqosýlar, saıası oıyndar búgingi tańda da ózekti ári keleshekte de jalǵasa bermek.
OPEK+ jáne zamanaýı munaı saıasaty
Bıyl álemde COVID-19 koronavırýstyq ınfektsııasynyń taralýymen munaı baǵasynda kútpegen ózgerister oryn alýda. Máselen, 2020 jylǵy 20 sáýirde WTI markaly munaı baǵasy –60 paıyzǵa quldyrap, tarıhta bolmaǵan jaǵdaı tirkeldi. Munaıdyń barreli aldymen qalyptasqan baǵadan 26, keıin 40 AQSh dollaryna deıin qunsyzdandy. Bul munaı ónimin satyp alǵany úshin satýshynyń satyp alýshyǵa qosymsha qarajat tóleıtinin bildiredi. Al myna tómende keltirilgen sýrette munaı baǵasynyń tym arzandap, ájethana qaǵazynyń qunynan tómendep ketkeni beınelengen
Munaı baǵasyna qatysty salystyrmaly sýret
Koronavırýs pandemııasyna baılanysty 2020 jyly álem boıynsha negizgi tirshilik toqtatylyp, iri kásiporyndardyń jumysy turalap qaldy. Osyǵan baılanysty álem boıynsha munaı ónimderine degen suranys kólemi de kúrt azaıdy. Bul óz kezeginde munaı baǵasynyń tómendep ketýine yqpal etti. Buǵan OPEK+ elderiniń sońǵy kelisimi de munaı óndirisi kólemin qalypty ustap turý, munaı ónimin táýligine 9,7 mıllıon barrelden asyrmaýǵa qatysty saıasaty da yqpal ete almady.
OPEK+ deńgeıinde munaı óndirý kólemin kezeń-kezeńimen qysqartý jónindegi talaptar jyl ótken saıyn kúsheıe túsýde. 2020 jylǵy 6 naýryzda Venada ótken kezdesýde Reseı shekteý sharalaryn qabyldamaı OPEK+ kelissózderinen shyǵatynyn, ózine yńǵaıly kólemde eksport saıasatyn jalǵastyra beretinin málimdedi. Bul álemdik munaı baǵasynda turaqsyzdyqqa alyp keldi.
Reseıdiń áreketine qarsylyq retinde Saýd Arabııasy táýligine eksportqa shyǵaratyn munaı kólemin 9,7 mıllıon barrelden 10-11 barrelge deıin arttyratynyn, Eýropaǵa munaıdyń ár barrelin 25 AQSh dollarymen usynatyndyǵyn jarııalady. Bul álemdik qarjy naryǵynda úlken rezonans týǵyzyp, kóptegen memleketterdiń ekonomıkasyna tikeleı áser etti. Bul Reseı munaıyna suranysty azaıtyp, OPEK+ aıasyndaǵy kelissózderge qulaq aspaǵanyna qarsy jasalǵan qadam dep baǵalaýǵa bolady.
Jalpy, munaı baǵasyn tym tómendetý Saýd Arabııasyna da ońaı áser etpeıdi. Óıtkeni munaıdy óndirý, tasymaldaý shyǵynyn esepteıtin bolsaq, tómen baǵadaǵy munaı saýdasynan el ekonomıkasyna keletin tabys kólemi kúrt azaımaq. Mysaly, Saýd Arabııasy munaıdy kóbinese sýpertankerlermen tasymaldaıdy. Sýpertankerler ádette baǵasy arzandaǵan munaı ónimderi ýaqytsha saqtaıtyn qoıma retinde de paıdalanylady. Alaıda munaıdy uzaq ustaý da tıimsiz. Óıtkeni sýpertankerge tóleıtin qun arqyly da shyǵynǵa batýǵa bolady.
Sarapshylardyń esepteýinshe munaı baǵasy barreline 40 AQSh dollary bolǵan jaǵdaıdyń ózinde Reseı 1 mıllıardyq dollarlyq tabystyń 610 mıllıon dollarynan aırylyp, shyǵynǵa batady. Saýd Arabııasynyń da jaǵdaıy osyǵanuqsas. Osyny eskere kele Reseı munaı óndirisi kólemin qysqartý talabyna kelisýge májbúr boldy. Sondyqtan munaı óndirýshi memleketter eksport kólemine qaramastan ózara ymyraǵa kelýge múddeli.
Tómende keltirilgen karıkatýralyq sýrette munaı baǵasyn qoldan túsirgen Saýd Arabııa ekonomıkasynyń tómen qarap quldyrap bara jatqany beınelengen.
Saýd Arabııasynyń munaı baǵasyn tómendetýge baılanysty sheshimi eldiń ekonomıkalyq quldyraýyna ákeletinin beıneleıtin karıkatýralyq sýret
Sondaı-aq, qazirgi tańda energııanyń balamaly kózderin tabý jáne ony damytý máselesi álemdik deńgeıde qarqyndy júzege asyrylýda. Sarapshylar jaqyn keleshekte balamaly energııa kózderi búgingi munaı, kómir syndy qoldanystaǵy tabıǵı resýrstardy óndiris salasynan tolyqtaı yǵystyryp shyǵady dep boljaýda. Óıtkeni jel, sý, kún kózi syndy tabıǵı joldardan alynatyn energııa túrleri ekologııalyq turǵydan barynsha taza sanalady. Al munaı men kómir ónimderi qorshaǵan ortaǵa zııan keltiretin negizgi sebepter sanalady.
Qazirgi tańda balamaly energııa kózderin óndirý joldary, ony qoldanysqa engizý salystyrmaly túrde qymbatqa túsýde. Sondyqtan da energııanyń osy túrlerine suranys az. Degenmen atalǵan saladaǵy zertteýler, naqty is-áreketter kóbeıip, óndirý joly jeńildegen saıyn munaı men kómir ónimine suranys ta azaıa bermek. Sondyqtan qazirgi tańda munaı óndirý kólemin qysqartý usynystaryna munaı óndirýshi jáne eksporttaýshy memleketter múddeli emes.
Munaı baǵasynyń arzandaýy jáne eksport kólemin qysqartyp otyrý Qazaqstan úshin de óte qolaısyz jaǵdaı. Óıtkeni munaı eksporty el ekonomıkasynyń kúretamyry sanalady. Álemdik munaı baǵasyndaǵy ahýal Qazaqstanǵada tikeleı yqpal etedi.
Mysaly 2020 jyly 16 mamyrda teńge baǵamy kúrt quldyrap, bir AQSh dollarynyń quny 380 teńgeden 450 teńgege deıin ósti. Buǵan álemdik munaı saýdasyna kelispeýshilikter tikeleı yqpal etti. ıAǵnı, dál sol kúni munaı eksporty kólemin shekteý kelisimine moıynsunbaǵan Reseıdiń áreketine oraı Saýd Arabııasy munaıdyń baǵasyna dempıng jasap, Brent markaly munaıdyń baǵasyn barreline 29,97 AQSh dollaryna deıin tómen baǵada satýǵa usyndy. Osyǵan oraı, munaı baǵasy kúrt quldyrap, bul baǵa naryǵyndaǵy jaǵdaıǵa da yqpalyn tıgizdi. Aldaǵy ýaqytta dál osyndaı jaǵdaı qaıtalanǵan jaǵdaıda el ekonomıkasyna taǵy da keri áser etetinin boljaýǵa bolady. Óıtkeni munaı saýdasyna qatysty sońǵy júz jyldaǵy, tipti sońǵy 50-60 jyldaǵy ahýal uqsas stsenarıılermen jalǵasyp keledi.
Sondyqtan shıkizatqa táýeldi emes sektordy damytý, ekonomıkany ártaraptandyrý jáne klasterlik bıznesti jolǵa qoıý memlekettik saıasattyń is júzindegi basymdyǵy bolyp qalýy tıis. Shaǵyn jáne orta kásipkerlik sýbektilerin qoldaý, eńbek adamyn qalyptastyrý saıasaty da munaı baǵasyna táýelsiz ekonomıka qalyptastyrý jolyndaǵy tıimdi qadamdardyń biri bolmaq.
