Iemen hýsıtteri. Qyzyl teńizdegi «qaraqshylar» jaıly ne bilemiz
Keıingi birneshe aıda Qyzyl teńizdegi júk kemelerine jasalǵan shabýyl toqtamaı otyr, sonyń saldarynan álemniń iri júk tasymaldaý kompanııalary osy aımaqqa bas suqpaı, Qaıyrymdy Úmit múıisi arqyly Afrıka qurlyǵyn aınalyp ótýge májbúr boldy. Óńirdegi tynyshtyqty buzǵan Iemendegi qarýly top – hýsıtter. Hýsıtter degen kimder, olar kimmen kúresip jatyr jáne topqa kim qoldaý bildirip otyr? Kazinform tilshisi osy suraqtarǵa jaýap izdep kórdi.
Nelikten hýsıtter Izraılge baǵyt alǵan kemelerge shabýyl jasap jatyr?
Kemelerge shabýyl jasaý byltyrǵy qarashada Gaza sektorynda Izraıl men palestınalyq HAMAS toby arasyndaǵy qaqtyǵystan keıin bastaldy. Hýsıtter Palestına men HAMAS-ty qoldaıtynyn jáne Izraılge baǵyt alǵan kez kelgen kemege shabýyl jasaıtynyn málimdedi.
Qarashada olar Bagam araldarynyń Galaxy Leader júk kemesin ustap aldy. Odan keıin Iemen jaǵalaýy mańynda júzip júrgen kemelerdi dron jáne ballıstıkalyq zymyranmen atqylady.
Mediterranean Shipping Company, Maersk, Hapag-Lloyd sekildi iri júk tasymaldaý kompanııalary men British Petroleum munaı kompanııasy endi Qyzyl teńiz arqyly júrmeıtinin málimdedi. Onyń ornyna Eýropaǵa jetý úshin barlyǵy Afrıkany aınalyp júrýge májbúr boldy.
Hýsıtterdiń shabýylyna jaýap retinde AQSh kemelerdi qorǵaý maqsatynda halyqaralyq áskerı-teńiz operatsııasyn ótkizý jóninde bastama kóterdi. Oǵan Ulybrıtanııa, Kanada, Frantsııa, Bahreın, Norvegııa jáne Ispanııa sııaqty elder qosyldy. Vashıngton Qyzyl teńizdegi shabýyldarǵa Irannyń qatysy bar dep aıyptady.
Hýsıtter degen kimder?
Hýsıtter — Iemendegi shııt-zaıdıtterdiń qarýly toby, olardy «Ansar Allah» (Allanyń jaqtastary) dep te ataıdy. Toptyń ataýy qozǵalystyń negizin salýshy Hýseın ál-Hýsıdiń esimimen baılanysty.
Zaıdıtter ǵasyrlar boıy Iemende bılik quryp keldi. Biraq 1962 jyly azamattyq soǵystan keıin bılik basyna kelgen sýnnıtter kezinde olar margınaldy topqa aınala bastady. «Ál-Hýsı» qozǵalysy zaıdıtter múddesin qorǵap, sýnnızm radıkaldary, ásirese Saýd Arabııasynan kelgen vahhabıtterge qarsy turý úshin quryldy. Onyń músheleri hýsıtter dep atala bastady.
Birqatar saıası sarapshynyń pikirinshe, hýsıtter 1990-jyldary sol kezdegi el prezıdenti Álı Abdalla Salehtiń jemqorlyǵymen kúresý úshin qurylǵan. 2003 jyly prezıdent Saleh Saýd Arabııasy qarýly kúshteriniń kómegimen hýsıtterdiń kózin joımaq boldy, alaıda ol oıy iske aspady.
Hýsıtter 2011 jylǵy Iemen revolıýtsııasyna qatysty. Sonyń nátıjesinde Saleh bılikti vıtse-prezıdent Abd-Rabbý Mansýr Hadıge berýge kelisti.
2014 jyldan beri hýsıtter Iemen úkimetine qarsy azamattyq soǵys júrgizdi. Hadı Saýd Arabııasyna qashty, 2015 jyly onyń ótinishimen saýdıtter hýsıtterge qarsy soǵys ashty. Sol kezde úkimet jasaǵyn Saýd Arabııasy men BAÁ bastaǵan arab elderiniń koalıtsııasy qoldady.
Basynda tez arada aıaqtalady dep sanalǵan operatsııa uzaqqa sozylyp, tek 2022 jyly ǵana oq atýdy toqtatý týraly kelisimge qol qoıyldy. Soǵys 9 jylǵa sozyldy. BUU málimetinshe, soǵys saldarynan 377 myń adam kóz jumyp, 4 mln astam adam qonys aýdarýǵa májbúr bolǵan.
2015 jyly hýsıtter Iemen astanasy Sana qalasyn basyp alyp, Revolıýtsııalyq keńes qurdy. Іs júzinde osy uıym Iemendi basqaryp keledi.
Búginde Iemen halqynyń basym bóligi hýsıtter baqylaýyndaǵy aýmaqta turady. Hýsıtter Sana men eldiń soltústigin, sondaı-aq Qyzyl teńiz jaǵalaýyn baqylaýda ustap otyr.
Iran – basty odaqtas
Hýsıtter ózderin Iran basshylyq etetin Izraılge qarsylasý jelisiniń bir bóligi dep sanaıdy. Oǵan sonymen birge HAMAS pen lıvandyq «Hezbolla» qozǵalysy da kiredi.
Hýsıtter Taıaý Shyǵystaǵy basqa shııttik qarýly toptarǵa qaraǵanda ıdeologııalyq turǵydan Iranǵa sonshalyqty jaqyn bolmaǵanymen, Saýd Arabııasyna qarsy 9 jyldyq soǵys nátıjesinde Islam respýblıkasyna qaraı birshama qadam jasady.
Hýsıtter Irandy basty odaqtasy dep sanaıdy, óıtkeni ekeýi úshin de Saýd Arabııasy - ortaq jaý. Iran hýsıtterge qarý-jaraq jetkizip otyr degen aıyptar jıi aıtylady.
Al Iran Qyzyl teńizdegi hýsıtterdiń shabýylyna ózderiniń qatysy baryn moıyndamaıdy.
AQSh pen Saýd Arabııasynyń pikirinshe, Iran hýsıtterge ballıstıkalyq zymyran bergen, sonyń saldarynan qarýly top 2017 jyly Er-Rııadqa shabýyl jasaǵan edi. Iran bul qarýdy da, drondar men az qashyqtyqqa ushatyn zymyrandardy da bermegenin aıtyp otyr.
AQSh penBrıtanııa hýsıtterge shabýyl jasady
AQSh pen Ulybrıtanııanyń áýe kúshteri men áskerı kemeleri Iemendegi hýsıtterge qarsy shabýyl jasady. Taıaý Shyǵys baspasóziniń jazýynsha, Hodeı̆da porty men Sananyń halyqaralyq áýejaıyn atqylaǵan.
Degenmen shabýylǵa deıin hýsıtter AQSh-tan qoryqpaıtynyn málimdegen bolatyn.
- Amerıkalyqtar men brıtandyqtardyń qoqan-loqqysynan qoryqpaımyz, bizdiń boryshymyz - Gazadaǵy baýyrlarymyzdy qoldaýdan bas tartýǵa májbúrleı almaıdy, — dep jazdy hýsıtterdiń basshylarynyń biri Abdýlkader ál-Mortada áleýmettik jelide.
