ıAdrolyq synaqtarǵa 80 jyl: Ótkennen sabaq alyp, beıbit bolashaq qurý mańyzdy
ASTANA. KAZINFORM — Halyqaralyq ıadrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyl kúnine oraı, QR Premer-mınıstriniń orynbasary — Syrtqy ister mınıstri Murat Nurtileý jáne ıAdrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý týraly shart uıymynyń Atqarýshy hatshysy Robert Floıd birlesken málimdeme jasap, ıadrolyq synaqtardan azat álem qurýǵa beıildigin rastady.
— 1991 jyly 29 tamyzda Qazaqstannyń Semeı synaq polıgonyn jabý sheshimi aıtarlyqtaı saıası serpin berip, 1996 jyly ıAdrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý týraly shartty (ıASJTSh) qabyldanýyna ákelgen jahandyq kúsh-jigerde sheshýshi ról atqardy. Sol sátten bastap Qazaqstan shart pen ony tekserý rejımin dáıekti túrde qoldap keledi. Sońǵy jyldary ıASJTSh-ny ámbebaptandyrý baǵytynda aıtarlyqtaı jetistikter boldy. Búgingi kúni shartqa 187 memleket qol qoıyp, 178 el ratıfıkatsııalady. Biz barlyq múddeli taraptyń birlesken kúsh-jigerine súıenip, ony ámbebaptandyrý men kúshine engizý úshin jumysymyzdy jalǵastyryp kelemiz. Sharttyń árbir qosymsha mindettemesi ıadrolyq synaqtarǵa qarsy belgilengen qýatty normany nyǵaıtýǵa qyzmet etedi, — dep jazylǵan málimdemede.
Sonymen birge, taraptar ıASJTSh boıynsha verıfıkatsııalyq rejımdi aıaqtaýdaǵy ilgerileýshiliktiń jalǵasyp kele jatqanyn da atap ótti. Qazirgi ýaqytta búkil álem boıynsha sertıfıkattalǵan 307 nysany bar jeli (293 baqylaý stantsııasy jáne 14 radıonýklıdti zerthanalary) 90 paıyzdan astam aıaqtaldy. ıASJTShU Halyqaralyq baqylaý júıesi beıbitshilik pen qaýipsizdikke, sondaı-aq beıbit ǵylymı jobalarǵa yqpal etetin biregeı jahandyq aktıv bolyp otyr. Qazaqstannyń ıASJTSh tekserý rejımin nyǵaıtýǵa qosqan praktıkalyq úlesi HBJ aıasynda ornalasqan bes stantsııada aıqyn kórinedi.
— Biz sondaı-aq ıAdrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý týraly shart uıymy josparlaǵan eń iri praktıkalyq jattyǵýlar — IFE26 (Keshendi dalalyq ınspektsııalyq jattyǵýlar) ótkizilýin asyǵa kútemiz. Bul osyǵan deıin Qazaqstanda ótken IFE08 jáne Iordanııada ótken IFE14 jattyǵýlarynan keıingi úshinshi aýqymdy shara bolmaq. Shart kúshine engen soń, osyndaı ınspektsııalar tekserý rejıminiń asa mańyzdy bóligine aınalady jáne ıadrolyq synaqtyń shynymen bolǵan-bolmaǵanyn naqty anyqtaýǵa múmkindik beredi, — deıdi taraptar.
Qazaqstan jahandyq ıadrolyq qarýsyzdaný men taratpaý isiniń jaqtaýshysy retinde 2024 jyly ıAdrolyq qarýdy taratpaý týraly shartqa qatysýshy memleketterdiń 11-shi sholý konferentsııasyna daıyndyq komıtetiniń ekinshi sessııasyn jáne 2025 jylǵy naýryzda ıAdrolyq qarýǵa tyıym salý týraly shartqa qatysýshy memleketterdiń úshinshi konferentsııasyn tabysty túrde basqardy.
— Biz búgin barlyq memleketti 2025 jyly 3 qyrkúıekte Nıý-Iorkte Birikken Ulttar Uıymynyń shtab-páterinde ótetin Halyqaralyq ıadrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyl kúnine arnalǵan Bas Assambleıanyń Joǵary deńgeıdegi plenarlyq otyrysyna qatysýǵa shaqyramyz. Biz barlyq memleketti ıadrolyq synaqtarǵa qatysty qoldanystaǵy moratorıılerdi qoldaýǵa jáne múmkindiginshe, bekitýge úndeımiz. ıASJTSh-ǵa áli qol qoımaǵan nemese ratıfıkatsııalamaǵan memleketterdi shartqa tezdetip qol qoıýdy jáne ony ratıfıkatsııalaýdy ótinemiz. Sharttyń kúshine enýi úshin ratıfıkatsııalary sheshýshi mánge ıe 2-qosymshada kórsetilgen memleketterdi osy mańyzdy qadamdy jasaı otyryp, ıadrolyq qarýdy taratpaý men qarýsyzdanýǵa óz beıildigin tanytýǵa keńes beremiz, — deıdi qazaqstandyq mınıstr men uıym hatshysy.
Olar BUU Bas Assambleıasynyń Tóraǵasy men BUU Bas hatshysynyń Halyqaralyq ıadrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyl kúnine oraı joldaýlaryn quptady jáne barlyq múddeli tarapty, onyń ishinde dıplomattardy, ǵylymı ortany, BAQ jáne úkimettik emes uıymdardy ıadrolyq synaqtarǵa baılanysty apatty qaterler týraly keńinen qulaqtandyrýǵa shaqyrdy.
— Bul sheshýshi sát. 2025 jyly BUU Jarǵysynyń kúshine enýi, alǵashqy ıadrolyq synaq, sondaı-aq Hırosıma men Nagasakı qalalaryna jasalǵan ıadrolyq shabýyldar sekildi birqatar 80 jyldyq mańyzdy oqıǵalardy atap ótemiz. Biz ótkennen sabaq alyp, beıbit jáne qaýipsiz bolashaqty qurý jolyndaǵy ortaq nıetimizdi qaıta rastaýymyz qajet. Sonymen birge, kelesi jyly ıASJTSh-ǵa qol qoıýdyń ashylýynyń 30 jyldyǵyn atap ótýdi asyǵa kútemiz. ıAdrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý shartyn kúshine engizý, ıadrolyq synaqtardyń zańdy túrde jáne birjola toqtatylýyna qol jetkizý jáne ıadrolyq qarýdan azat bolashaqqa umtylý — bárimizdiń ortaq mindetimiz, — dep jazylǵan málimdemede.
Aıta keteıik, BUU Bas assambleıasy 2009 jyldyń 2 jeltoqsanynda 29 tamyzdy ıAdrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyldyń halyqaralyq kúni retinde jarııa etti. Ataýly kúndi belgileý týraly usynys qazaq eli tarapynan jasalǵan edi. 1991 jyly dál osy kúni Qazaqstan birjaqty tártippen Semeı polıgonyndaǵy ıadrolyq synaqtardy toqtatqan bolatyn.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev óziniń X paraqshasynda keıingi urpaqtyń jarqyn bolashaǵy úshin beıbitshilikti nyǵaıtý kerektigin jazdy.