Úıdiń tuńǵyshyn ata-ájeniń baýyryna salý — dástúr men psıhologııanyń qarama-qaıshylyǵy qandaı
ÓSKEMEN. KAZINFORM — Qazaqstanda jyl saıyn psıholog kómegine júginetinder sany artyp keledi. Buny bireýler qoldap, ár adam ózin tanyp-bilýi qajet dese, ózgeleri kerisinshe onyń zııandy jaqtary bar ekenin alǵa tartady. Negizinen bul kereǵarlyq bala kezden sanaǵa sińirilgen salt-dástúr men psıhologııadaǵy túsinikterdiń qabyspaı jatýyna baılanysty. Búgingi Dúnıejúzilik psıhıkalyq densaýlyq kúnine oraı Kazinform tilshisi óskemendik psıholog Jazıra Muratbaıqyzymen áńgimelesken edi.
— Salt-dástúrdi ustaný keı sátterde psıhologııalyq saýlyqqa keri áser etedi dep jatady. Sizben osy taqyryp tóńireginde áńgime órbitsek dep edik. Alǵashqy saýalymyz, ádette dástúr boıynsha erjetken jigit ata-anasymen birge turýy kerek. Biraq psıhologtar onyń mentaldy saýlyqqa onsha paıdaly emestigin aıtady. Sizdiń oıyńyz qalaı?
— Ata-anamen birge turýdyń mánisi qartaıǵanda olardy kútý, mápeleý, syılaý arqyly perzenttik paryzdy óteýge baǵyttalǵan. Sondyqtan da qazaq otbasynda «Qara shańyraqtyń ıesi» degen uǵym bar. Ol degen ata-anasynyń oshaǵyn sóndirmeý, izin jalǵastyrý, ata tegin umytpaýǵa tárbıeleý. Ata anasynan bólek tursa da mentaldy túrde separatsııa bolmaǵan adamdar bar. Ol ata-anamen birge turýyna baılanysty emes, sananyń jeke tulǵa retinde óspeýine baılanysty.
Jalpy separatsııa — bóliný degen uǵym. Eń alǵashqy separatsııa dúnıege kelgende, omyraýdan shyqqanda bolady. Sosyn tusaýyn kesip júre bastaǵanda, mektepke barǵanda, 18 jasta tolyq anasynan bólinip, jeke tulǵa retinde qalyptasqanda bolady. Osy kezeńniń bárinen durys ótken bala — jaýapkershilikti ózine ala alatyn, sanalyq deńgeıde ósken eresek pozıtsııadaǵy adam. Al osy ósý fazasynda durys qalyptaspaǵan azamat 40-50 jasqa kelse de bala pozıtsııasynda qalyp qoıyp, sana deńgeıinde óspeıdi.
Sondyqtan ata-anasynan bólek tursa da otbasyn asyraýdy jaýapkershiligine almaǵan jan sana deńgeıinde ata-anasynan ajyramaǵan degen sóz. Osyndaı jaǵdaıda bólek turǵannyń da esh paıdasy joq.
— Tarıhymyzǵa úńilsek, ákeler bala tárbıesine kóp aralaspaǵan. Al psıholog mamandar kerisinshe, ákelerdiń bala tárbıesindegi róliniń mańyzy jóninde jıi aıtady.
— Bala tárbıesi — óte kúrdeli másele. «Balany tárbıeleme, ózińdi tárbıele» degen támsil bar. Qazaq «Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilesiń» deıdi. Sol sebepti ákesi býdaqtatyp shylym shegip turyp, balasyna tartpa dese odan esh nátıje shyqpaıdy. Odan góri ózi úlgi bolýy tıis. Er bala ákeniń qasynda júrip, syrttaǵy sharýalardy úırenip, ýádede turýdy, qyz balaǵa qamqor bolýdy kórip ósse, árıne nur ústine nur. Kúnde ákesiniń erlik isin kórgen bala óz boıyna ony sińirmeı qoımaıdy.
Al kerisinshe otbasynyń shyrqyn buza bergen ákesiniń jamandyǵyn sińirgen bala bolashaqta ony qaıtalamaıtynyna kepil joq. Qazaq halqynda ejelden áıelder úıde bala tárbıesine kóńil bólip, besik jyryn aıtyp, jyr-dastan jattatyp, balanyń júregine rýhanı qundylyqtardy quıýmen aınalysqan. Boıynda ar-uıat, ýáde qundylyqtary bar bala jat qylyqtarǵa barmaıdy. Al ákeler túzdegi tirlikti óz jaýapkershiligine alǵan. Qazirgi tańda áke de, ana da jumysbasty. Sondyqtan ekeýi jumys istegen soń, tárbıeni de bólisý degen durys tujyrym.
Bala tárbıesinde ákeniń de, ananyń da rólin bólip jarýǵa kelmeıdi. Psıhologııalyq turǵydan qarasaq, balada 2-5 jas aralyǵynda jeke bolmysy (lıchnostnaıa ıdentıchnost) qalyptasatyn ýaqyt. Bul kezde bala óziniń qyz nemese ul ekenine kóńil bóledi. Ananyń da, ákeniń de rólin kórý, ony ózinen ótkizý mańyzdy. Ákesi ne anasy joq bolǵan jaǵdaıda ony aǵasy, ápke-sińlilerinen de kórip, bolmysyn qalyptastyra alady. Osy jeke bolmysy durys qalyptaspaǵan kezde bala ózin joǵaltyp, jynysynan aýytqý paıda bolýy múmkin. Sóıtip, dástúrli emes jynystyq kózqarasy qalyptasady. Sondyqtan bala tárbıesinde ata-ananyń ekeýi de qatysý mańyzdy.
— Úlkendi syılaý — kishipeıdilik dese, keı psıhologtar kishireıe bermeýdi, óz shekarańdy bekitýdi úgitteıdi. Osyǵan kózqarasyńyz qalaı?
— Eshqandaı psıholog úlkendi syılama, kishipeıildik tanytpa demeıdi. Jeke shekaranyń bolýy úlkendi syılaýǵa kedergi emes. Ekeýi eki túsinik. Ár adamnyń jeke shekarasy bolýy qalypty ári durys jaǵdaı. Mysaly psıhologııada «ishkıim erejesi» degen túsinik bar. ıAǵnı bul jerde kishkentaı balany jýyndyrarda áýretti jerin, ishkıimin sheshýge ata-anasy da ruqsat suraýy kerek.
Osy kezden bastap bala óziniń denesine basqa adamnyń onyń ruqsatynsyz tıisýge bolmaıtynyn túsinip ósedi. Bul balanyń jeke shekarasyn, oıyn, «joq» dep aıta alýǵa tárbıelep, ózin syrtqy faktordan nemese aram pıǵyldy, qazirgi tańda keń taraǵan pedofılderden qorǵana alýǵa tárbıeleıdi.
Jeke shekaranyń bolýy óz qalaýyn ashyq, naqty aıta alýyna sebep bolady. Óz qalaýyn bilgen bala ómirde de naqty maqsat qoıyp, alǵa júre alatyn tulǵa bolyp ósedi.
— «Er adamdar jylamaıdy» deıdi. Biraq ol da adam balasy ǵoı.
— Iá, er adam bolsyn, áıel bolsyn ekeýinde de jan bar. Al jan jasqa, jynysqa, ultqa bólinbeıdi. Ár adamda sezim, emotsııa bolady. Árbir adam ár túrli sezimdi sezedi. Jalpy renish, qýaný, ashý degen sekildi 400-ge jýyq sezim bar. Adam solardy sezinip, olarǵa ártúrli emotsııa tanytady. Sondyqtan er adamnyń jylaýy — qalypty jaǵdaı. Jylaǵany úshin uıalýdyń esh qajeti joq.
— Dástúrdiń de ozyǵy bar, tozyǵy bar. Qyz alyp qashý máselesi áli de ózekti. Qazirgi adamzat sanasyna syımaıtyn bolsa da, osyndaı oqıǵalar bolyp jatyr. Bul dástúrdiń psıhologııalyq turǵyda zııany jaıly aıta ketseńiz?
— Qyz alyp qashýdy dástúrimiz de qoldamaǵan. Qazaqı tanymda attastyrý, quda túsý, qyzdyń qalyńmalyn berý degen uǵymdar bar. Burynǵy kezde qyz alyp qashýdyń ózinen jeńgeleri habardar bolyp, boıjetkenmen syrlasyp, jigittiń tegin, jurtyn bilip otyrǵan. Al tanyp-bilmeı qyzdy alyp qashyp, óz erkinen tys taǵdyryna qol soǵý — tek psıhologııalyq turǵydan soqqy ǵana emes, qylmys ekeni bárimizge málim.
Qyzdyń qalaýynsyz, orynsyz «uıat» termınin qoldanyp májbúrlep qaldyrý saldarynan qyz bala stress, depressııa, psıhoz sııaqty aýrýǵa shaldyǵyp, sońy sýıtsıdqa ákelgen oqıǵalar az emes. Alyp qashpaı-aq mahabbatpen úılengenniń ózinde basqa otbasyna sińisý, úırenisý — ońaı sharýa emes. Ár jańa nárse adam psıhıkasyna áserin tıgizedi. Sondyqtan óz basym alyp qashýǵa túbegeıli qarsymyn.
— «Kelin eneniń topyraǵynan jaralǵan» degen tirkestiń psıhologııalyq negizi bar ma?
— Balanyń týǵannan ózine eń jaqyn álemi — anasy. Ol sol obrazdy eseıgenshe kórip ósedi. Kez kelgen tanys dúnıe mıǵa qaýipti emes qoı. Eresek bolǵanda da bala óziniń janyna jaqyn, úırengen obrazyn túısik deńgeıinde tańdaıdy. Sondyqtan ene men kelinniń uqsastyǵy bolýy ábden múmkin. Osyny bilgen ata-babamyz «Kelin eneniń topyraǵynan jaralǵan» dep kóregendikpen aıtyp ketken.
— Úıdiń tuńǵyshyn ata-ájeniń baýyrǵa basýy psıhologııalyq turǵyda qanshalyqty durys?
— Ata-ájesi, ata-anasy bir úıde turyp, bala ata-anasynan ajyramasa, balaǵa ata-ájesi retinde qarasa — ol durys. Al keıde balany ata-anasynan ajyratyp, óz úıine áketip, ata-anasyn esimimen ataýyn talap etip, úıge jolatpaı qyzǵanyp jatatyn ata-ájeler kezdesedi. Bul bala úshin qatty soqqy, psıhologııalyq jaraqat desek te bolady.
Biraq ár balanyń qabyldaý psıhıkasyna baılanysty. Bir bala agressıvti, ózine senimsiz, qorqaq, ynjyq bolyp ósse, endi biri kerisinshe bıik dárejege jetýi múmkin. Dese de kóp jaǵdaıda ata-anasynan bólek basqa úıde nemese ata-ájesiniń qolynda tárbıelengen bala aýyr psıhıkalyq zaqym alýy yqtımal. Bul jerde balanyń jasy, omyraýdan shyqqan ýaqyty barlyǵy eskerilip, tereń analız jasalady. Bir sózben aıtý qıyn.
Sóz sońynda aıtarym, jalpy ózim qandaı da bir ǵylymı jańalyq nemese bir aqparat oqysam, tyń ádisterdi úırensem, mindetti túrde ony ózimizdiń dástúrge, dinge, mentalıtetimizge saı keletin paıdaly tusyn ǵana alýǵa umtylamyn. Qansha jerden mamandyǵym psıholog bolsa da, árnárseni saralap otyrýym kerek. Salt-dástúrimizdi esh ýaqytta joqqa shyǵarmaımyn. Árbir salt-dástúrdiń artynda úlken tárbıe bar. Salt-dástúr bizdiń ulttyq bolmysymyzdy jalǵap tur.
