Veterınarııanyń ózekti máselelerin qaıtkende sheshe alamyz
ASTANA. KAZINFORM — Qazaqstanda veterınarııa salasyndaǵy kókeıkesti máseleler qandaı, olardy qalaı sheshe alamyz? Mine, osy oraıda Batys Qazaqstan ınnovatsııalyq-tehnologııalyq ýnıversıtetiniń professory, veterınarııa ǵylymdarynyń doktory Ǵaısa Ábsatırov óz pikir-paıymyn bildirdi.
— Ǵaısa Ǵarapuly, maldyń arasynda juqpaly aýrýlardyń taralýy jóninde ne aıtar edińiz?
— Juqpaly dertter ár túrli elderde keń taralǵan. Qazirgi ýaqytta álemde janýarlardyń 500-ge jýyq juqpaly aýrýy tirkelse, sonyń 200-i zoonozdar dep atalady. ıAǵnı bular — janýarlar men adamdarǵa ortaq keselder. Qazaqstanda 80-ge jýyq juqpaly aýrý kezdesse, sonyń birazy parazıtarlyq aýrýlar. Ásirese, asa qaýiptilerinen sibir jarasy, qutyrý, qarasan, brýtsellez, qus tumaýy, aýsyldy aıtýǵa bolady. Keıbir jerde týberkýlez de anyqtalady.
Mysaly, 2025 jyly sibir jarasy Aqmola, Jambyl, Túrkistan, Qaraǵandy, Atyraý oblystarynda tirkeldi. Bul dert adamdarǵa da juqty. Munyń negizgi sebepteri — aýrý maldy veterınarlyq tekserýsiz májbúrli soıý. Ekinshiden, aýyl sharýashylyǵy janýarlaryn aýlada baqylaýsyz soıý da kesirin tıgizedi. Úshinshiden, turǵyndardyń etti, aýyrǵan maldy bazarlar men basqa da stıhııalyq saýda nysandarynda veterınarııalyq anyqtamasyz ótkizýi juqpaly keseldiń taralýyna sebepshi bolady.
— Qutyrý boıynsha qazirgi jaǵdaı qalaı?
— Densaýlyq saqtaý mınıstrligi Ulttyq qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ortalyǵynyń málimetine qaraǵanda, sońǵy on jylda (2015-2024 jyldar) Qazaqstanda 25 adamnyń qutyrý aýrýyn juqtyrǵany tirkelgen. Bıyl osy asa qaýipti dert Qostanaı, Mańǵystaý, Shyǵys jáne Batys Qazaqstan oblystarynda tirkeldi. Sonyń saldarynan Qostanaı men Mańǵystaý oblysynda eki adam qutyrýdan qaıtys boldy. Brýtsellezden de Qazaqstannyń indettik jaǵdaıy máz emes. Jyl saıyn 30 myńnan astam iri qara mal brýtsellezge baılanysty májbúrli soıýǵa ushyraıdy. Aýrý mal juqtyrýdyń negizgi kózi bolǵandyqtan, elde 500-ge jýyq adam brýtsellezben qaıta syrqattanady.
Óńirlerde qarasan jıi tirkeledi. Aýsyldyń taralýyna baılanysty Qazaqstan bul keselden taza aımaq mártebesin joǵaltty. Esepke alýdyń bolmaýyna baılanysty parazıttik aýrýlar nazardan múldem tys qalady. Ásirese, ehınokokkoz, opıstorhoz, fınoz sııaqty parazıttik dertter adamdar arasynda jıi kezdesedi.
Ókinishke qaraı, resmı statıstıkada kórsetkishterdiń aıtarlyqtaı tómendetiletinin atap ótken jón. Mysaly, úsh jyl ishinde respýblıkalyq veterınarııalyq zerthana asa qaýipti aýrýlardy juqtyrýdyń 150 myń deregin anyqtasa, sonyń tek 875-i ǵana Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi Veterınarııalyq baqylaý jáne qadaǵalaý komıtetiniń statıstıkasynda kórsetilgen.
— Endeshe, munyń qalaı aldyn alýǵa bolady, vaktsınalardyń tıimdiligi qandaı?
— Janýarlardy juqpaly aýrýlarǵa qarsy vaktsınalaý — aýrýlardyń aldyn alýdyń negizi. Vaktsınatsııa ýaqtyly jáne sapaly preparattarmen júrgizilýi kerek. Bizdiń Qazaqstanda bıoóndiris sııaqty sala joq. Bir kezderi óz respýblıkamyz ǵana emes, basqa memleketterdi de bıopreparattarmen qamtamasyz etken Almaty bıologııalyq kombınaty bolǵan.
Búginde vaktsınalar óndirisimen túrli ǵylymı-óndiristik qurylymdar aınalysady. Degenmen, kóptegen preparattardyń sapasy naqty ispen aınalysatyn veterınarlardy qanaǵattandyrmaıdy. Óıtkeni vaktsınatsııalanǵan janýarlar arasynda aýrýlar paıda bolady. Taǵy bir másele, veterınarlardy preparattarmen ýaqtyly qamtamasyz etpeý.
Atalǵan máseleni sheshý úshin vaktsınatsııanyń tehnologııalyq kartasyn ázirleý qajet. Sapasyz vaktsına anyqtalǵan jaǵdaıda óndirýshige maquldamaý (reklamatsııa) berilýi kerek. Vaktsınanyń sapasyn baqylaýdy táýelsiz uıym júrgizedi, biraq bizde mundaı qurylym joq. Keıbir jaǵdaılarda mundaı baqylaýdy Veterınarııa boıynsha ulttyq referenttik ortalyq júrgizedi, biraq ol árqashan obektıvti baǵa bere almaıdy. Sebebi bul mekeme Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi men sondaǵy Veterınarııalyq baqylaý jáne qadaǵalaý komıtetiniń qaramaǵynda.
— Taǵy bir ózekti másele, kadr tapshylyǵyn qalaı sheshýge bolady?
— Qazaqstanda 11 JOO men 30-dan astam kolledjdiń veterınarııa mamandaryn daıarlap jatqanyna qaramastan, kadrlar tapshylyǵy sheshilmeı otyr. Tipti kúrdelenip bara jatyr dep aıtýǵa bolady. Oqý oryndaryna jyl saıyn kóptegen memlekettik grant bólinedi, biraq olar tolyq ıgerilmeıdi. Jyl sanap aýyl jastary úshin kvota sany kóbeıip keledi. Mundaǵy basty kiltıpan jastardyń veterınarlyq mamandyqqa qyzyqpaýynda der edik. Nelikten bulaı? Onyń birneshe sebebi bar. Birinshiden, veterınar mamandardyń jalaqysy mardymsyz, kásiptik qyzmetin atqaratyn óndiristik jaǵdaı jasalmaǵan. Eldi mekenderdiń kópshiliginde janýarlardy qamaıtyn nemese ótkizetin oryn, bekitetin tıisti qural-jabdyqtar joq. Veterınarlar mal ıeleriniń aýla-qoralaryn aralap júrýge májbúr. Sonymen qatar veterınarlyq manıpýlıatsııa ótkizý (qan alý, vaktsına jáne basqa dári-dármek egý) kezinde janýarlardy ózderi ustap, tirkeıdi. Ekinshiden, mamandardyń jumys rejımi normalanbaǵan. Sondaı-aq bir veterınarǵa janýarlar sanyna qaraı qyzmet kórsetý júktemesi joq. Úshinshiden, mal dárigerleri ózderine tán emes qyzmetter — buralqy ıt-mysyqtardy aýlaýmen aınalysady. Jumys barysyn tsıfrlandyrý nashar, sondyqtan olar qaǵaz qujattardy rásimdeýge biraz ýaqytyn jumsaıdy.
— Ózińiz kópten beri joǵary oqý oryndarynda qyzmet etip kele jatqan ǵalymsyz, osy oraıda veterınar mamandardy daıarlaýdy jetildirýdiń joldary qandaı?
— Bul úshin, menińshe, eń aldymen mamandardy maqsatty daıarlaýdy jolǵa qoıý qajet. Munyń máni nede ekenin túsindirip kóreıin. Qazirgi tańda UBT kezinde medıtsına, pedagogıka, bıotehnologııa sekildi mamandyqtarǵa baldary jetpegen túlekter veterınarııany tańdaıdy. Onyń ústine veterınarııa mamandyǵyn oqytatyn JOO shekti baldy 50-ge deıin tómendetti. Sonyń kesirinen mamandyqqa yntasy joq jastar oqýǵa túsedi. Bes jyl shákirtaqyǵa qosa qalaı-solaı bilim alyp, bitirip shyqqanmen, aýylǵa qyzmetke barmaıdy. Dıplom alǵan soń basqa mamandyqty tańdap, 2 jyl qarjysyn tólep oqyp, veterınarııamen qoshtasady. Mine, maqsatsyz oqýdyń sońy osyǵan soqtyrady.
Muny sheshýdiń bir joly, sharýa qojalyqtary, mal sharýashylyǵymen aınalysatyn kásipkerler ózderine veterınarııa mamandaryn daıarlaýy qajet. Ol úshin stýdent kezinen bastap shart jasaý arqyly bolashaq mamandaryna kómek kórsetip, shákirtaqysyn berip, óndiristik mashyqtan ótkizýi, basqa da is-sharalarmen yntalandyrǵany jón. Kúni búgin bilim alyp jatqan stýdentterde óndiristik mashyq (praktıka) óte az, ony ótkizetin oryndar tapshy. Sharýashylyqtardyń kóbinde stýdentterdi qabyldap, praktıkadan ótkizetin (jatatyn oryn, tamaqtaný, turmystyq jaǵdaıyn uıymdastyrý) halderi joq.
Qoryta aıtqanda, veterınarııa salasynyń qordalanǵan máselelerin búgin sheshpesek, jaǵdaı bolashaqta budan da kúrdelenip ketýi yqtımal. Sondyqtan tıisti is-sharalardy el kóleminde júzege asyrǵan esh artyqtyq etpeıdi.
Eske sala keteıik, budan buryn pasterellezden myńdaǵan qustyń qyrylýyna kim kináli ekenin jazǵan bolatynbyz.