XV ǵasyr nege qazaq tarıhynda erekshe iz qaldyrdy
ALMATY. KAZINFORM – ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ professory, tarıh ǵylymdarynyń doktory, akademık, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Bereket Káribaev XV ǵasyrdy qazaq tarıhyndaǵy aıtýly kezeń dep sıpattaıdy. Onyń aıtýynsha, bul kezeńde tek saıası ózgeris emes – qazaq halqynyń etnıkalyq qalyptasýy men Qazaq handyǵynyń qurylýy qatar júrdi.
Betburys pa, jańa dáýir me
Kóp eńbekte «Qazaq handyǵynyń qurylýy — betburys kezeń» dep jazylady. Alaıda Bereket Káribaev munymen kelispeıdi.
Onyń aıtýyna qaraǵanda, keıbir tarıhı datalar búkil bir halyqtyń taǵdyryn ózgertedi.
Sondaı oqıǵanyń biri — Qazaq handyǵynyń qurylýy. Bul jaı «betburys» emes, tutas jańa dáýirdiń bastalýy edi.
— Betburys — bir istiń, jaǵdaıdyń ne baǵyttyń burynǵysynan ózgeshe jańa arnaǵa aýysýy. Mysaly, XVIII ǵasyrda Ábilqaıyr hannyń Reseıge bodan bolýy — naǵyz saıası betburys. Al XV ǵasyrdyń ortasynan bastap qazaq halqy óz tarıh sahnasyna derbes etnos pen birtutas memleket retinde shyqty. Buǵan deıingi kezeń — qazaq halqynyń etnıkalyq qalyptasýyna alǵyshart bolǵan uzaq úderister, — deıdi professor.
Ábilqaıyr handyǵyndaǵy saıası daǵdarys jáne bıliktiń álsireýi
Qazaq handyǵynyń qurylýynyń alǵysharttaryn túsiný úshin sol dáýirdegi jaǵdaıǵa kóz júgirtý qajet.
XV ǵasyrdyń basyndaǵy Deshti Qypshaq aýmaǵynda Aq Orda memleketi boldy. Bul memlekettiń sońǵy hany — Jánibek sultannyń ákesi Baraq.
Káribaevtyń aıtýynsha, ol qataldyǵymen, sheshimdi jalǵyz ózi qabyldaıtyn minezimen belgili bolǵan. Ony «býraǵa» teńegeni týraly derekter de bar.
— 1428 jyly Baraq ólgennen keıin rý-taıpa kósemderi onyń uldaryn emes, nebári 16 jastaǵy Shaıban urpaǵy Ábilqaıyrdy taqqa otyrǵyzady. Bul tańdaýdyń ózi burynǵy «Shyńǵys áýletiniń dara bıligi» qaǵıdasynyń álsiregenin kórsetti. Hannyń kim bolatynyn endi tek áýlet emes, rý basylary sheshetin jaǵdaı qalyptasty, — deıdi ol.
Ábilqaıyr alǵashynda osy rý kósemderiniń qoldaýymen Batys Qazaqstandaǵy Shaıbanı ulystaryn biriktirdi. Chıngı-Týrany ózine qaratty. Úrgenishke joryq jasady. 1446 jyly Syrdarııanyń orta aǵysyn túgeldeı baǵyndyrdy.
Alaıda bıligi kúsheıgen saıyn ol Shyńǵys han dástúrine súıenip, jeke dara bılik júrgizýge tyrysty. Bul burynǵy qypshaq ortaqtyǵy qaǵıdalaryna saı kelmedi jáne rý-taıpa basylarynyń narazylyǵyn kúsheıtti.
Tarıhshy narazylyqtyń aıqyn dáleline bir mysal keltirdi.
— 1428 jyly Ábilqaıyrdy 71 rý qoldasa, 1457 jyly oırattarmen soǵys aldynda tek 17 rý ásker berdi. Qalǵany hanǵa, onyń bıligine qarsy boldy. Ábilqaıyr han basqarǵan rý-taıpalar tarıhta «kóshpeli ózbekter» dep ataldy. Onyń quramynda 92 rý bolǵan. Alaıda ishki saıası turaqsyzdyq sońynda bólinisterge sebep boldy, — dedi ǵylym doktory.
Qobylandy — Aqjol oqıǵasy: Kereı men Jánibektiń bólinýi
Káribaevtyń paıymdaýynsha, Ábilqaıyrdyń ádiletsizdigine halyqtyń kózi ábden jetken tus — Qobylandy batyrdyń arǵyn bıi Aqjoldy óltirýi. Onyń sózinshe, bul oqıǵa sheshýshi ról atqardy.
— Arǵyn taıpasy «qanǵa qan» degen talap qoıdy. Alaıda Ábilqaıyr Qobylandyny ustap berse, qypshaqtar kóteriletinin bildi. Sondyqtan basqa adamdardy jazalaýmen shekteldi. Bul rý basylarynyń ashýyn týǵyzdy. Sol kezde Kereı men Jánibek «Ábilqaıyr ádil bılik júrgize almaıdy» dep eseptep, ózderine qarasty rýlarymen birge bólinip ketti. Bul — handyq ishindegi sońǵy iri bólinis boldy, — deıdi tarıhshy.
Oǵan deıin shamamen 1450 jyly mańǵyttar bólinip ketti. 1457 jyly Shaıban áýletiniń óz ishinde Bereke sultan óziniń ákesin han kóterip, ulys ekige jaryldy.
— Osynyń bári handyqtyń irgesin shaıqaltty. Belgisizdik pen daý-damaı kúsheıdi. Qazaq handyǵynyń paıda bolýy — tosyn sheshim emes, ishki daǵdarystan týǵan tarıhı qadam, — deıdi ol.
Bereket Káribaev ǵalym Tursyn Sultanovtyń «Qazaq handyǵynyń qurylýy — etnıkalyq (qazaq halqynyń qalyptasýy) jáne saıası (handyqtyń paıda bolýy) úderisterdiń bir ýaqytta júrip, birin-biri aıaqtaǵan tarıhı qubylys» deıtin tujyrymyn quptaıdy.
Akademıktiń aıtýynsha, XV ǵasyr — qazaqtyń tarıhı sahnasyna ult, halyq, memleket retinde shyqqan kezi.
Bul dáýir tek saıası qurylymnyń ózgerýi emes, búkil etnıkalyq damý jolynyń aıaqtalýy.
Eske salaıyq, buǵan deıin tarıhshy qazaq-jońǵar soǵysy ne sebepti birneshe ǵasyrǵa sozylǵanyn túsindirip bergen edi.
Al onyń aldynda Qazaq memleketiniń ishki jáne syrtqy saıası qarym-qatynasyn rettegen alǵashqy júıeli quqyqtyq qujat — «Qasym hannyń qasqa joly» týraly jazǵanbyz.