XXI ǵasyrdaǵy Uly Jibek jolynyń jańǵyrýy
***
Qazaq «Qasymhannyń qasqa joly», «Esimhannyń eski joly» dep atap, aıdar taqqan kóne súrleý HHІ ǵasyrda Nursultannyń «Nurly jolymen» jalǵasty. Bul joba - babalardyń «Ata joly - bala joly», «Jol qýǵan ońalar» degen sózinen tereń oı túıgen eldiń alysqa silteıtin asyl muraty. Ǵasyrdan ǵasyr almastyryp, qazaqty álemdik damý kóshimen jalǵap, búgini men bolashaǵyna tyń serpin berer kúre joly.
Baıqasaq, qazaqtyń jol týraly túsinik, paıymy tereń. Óıtkeni «Jol qadirin, júrgen biledi» emes pe? Qazaq ejelden keń dúnıeni shalyp, atyn minip jer tanyp, asyn berip el tanyp izgilik jeteginde myńdaǵan ǵasyr jasap kele jatqan kóne jolaýshy túrki jurtynyń bel balasy. Danalar «Jol muraty - jetý» dese de, «Jol jolǵa jalǵasady, el elge jalǵasady» - dep, bul álemde adamzatpen máńgi jasaýdyń mánisin uqtyrady. Qazaqtyń «ómir» atty kerýeni talaı bıik asýdan ótip, talaı tar jol, taıǵaq keshse de, búginde sol joldy qaýym bop eńserip, kerýeni toqtaýsyz bolashaqty betke alyp jyljyp keledi.
Jol - uzaq. Alaıda, «Jaqsy jol uzaq ta bolsa - jaqyn» deıdi halyq. Jol ónimdi bolý úshin onyń retin keltirmek abzal. Sondyqtan áýeli «Alys jolǵa shyǵar bolsań, aldymen joldasyńdy saıla» degeni jadymyzda jattalǵan. Osy turǵydan qaraǵanda, qazaqtyń «Nurly jol» baǵdarlamasy da, qytaıdyń «Bir jol, bir beldeý» bastamasy da ejelden kórshi elderdiń kóne Jibek joly boıy arqyly bir zamandarda úzdiksiz jalǵasyp turǵan kerýen jolyn zamanaýı turpatta qaıta jalǵap, ondaǵan elderdi jaqyndastyrýy qazaqtyń «jalǵyz júrseń, jolmen júr, joldan joldas qosylar, joldan joldas qosylsa, jolyń bolmas nesi bar? degen danalyǵymen úndesip, ózara selbesip, senimdi serik izdegen jolaýshylardyń dańǵylyn elestetedi. Qazirgi qaýip-qaterler órshigen zamanda, olardyń aldyn alyp, beldeýde ornalasqan 4 mıllardtan asa halyqty ekonomıkalyq, saıası jáne rýhanı, gýmanıtarlyq daǵdarystardan shyǵarýǵa qaýqary jetip, múmkindik jasaýdy birige sheship ózgege úlgi bola bilse, Qazaqstan men Qytaıdyń óz halqymen birge jalpy adamzat aldyndaǵy mıssııasyna adal bolǵandyǵy. «Joldasy kóbeıse - jol keńeıedi. Joldastynyń joly keń» degendi qup kórip, ózara birlese damý arqyly aımaqta turaqtylyqqa qol jetkizip, jańa zamanda oryn alyp otyrǵan qaýip-qaterlerdi birlese eńserip, ulttyq, memlekettik múdde men jeke adam múddeleriniń qorǵalýyn iske asyrý.
«Nurly jol», «Bir jol, bir beldeý» jobasy aıasyndaǵy Qytaı sapary men úshin 2016 jyldyń sáýir aıynda bastalǵan edi. Qytaı Halyq Respýblıkasyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Tótenshe jáne Ókiletti Elshiliginiń bastamasymen Beıjiń shet tilder ýnıversıteti janynda «Qazaqstan» ortalyǵy ashylyp, qazaq tili men ádebıeti mamandyǵy boıynsha bilim alyp jatqan 10 qytaılyq stýdent bar. Eki jylǵa jýyq ýaqytta qazaq, qytaı jastarymen birlesip, elshiliktiń qoldaýymen túrli sharalar: ashyq esik kúnderi, Qazaqstandaǵy merekelik datalarǵa sáıkes shaǵyn kórme, ádebı, mýzykalyq kesh, kontsert, ádebıet, óner, mádenıet qaıratkerlerimen kezdesýler ótkizdik. Osylaısha óz elimizdi tanystyra júrip, qytaı eliniń mádenı, tarıhı, ǵylymı oryndaryn da araladyq. Qarapaıym qytaılyqtardyń kúndelikti ómir tirshiligin ishteı, syrttaı baqylap tirligimen tanysýǵa múmkindik týdy. Kórgennen kókirkke túıilgender az emes. Kóz jumsań: baqsha, baqshada erteli kesh mýzyka qoıyp bılegen, sybyzǵy tartyp syzyltqan, án aıtyp názik jyr tókken, bala oınatyp, ıt jetektegen, arba tartyp qart súıregen úlken-kishi.
Qyzyq, jaqynda Feısbýkta Astanada ózen jaǵasynda mýzyka tartyp, án salyp, bıleýge tyıym salynatynyn kórip tań qaldym. Menińshe, bul ókinishti!
Beıjińdikterdiń kıim kıisteri de óz aldyna bir taqyryp. Adam qansha kóp bolsa da, kıim úlgileri qaıtalana bermeıdi. Kıim demekshi, sport alańynda qyzdar kóılekpen de júgire beredi. Oǵan eshkim kóńil aýdarmaıdy-da. Taǵysyn taǵylar. Qalada halyq kóp, keshkisin jáne tańerteń metro lyq toly. Tańdanamyn, biraq adamdardyń bári ersili, qarsyly toqtaýsyz aǵylyp jatyr.
Aıtpaqshy, tal degen aǵash Beıjińde kóp kezdesedi. Jel turǵanda butaqtary oramaldyń shashaqtaryndaı jelmen terbelip, sulý kórinis syılaıdy. Oǵan syzyla shyqqan sybyzǵy únin qosyńyz. Menińshe, sybyzǵy úni erekshe názik, kóńildi erekshe saǵynyshqa toltyrady.
Nege bizdiń baqshalarda da sybyzǵy úni estilmeıdi eken? Beıjińnen sybyzǵy satyp alýdyń reti kelmedi. Endi jol túsip jatsa, mindetti túrde ony alar edim.
Kóshede arhý degen aspapty tartyp otyrǵan adamdy kórgende, bul bizdiń qobyz dedim. Qatelespeppin, «arhý» sóziniń mánisi «ar jaqtan kelgen» degendi bildiredi dedi qytaı shákirtim. Mine, kóneniń kózi, maǵan ótkenniń izi sııaqty áser etti ... Aıtpaqshy, jastar da, eresekter de láńgi oınaıdy. Qytaısha ataýy esimde qalmady. Biraq ol qaýyrsynnan jasalady eken, al ony kez kelgen usaq-túıek satatyn dúkennnen tabýǵa bolady. Osy lıańgi degen sóz qytaı tilinde bar eken, mánisi eki, ekeý degendi bildiredi. Bul kezdeısoqtyq pa? Osyǵan uqsas qazirgi qazaq tilindegi báıterek, báıbishe, báısheshek degen ataýlardyń quramyndaǵy báı men qytaı tilindegi aq sózin bildiretin báı-diń tegi bir sııaqty. Qazaqta sháýshıip, sháýshıgen, sháýshııý degen sózderdiń qytaı tilinde kishkentaı máninde qoldanylatyn sháý-men baılanysty qanshalyqty eken? Meni osy suraqtardyń jaýabyn tapqym keledi. Sebebi bular tek ataý ǵana emes, babalarymyzdyń ilki zamandardaǵy kóne Jibek joly boıyndaǵy kóne súrleýinen qalǵan bir belgi ispetti.
Qasıetti Quranymyzdyń Hujyrat súresinde: «Áı, adam balasy! ... bir-birińdi tanýlaryń úshin senderdi ulttar, rýlar qyldyq» delingen eken. Olaı bolsa, bir-birimizdi tanýǵa bastar zamanymyz beıbit, jolymyz nurly bolǵaı.
Qarabaeva Hanshaıym
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti
qazaq tili kafedrasynyń dotsenti
