Ýran, prezıdent saılaýy, Qazaqstanmen qarym-qatynas — Iran Elshisimen eksklıýzıv suhbat
ASTANA. KAZINFORM — Irannyń Qazaqstandaǵy Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi Alı Akbar Djoýkar agenttiktiń tilshisine bergen suhbatynda Irannyń nelikten qosymsha ýran tsentrıfýgasyn ornatqany, MAGATE, Qazaqstan jáne Batyspen qarym-qatynasy jaıly aıtyp berdi.
— Alı Akbar myrza, eń aldymen Prezıdent Ibrahım Raısıdiń jáne tikushaq bortynda bolǵan azamattardyń mert bolýyna baılanysty kóńil aıtýǵa ruqsat etińiz…
— Prezıdentimizdiń qaza bolýyna oraı kóńil aıtqanyńyzǵa shyn júrekten rızashylyǵymdy bildiremin. Sizdi jáne áriptesińizdi kórgenime qýanyshtymyn. Sonymen qatar kóńil aıtqan Qazaqstan halqyna, Qazaqstan Úkimetine jáne jeke Prezıdentke de barsha Iran halqynyń jáne Elshiliktiń atynan alǵys aıtamyn.
— Maýsym aıynyń basynda Frantsııa, Germanııa jáne Ulybrıtanııa MAGATE-niń basqarýshy keńesine Irannyń ıadrolyq kúsheıýin aıyptaǵan qarardy resmı tabys etken bolatyn. Eýroúshtik qarar jobasynda Irandy MAGATE-men yntymaqtasýǵa shaqyryp, málimdelmegen ıran nysandarynda ýran iziniń bar ekendigin atap ótedi. MAGATE baıandamasyna qaraǵanda, Iran Fordodaǵy ıadrolyq nysanda ýrandy baıytý úshin qosymsha tsentrıfıgýany asyǵys ornatyp, ózge nysandarda da ornata bastaǵan. Bul MAGATE qararymen baılanysty boldy ma?
— Ózińiz de búkil álem tarıhynda Irannyń MAGATE-men mundaı tyǵyz qarym-qatynasta bolmaǵandyǵyn jaqsy biletin shyǵarsyz. MAGATE delegatsııasy barǵan nysandarymyzǵa júrgizilgen ınspektsııa statıstıkasy Irannyń MAGATE-men eń joǵary deńgeıde yntymaqtastyqta bolǵanyn kórsetedi. Irannyń ıadrolyq baǵdarlamasyna qatysty batystyń 5 elimen arada uzaq jyldarǵa sozylǵan kelissózderdiń nátıjesinde jan-jaqty is-qımyl jospary — kelisim jasalǵanyn bilesiz. Ol Qaýipsizdik keńesiniń 2231-qararynda da kórinis tapqan. Osy qarardyń nátıjesinde Batys pen Iran arasyndaǵy qarym-qatynas halyqaralyq qoǵamdastyqta Irannyń ıadrolyq baǵdarlamasyna qatysty esh suraq joq degen uıǵarymǵa kelgen. AQSh-ta bılik basyna Tramp kelgennen keıin el birjaqty tártippen atalǵan kelisimnen shyǵyp ketti. Osyǵan qaramastan Iran MAGATE-men yntymaqtastyǵyn esh ýaqytta toqtatqan emes.
Iran jan-jaqty is-qımyl josparyn jandandyrý úshin kóp kúsh jumsady. Biraq, Batys tarapynan esh áreket bolǵan emes. Batystyń osy úsh eliniń is-áreketine qaramastan Iran ózara is-qımyl men yntymaqtastyqty jaqtap keledi ári qandaı da bir is-shara qabyldaıtyn kezde ony MAGATE-ge halyqaralyq qoǵamdastyqqa aldyn ala málimdep otyrady. Máselen, ýrandy paıyzdyq baıytý jaıynda. Qazir keıbir elder 9-10 jyl bolǵan iske qaıta oralyp júr.
Olar saıası qysym kórsetý jolyn izdeıdi ári MAGATE-ni saıası maqsatta qoldanady. Qazirgi sátte eýropalyq úsh memleket atalǵan tehnıkalyq organǵa ádiletsizdik tanytyp otyr. Qazir bir memlekettiń ekinshi memleketke qosarlanǵan standarty máselesin qozǵaǵym kelip otyrǵan joq. Biz tek tehnıkalyq máselelermen aınalysatyn atalǵan organnyń bizben yntymaqtastyqta bolǵanyn qalaımyz.
Munyń ústine atalǵan uıymǵa bizdiń tarapymyzdan narazylyq pen synnyń bolýyna qaramastan yntymaqtastyqty jalǵastyryp kelemiz. Bul uıymnyń bas dırektory Iranǵa keldi. Biz bul organnyń saıasılanbaýyn qalaımyz.
Sondyqtan biz MAGATE-de qandaı da bir aıyptaýdyń yǵyna jyǵylmaıtyndaı ózindik tetikteri jumys isteıtindeı jasaýymyz qajet. Negizinde Iran osy ýaqytqa deıin qol jetkizilgen kelisim negizinde shara qabyldaýy tıis. Eger AQSh birjaqty tártippen jan-jaqty is-qımyl josparynan shyǵyp ketpegende, eýropalyq elder de, batys elderi de óz mindettemelerin oryndaǵanda mundaı jaǵdaı bolmas edi. Biraq, olar ózderiniń mindettemesin oryndaǵan joq.
Degenmen, Iran barlyq is-áreketin MAGATE-ge aldyn al habarlaý arqyly iske asyryp jatyr. Bul mańyzdy tarmaq — Iran áli de bolsa MAGATE aıasynda áreket etedi.
— Qosymsha tsentrıfýgalardyń naqty sany qansha jáne olar qandaı jerlerge ornatylady?
— Sanyn aıta almaımyn. Óıtkeni, bul salanyń sarapshysy emespin. Degenmen, bizde MAGATE aıasynda jumys isteıtin ıadrolyq nysandardyń bar ekenin bilemin.
— Fordodaǵy jerasty zaýytyna qatysty josparlaryńyz qandaı?
— Jerasty nysandaryna qatysty aıtar bolsam, munyń bári qaýipsizdik aıasynda jasalǵan. Eger esińizde bolsa, jan-jaqty kelisim jasalǵanǵa deıingi 10 jyldyń ishinde biz jyl saıyn qaterge ushyraıtynbyz. Sonymen qatar arandatýshylyq áreketter boldy. Ol jaıynda BAQ jazdy.
Jerasty nysandary — áskerı emes, tek qana ǵylymı nysandar. Olar Iranda da, Qazaqstanda da, ózge de memleketterde de bola alady. Dál qazirgi ýaqyttaǵy «Iran jospar aıasynan tys áreket etip otyr» degen aqparat asyra silteýshilik. Іs júzinde kelisimge qatysatyn batys elderdi ózderiniń mindettemelerin, atalǵan kelisim aıasyndaǵy is-áreketterin buzyp otyr. Tegeranda otyn tutynatyn ǵylymı reaktor bar. Bizge otyn berýin toqtatqan kezde ony ózimiz óndire bastadyq.
Sondyqtan da batys elderiniń buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy atmosfera ýshyǵyp tur. Biraq, biz energetıkany beıbit paıdalaný turǵysynda memlekettiń oryndy quqyǵy turǵysynan qaraýymyz kerek.
Atomdy paıdalaný úshin MAGATE syndy uıymnyń tetikteri aıqyndalǵan. Eger batys elderi ony saıası maqsatta qoldanbasa, onda kóptegen el ǵylymı áleýetin ıadrolyq energetıkany beıbit maqsatta paıdalanýǵa jumsaı alar edi.
— Ýrandy ne úshin baıytyp jatyrsyzdar?
— Ózińiz de biletindeı, ıadrolyq energetıkany beıbit maqsatta barynsha keńinen ǵylymı turǵydan qoldanýǵa bolady. Ol (energetıka) aýyl sharýashylyǵynda, medıtsınada, ózge de kóptegen salada qoldanylady. Keıbir elderde ıadrolyq oqtumsyq bolǵanymen, olar ony beıbit maqsatqa qoldanatyndyqtaryn alǵa tartyp otyr. Biz MAGATE-ge qatysýshy el ekendigimiz belgili, sondyqtan ony qaıda qoldanatyndyǵymyz da túsinikti. ıAdrolyq energetıka, aýyl sharýashylyǵynda, óndiriste keńinen qoldanylady. Qazirgi álemde ıadrolyq energetıkany paıdalaný memlekettiń damý kórsetkishteriniń biri sanalady. Máselen, osydan 15 jyl buryn ózge memleketterden otyn daıyndaý tehnologııasyn suraǵanymyzda eshqaısysy ony bermedi. Sondyqtan ýrandy 5-ten 20 paıyzǵa deıin baıytý múmkindigin taptyq.
Bir nárse aıqyn, Iran barlyq ýaqytta MAGATE, kelisim jáne óziniń mindettemesi aıasynda áreket etedi.
Taǵy qaıtalap aıtamyn, men bul salanyń mamany emespin. Biraq, Iranda ıadrolyq energetıkany qoldanatyn aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyn, medıtsınada qoldanylýyn kórseńiz onda ózińiz-aq onyń qalaı keńinen kádege jaraıtyndyǵyna kýá bolasyz.
Iranda obyrǵa qarsy dárilik zat óndiriletindigin nyq senimmen aıta alamyn.
Búginde qaýipti aýrýlarmen betpe-bet kelip otyrmyz. Eger buryndary mundaı aýrýlarǵa baılanysty ózge elderge júginsek, al qazirgi ýaqytta ony ózimiz-aq sheship, qaýipti aýrýlardy emdeı alamyz.
— Iran baıytylǵan ýrandy eksportqa shyǵara ma?
— Joq, eksporttamaıdy. Biraq, 5+1 kelisimshartynda ýrannyń bir bóligin eksportqa shyǵarýǵa qatysty kelisim bolǵan. Biraq, ázirge mundaı áreket bolǵan emes. Ókinishke oraı, batys elderiniń áreketi saldarynan bul protsess toqtap tur.
— Jaqyn arada Iranda merziminen buryn prezıdenttik saılaý ótedi. Daıyndyq qalaı júrip jatyr?
— Tarıhtan bilesiz, Irannyń bir ereksheligi — kez kelgen ýaqytta, tipti Sadam Hýseınniń Iranǵa qarsy basqynshylyq soǵysy bolǵanyna da qaramastan, kez kelgen deńgeıdegi saılaý eshqashan toqtatylmaǵan. Ókinishke oraı, bıyl Prezıdentimiz mert bolǵannan keıin saılaý jaqyn arada — maýsym aıynyń sońyna merziminen buryn taǵaıyndalyp otyr. Jospar boıynsha ol kelesi jyly ótýi kerek edi. Konstıtýtsııamyz ben zańdarymyzǵa sáıkes, Prezıdent qaıtys bolǵan/otstavkaǵa ketkennen keıin 50 kún ishinde kelesi saılaýǵa daıyndyq júrgiziledi.
Saılaýǵa ártúrli saıası pikirlester men toptar qatysady. Eger siz Iranda bolsańyz, onda saılaýaldy belsendilikti baıqaı alar edińiz.
— Buǵan deıin siz Qazaqstan Irannyń syrtqy saıasatyndaǵy basym baǵyt sanalatyndyǵyn atap ótken edińiz. Ekijaqty yntymaqtastyq qalaı damyp keledi?
— Qazaqstan biz úshin syrtqy saıasattaǵy basym baǵyt sanalatyndyǵyn jáne yntymaqtastyqtyń kóptegen salasy bar ekenin durys baıqadyńyz. Aıta ketý kerek, bizdiń qarym-qatynasymyz geografııalyq sebeptermen baılanysty, Kaspıı teńizinde kórshimiz. Ǵasyrlar boıǵy tarıh ta biriktiredi. Saıası deńgeıde joǵary qarym-qatynas ornata aldyq, halyqaralyq arenada yntymaqtastyq qarym-qatynasymyz da jaqsy, al prezıdentterdiń baılanys deńgeıinde yntymaqtastyq joǵary. Biraq, ókinishke oraı, ekonomıkalyq jáne saýda yntymaqtastyǵy deńgeıinde biz ózimizde bar áleýet deńgeıinde ózara is-qımyl jasamaımyz. Halyqtar men akademııalyq sala (stýdenttik) deńgeıinde qarym-qatynas eń tómen deńgeıde. Bul Qazaqstannyń Irandaǵy Elshiliginiń jaýapkershiligin arttyrady. Sondaı-aq sizdiń kómegińizben, BAQ kómegimen, jeke Kazinform agenttiginiń kómegimen ózara qarym-qatynastyń barlyq deńgeıiniń ósýin qalaımyz.
Biz strategııalyq seriktestermiz. Sondyqtan yntymaqtastyq neǵurlym kóp damyp, nyǵaıa tússe, biz úshin soǵurlym jaqsy bolady.
Qazirgi ýaqytta biz Prezıdentterimiz — Toqaev myrza jáne ómirden ozǵan Prezıdentimiz ókim bergen deńgeıde áli jumys istep jatqan joqpyz. Olar bizge ózara árekettestiktiń ósýin arttyrý úshin kóptegen tapsyrma berdi.
Sondyqtan biz — dıplomattar men BAQ qarym-qatynasty keńeıtýge birge umtylýymyz kerek. Sondaı-aq, Irannyń prezıdenti kim bolsa da, bizdiń syrtqy saıasatymyzda Qazaqstan erekshe oryn alatynyn jáne Qazaqstanmen qarym-qatynasty damytýǵa árqashan basymdyq beriletinin atap ótken jón.
