Úsh satyly sot júıesine kóshý - azamattardyń sot tóreligine qoljetimdigin jeńildetedi
Sonyń ishindegi eń mańyzdy ózgeristerdiń biri - bes satyly sot júıesinen /birinshi, apellıatsııalyq, kassatsııalyq, qadaǵalaý jáne qaıta qadaǵalaý/ úsh satyly /birinishi, apellıatsııalyq, kassatsııalyq/ sot tóreligi júıesine kóshý bolyp otyr. «Bes satyly sot júıesinen úsh satyly júıege kóshýdiń máni nede, bul qandaı qajettilikten týyndap otyrǵan ózgeris?», degen suraq barlyq adamdardy jaýap izdeýge shaqyrady.
Úsh satyly sot júıesi - halyqaralyq tájirıbede bar jaǵdaı. Aralyq satylardyń kóp bolýy sot protsesterin qasaqana uzartýǵa jáne sot sheshimin oryndaýdy sozýǵa ákelip soǵatyny bárine málim. Sot sheshiminiń birneshe ret ózgerip, kúshin joıý - respýblıka atynan sheshim qabyldaıtyn sottardyń bedeline nuqsan keltiretin jaǵdaı ekeni sýdıalarǵa málim. Bir oblystyq sotta apellıatsııalyq, kassatsııalyq satylary bolýy, sot isteriniń qaralý merzimderiniń sozylýyna, sheshim qabyldaýdyń qıyndaýyna negiz bolýda. Sonymen qatar, bir sotta áriptes sýdıalardyń qarym-qatynasynyń buzýlýyna, sýdıalarǵa biliktiligi týraly baǵa berýge jáne basqa da máselelerge ákelip soǵatyny ras. Sýdıalar arasynda kassatsııalyq alqa júzinde Joǵarǵy Sotqa júktelgen qadaǵalaý satysy qyzmetin atqaryp, kúshine engen sot sheshimniń qaıta-qaıta ózgeriske ushyraýyna ákelip otyrǵan mysaldar bar ekeni málim. Bul júıe búgingi kúni zań talabyna úılespeı, azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn, adamnyń, qoǵamnyń jáne memlekettiń zańdy múddesin neǵurlym jedel ári sapaly qaraý kerek.
Osyndaı máselelerdi eskere kele, Jańǵyrtý jónindegi komıssııa ulttyq komıssııa sot júıesiniń satylaryn ońtaılandyrý týraly bastamany qoldady. 2016 jyldan bastap birinshi saty - aýdandyq sottar, apellıatsııalyq saty - oblystyq sottar, kassatsııalyq saty - Joǵarǵy Sot degen sheshim qabyldandy. Elimizdiń Konstıtýtsııasyna jáne «Qazaqstan Respýblıkasynyń sot júıesi men sýdıalardyń mártebesi týraly» Konstıtýtsııalyq zańǵa, sondaı-aq keıbir zańdarǵa tıisti ózgerister engizgennen keıin sot júıesi jańa úlgide 2016 jyldan bastap isteı bastady.
Bul qabyldanǵan ózgerister sýdıalardyń jaýapkershiligin arttyrýǵa jáne júktemelerdiń artýyna alyp keletinine kúmán joq. Joǵarǵy Sottyń júktemesi árıne arta túsedi, sebebi qazirgi kezde kassatsııalyq satyda óte kóp ister qaraldy, al bul isterdi Joǵarǵy sot qaraıtyn bolady.Ult josparynyń 23 qadamynda, ınvestıtsııalyq daýlar boıynsha, jeke isterin júrgizýdi qurý, Joǵarǵy Sotta iri ınvestorlar qatysatyn daýlardy qaraý úshin Investıtsııalyq alqany uıymdastyrý máselesi qaralǵan. Bul jaǵdaıda Joǵarǵy Sotta sýdıalar sany jáne apparat qyzmetkerleriniń sany artylǵan. Apellıatsııalyq saty sýdıalarynyń róli kúsheıdi. Bul oraıda apellıatsııalyq saty isterdi úsh sýdıadan turatyn alqa negizinen qaraıdy. Qysqartylǵan tártiptegi, qylmystyq teris qylyq boıynsha, onsha aýyr emes qylmystar jáne sot úkimin oryndaý máselelerine qatysty isterdi sýdıalar burynǵysynsha jeke qaraıtyn bolady.
Azamattyq ister boıynsha jeńildetilgen jáne buıryq arqyly is júrgizý nysanynda ister apellıatsııalyq satyda sheshimderin tappaq, mundaǵy maqsat - azamattardy áýrege salmaı, sot satylaryn meıilinshe azaıtý, sot tóreligine qoljetimdilikti arttyrý, is boıynsha sheshim tez qabyldanyp, sot ádildigin ornatý.
Elbasy bolashaq sýdıalardy irikteý júıesin qaıta qaraý qajettigin aıtqan bolatyn. Halyqqa zańdy jetik biletin, zań ústemdigin árqashan joǵary qoıatyn, qara qyldy qaq jaratyn sýdıalar kerek. Zaman talabyna sáıkes, sot korpýsyna qoıylatyn talap ta turaqty túrde artýda. Kázirgi tańda elimiz qarqyndy damýda. Qoǵamdyq qatynastardyń, áleýmettik-ekonomıkalyq protsessterdiń aýqymy keńeıýde. Qazaqstandy álemdegi damyǵan 30 eldiń qataryna engizý mindetin oryndaý kózdelýde. Ulttyq komıssııa sýdıalyqqa úmitkerlerdiń jasyn 30 jasqa deıin ósirý, olardyń sot salasyna tikeleı qatysty 5 jyl jumys ótilin engizý jónindegi usynystardy qoldady. Bolashaqta barlyq sýdıalar mindetti túrde sot tóreligi ınstıtýtynyń magıstratýrasynda daıarlyqtan ótýi tıis. Atalǵan ınstıtýt Prezıdent janyndaǵy Memlekttik basqarý akademııasynyń quramynan shyǵarylǵan. Joǵarǵy Sottyń quzyryna beriletin týraly sheshim Ult josparynyń 22 qadamyna sáıkes, adamnyń jáne azamattardyń konstıtýtsııalyq quqyn shekteıtin barlyq tergeý sýdıasyna birtindep berýdi qamtamasyz etý arqyly sotta aıyptalýshy men qorǵaýshy arasyndaǵy teńgerimdi qamtamasyz etý kózdelgen. Sotqa deıingi tergeý uǵymy engizildi, azamattardy ustaý tártibi reglamentteldi. Tergeý sýdıasy uǵymy sot júıesine engizildi. Tergeý sýdıasy qylmystyq isti júrgizýdegi jańa sýbekt retinde isti sotqa deıin júrgizý barysynda azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaýǵa baǵyttalǵan qyzmeti júzege asady. Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq-protsestik Kodeksiniń 55 babynda tergeý sýdıasynyń ókilettikteri naqty belgilengen.
Sýdıalyq qyzmet quqyqtyq-demokratııalyq eldi qurý jáne damytý barysynda, ádil, qatań zań negizinde durys bılik aıtýdy talap etetin jáne ol jóninde sońǵy bolyp núkte qoıatyn, zań salasyndaǵy jaýapkershiligi zor, mártebesi bólek, tek Elbasynyń Jarlyǵymen ǵana taǵaıyndalatyn memlekettik laýazym.
Shymkent garnızony áskerı sotynyń sýdıasy
Qaıypov Bórlibaı Bekjanovıch
