Uljan Parmashqyzy: Qazaq radıosy – qazaq mádenıetiniń bel omyrtqasy
- Uljan apaı, qazaq «myńnyń túsin bilgenshe, birdiń atyn bil» deıdi. Sizdiń atyńyzǵa qanyq halqyńyz, ómirbaıanyńyzdan habarsyz ekeni anyq. Endeshe, áńgimeni ózińizben tanysýdan bastasaq...
- Men 1947 jyly Jambyl oblysy Jýaly aýdany Yntymaq aýylynda dúnıege keldim. Sol óńirdegi Shaqpaq ata aýylynda Saǵyndyqov atyndaǵy orta mektepti bitirgennen keıin Almatydaǵy óner ınstıtýtyna túsip, ony 1970 jyly ártis bolyp bitirdim ǵoı. Sol jyldan bastap Qazaq respýblıkalyq radıosynda 40 jyl dıktor bolyp qyzmet ettim.
- Demek ýnıversıtetti bitire sala, birden radıoǵa kelgen ekensiz ǵoı?
- Iá, Respýblıkanyń túkpir-túkpirinen keletin habarlarmen qosa, óner, taǵy da basqa sala jaıynda radıokompozıtsııalar jasaıtyn edik. Ol – uly jyraý Jambyl Jabaev, qazaq topyraǵynan shyqqan asa tanymal saıası jáne mádenıet qaıratkeri Іlııas Omarov, qazaqtyń betke ustar aqyndary Muqaǵalı Maqataev pen Jumeken Nájimedenov, alashtyń ardaqtysy Ahmet Baıtursynuly, halyq batyry Baýyrjan Momyshuly, jazýshy-aýdarmashy Qurmanbek Saǵyndyqov, tamasha ǵalym Músilim Bazarbaev, jasyndaı jarq etken Baýyrjan Úsenov, jazýshy Dúkenbaı Dosjan jáne taǵy basqa da talant ıeleri jaıly «Qalamger» habary boıynsha jasalǵan radıokompozıtsııalar edi. Osy eńbegimniń arqasynda Qazaqstan Mádenıet mınıstrliginiń birneshe márte «Qurmet» gromotasymen marapattaldym, halyqaralyq Jambyl syılyǵynyń laýreaty atandym, Teleradıo baıqaýynyń «Altyn juldyz» ıegeri, jeztańdaı dıktor Ánýarbek Baıjanbaev atyndaǵy jáne aqyn Ábdirashtyń Jarasqany atyndaǵy syılyqtyń laýreaty boldym. Búgingi tańda ózim týyp-ósken Jýaly aýdanynyń qurmetti azamaty atanyp otyrmyn.
- Bir sózben aıtqanda elime etken eńbegim elendi deısiz ǵoı?
- Árıne, halqyńa qylǵan qyzmetiń erte me kesh pe baǵalanbaı qoımaıdy.
- Endi áńgime arnasyn qyryq jyl ǵumyryńyzdy arnaǵan qasıetti qara shańyraqqa qaraı bursaq...
- Qazaq radıosy men úshin óte qasterli uǵym. Óıtkeni sanaly ǵumyrymnyń 40 jylǵa taıaý salıqaly sátteriniń deni osy uıymnyń qasıetin saralaýdan turady. Ózine de tabany kúrekteı 100 jyl tolyp otyr. Bul bir ǵumyr úshin kóp ýaqyt kóringenimen, tarıh úshin áp-sáttik merzim.
Asharshylyqtyń aşy zapyrany, qýǵyn-súrginniń qym-qýyt soqpaqtary, alapat soǵystyń ókpek jeli – bári de osy radıo arqyly elge jetip jatty. Bári de taspalanǵan tarıh.
- Demek, radıo – zaman tynysy, dáýir úni deısiz ǵoı?
- Dál solaı. Onyń bir ǵana «Altyn qorynyń» ózin alaıyq. Kimderdiń úni, kimderdiń daýysy joq deısiz?! Sol daýystar men áýender bizdiń býynnyń, keıingi tolqynnyń júregine jaqyn únder boldy. Mıllıondardyń minderi – Qazaq radıosy – Respýblıka mádenıetiniń bel omyrtqasy, úkili úni. Sýsap otyrǵan halyqty aǵyl-tegil habarǵa, jańalyqqa qandyrǵan bastaý bulaǵy. Ol dúnıege kelgen kezde qazaq áli túgel saýatty da emes, hat tanymaıtyndar, qaǵaz ustamaıtyndar kóp edi. Ondaı qaýym úshin radıo tek jarshy bolyp qana qoımaı, aǵartýshy da bola bildi.
- Siz radıoǵa kelgen sonaý 70-jyldar bul qara shańyraq qazaq rýhanııatynyń marqasqalary at basyn tirer aqordasy ispetti edi?
- Ál-Farabı babamyz óz traktattarynyń birinde «Uly dańq eshqashan qulamaıtyndarǵa emes, qulaı júrip óz aıaǵynan qaıta turǵandarǵa keledi» - degen eken. Sol sekildi ulttyq aqparattyń qasterli ordasy – Qazaq radıosy da túrli kezeńderde elmen birge basqa túsken náýbetti keship, elmen birge eńse kóterip otyrdy ǵoı. Jańa óziń aıtyp otyrǵandaı, osynaý qasıetti shańyraqtyń bıik minberine jyr alyby Jambyl, qara sózdiń qaıyǵy Muhtar Áýezov, qazaq ǵylymynyń atasy Qanysh Sátbaev, kúı perishtesi Dına, elimizdiń dańqty uldary Baýyrjan Momyshuly, Málik Ǵabdýllın, kúmis kómeı Kúlish, t.b. qatarly ult múddesi jolynda aıanbaı ter tókken halqymyzdyń kóptegen aıaýly ul-qyzy jıi kóterilip, kókeıkesti sózderin kópshilikke arnady.
Aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataev, ataqty ánshi Ermek Serkebaev, talantty sahna sańlaǵy Zámzágúl Sháripova qatarly aǵa-ápkelerimiz áýeli kópshilikke radıo-dıktor retinde tanylǵan.
Qazaqtyń nebir korıfeıleri – zııalylary, akademıkter, ǵalymdar, aqyn-jazýshylar, ártister keletin ol kezde. Kúndeı kúrkiregen Syrbaı aǵany, Muqaǵalıdy, Jumeken men Safýandy, Ǵafý aǵany osy radıonyń mańynan jıi kóretin edik. Shámshi aǵa men Ábilahat Espaev ta osy radıodan tabylatyn. Bir qyzyǵa sol kezde qazaqtyń ıgi jaqsylary birin-biri izdep júretin. Bir-birin kórýge, áńgimelesýge, syrlasýǵa qushtar bolatyn.
- Uljan apaı, radıo ardagerleri arasynda erteden qyzmet istegen jandardyń biri ózińiz ekensiz. Tipti áıgili Mına apamyzdyń qasynda da onshaqty jyl birge júripsiz. Radıo tarıhy jaıly, qurylǵan kezi týraly aıtýshy ma edi sol kezdegi úlkender?
- Óz bolmysymen eresen is tyndyryp kele jatqan bul qara shańyraq – Qazaq radıosy – árbir kózi ashyq, kóńili oıaý qazaqqa etene tanys. Ár sáti, ár mezeti eleýli oqıǵalarǵa toly. Týǵan elimiz úshin, óz ana tilimiz úshin aýadaı qajet.
Bilikti maman ǵalymdarymyzdyń muraǵattardy aqtaryp, zertteýleriniń nátıjesinde radıo úniniń alǵash qazaq aspanyna, áýe tolqynyna shyqqan sáti naqty anyqtaldy. Sol kezdegi Qazaq Ortalyq atqarý komıtetiniń memlekettik radıo ashý jónindegi qaýlysy 1921 jylǵy 29 qyrkúıekte qabyldanǵan eken. Jáne bir qýanarlyǵy bul ıdeıanyń basynda alashtyń ardaqty azamattarynyń biri – Ahmet Baıtursynuly tur emes pe?!
Qazaq radıosy el basyna kún týǵan nebir aýyr kezeńderde, ásirese Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda eresen ról atqardy ǵoı. Keńes áskeriniń nemis-fashıst basqynshylarymen soǵysynyń betalysyn, qııan-keski urystardyń habaryn, jer-jahanda bolyp jatqan basqa da jańalyqtardy, qalada da, dalada da kóshe-kóshede ózderi qoldan ilgen baǵana basyndaǵy úntaratqyshtar (radıoreprodýktor) arqyly estip, bilip otyrdy ǵoı ol kezde. Soǵystan keıingi aýyr kezeńde de radıo jurtqa aqparat taratýmen ǵana shektelmeı, eldiń eńsesin kóterip, erteńge degen senimin arttyrýmen boldy. Mal-jannyń amandyǵynan keıin «ne habaryń bar?» dep suraıtyn dala turǵyndary úshin bul naǵyz umytylmas oqıǵa edi.
Keshegi Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń bastalǵany týraly sýyq habardy da, sol soǵystyń aıaqtalǵany týraly qýanyshty habardy da jurt jınalyp, osy kóshe radıosynan estigen. Osynaý baıtaq dalany tek radıo ǵana ıgere aldy. Sodan jyldar ótken saıyn ómir ózgere berdi. Baılanys tehnıkasy da jańara tústi. Kóshedegi radıo endi úı-úıge kirdi, tórden oryn aldy. Endi otbasy adamdary birge tyńdaıtyn boldy. Al shaǵyn, qolǵa ustap júrýge yńǵaıly tranzıstorlar shyqqannan keıin radıo árbir adamnyń jeke syrlasyna, oısha sóılesetin muńdasyna aınaldy.
Ótken ǵasyrdyń ǵalamat daýystaryn estıtin boldyq. Ámire men Isanyń, Kúlásh pen Shabaldyń, Ermektiń, dıktor Baıjanbaevtyń únderi halyq qulaǵynda qalyp, sanasyna sińdi. «Altyn qorda» qanshama jazýshylardyń, ǵalymdardyń daýystary, únderi sózderi qaldy. Baǵalaı baǵalaı bilsek bul jádigerler qazaq úshin baǵa jetpes baılyq.
- Radıony radıo etip turǵan – mıkrofon sekildi, meniń oıymsha.
- Durys aıtasyń. Mıkrofon degen keremet qasıetti kúsh. Al radıonyń qasıeti – seniń úıińnen tór izdemeıdi, seniń ýaqytyńdy almaıdy. Ony sen sharýańdy tyndyryp júrip te tyńdaı beresiń. Bul – radıonyń qudireti, ereksheligi. Tyńdaıtynyń – dıktordyń úni, daýysy.
- Dıktor demekshi, ómir boıy dıktorlyqpen aınalystyńyz ǵoı, osy týraly aıtyńyzshy?
- Dıktor – habar daıyndaýshy redaktor men radıo tyńdaýshynyń arasyndaǵy dáneker, bar jańalyqty jetkizýshi adam.
Jan álemińizdi baýrap, ádemi sezimge bóleıtin daýystyń áserinen kópke deıin aryla almaı, qaıta-qaıta tyńdaýǵa qushtar etip qoıatyn qońyr ún bolady. Shyǵarmashylyq degenimiz adamǵa eshqandaı dári-dármekti, kúsh-qýatty kerek etpeı-aq, ǵajaıyp sátti bastan ótkerýge múmkindik beretin, tilmen aıtyp jetkize almaıtyn tylsym bir dúnıe.
Daýys yrǵaǵyn oryndy paıdalaný, mátinniń qaı tusyna asa mán berilýi kerek, qaı sózge ekpindi erekshe túsirgen durys, osynyń bárine asa zeıin qoıyp, tarazylap almaıynsha, habardyń bar bolmysyn tyńdarmanǵa jetkizý qıyn.
Dıktorlyq – jasyrynatyn jeriń joq, el aldyndaǵy kásip. Asa jaýapkershiligi mol, qıyn da, qyzyqty eńbek. Sál múlt ketseń kópshiliktiń kóńilin qaldyrýyń múmkin. Ári ony kirpııaz tyńdaýshy keshire de bermeıdi. Jaratýshy ıemiz adamzat balasyna daryn ba, álde qabilet pe, áıteýir bir nársege beıim qasıet syılaıtyn sekildi.
Radıo dıktorlarynyń sóılep turǵan daýysyn ǵana estip, sol daýys arqyly sanańyzda beıne jasaısyz, oısha sýret salasyz, minez-qulqyn saralaısyz. Daýys ereksheligi sol – bári bilinip turady. Daýys arqyly sizdiń úıdiń bir múshesindeı saǵyna qaýyshasyz.
Ózim bala kezimde osy ásem yrǵaq pen súıkimdi únderdi tyńdap otyryp, ózderi de kelisti, ádemi adamdar shyǵar dep oılaıtynmyn. Keıin bilim alyp, eseıip, radıo úıine dıktorlyqqa qyzmetke ornalasyp, bárimen tanysyp, kózim jetkeni – shetinen daýystary sekildi ádemi adamdardy kórdim.
- Radıodıktorlyqqa qabylaýda qandaı talap qoıylatyn edi?
- Radıo bolsyn, telearna bolsyn ol kezde ásirese dıktorlyqqa jaıdan-jaı qabyldaı salmaıdy. «Dıktor – radıonyń aınasy» deıtini de sodan bolar. Onyń da asa jaýapty, joǵary talap, talǵam, kez kelgenniń tisi batpaıtyn kúrdeli sharttary bolatyny belgili. Qaı jyldary bolmasyn radıo úıiniń esigin ımene ashyp, mıkrofonǵa qorqa-qorqa jaqyndaǵan jastardyń aldyńǵy aǵa-ápkelerden kórgeni, túıgeni – úlken mektep edi. Olar – Ánýarbek Baıjanbaev, Mámbet Serjanov, Myrzabek Qýatbaev, apaılar – Mına Seıitova, Qatıra Ázimbaeva, Sara Omarhodjaeva, Jańyl Birjanova, Jánel Asqarovalar. Biz osy mektepten úırengen edik. Aldyńǵylar salǵan soqpaqpen júrdik. Ómir sabaqtary úıretti. Ol kisilerdiń bir-birine degen syılastyǵy, nıetteri erekshe bolatyn. Bir-birin erkeletip, «Ánesh», «Máke», «Sáke» dep qana sóıleıtin edi. Osy úlkenderdiń ishinde surapyl soǵysqa qatysqan tek Ánýarbek aǵa bolatyn. Sansyz urystyń birinde basyndaǵy kaskasyn oq tesip, aýrýhanaǵa túsedi. Uzaq emdelip, elge 1943 jyly qaıtady. Sol kezde Almatynyń kishkentaı radıo úıinde habar júrgizip tek Mına apaı ǵana otyrady. Sol jyldary halyqqa alǵashqy habarlardy jetkizgen – Mına Seıitova apamyz. Soǵys kezi ǵoı. Ánýarbek aǵa jumys izdep radıo úıine keledi. Soǵys salǵan jarasy áli jazylmaǵan adam aýyr jumysqa jaramaıdy. Eń ońtaılysy osy bolar dep mıkrofon aldyna otyryp, mátin oqýdy bastaıdy. Mına apam jıyrma jastaǵy jaraly jaýyngerge izetin jasap, jumysqa qabyldanǵanyn aıtyp otyratyn.
- Radıo ardagerleriniń áńgimesinen Mına Seıitova apamyz jaıly jıi estımiz. Ol kisiniń Ahmet Baıtursynulynyń jıen kelini ekenin de bertin bildik. Jalpy Mına apamyz jaıly aıtyp berińizshi?
- Marqum Mına apamyzben sekseninshi jyldarǵa deıin – on jyldaı qyzmettes boldym. Qazaq radıosynyń órkendeýine barlyq kúsh-jigerin jumsaǵan kisi edi. Ómiriniń sońǵy kezinde, tipti ár kúni radıo úıine kelip, bir ǵana kontsert júrgizip ketetin. Únemi aqylyn aıtyp otyratyn.
«Seni tyńdap otyrǵan jannyń sanasyna jetkizip, asyqpaı, árbir áripti dóńgelentip oqýǵa tyrysyńdar. Ornatqan jerine qorǵasyndaı quıyla qalatyn ásem estiletin, ornyqty sóz bar da, qylpyldap ushyp ketkeli turǵan torǵaıdaı ushqalaq sóz bar. Senderdi radıotyńdarman «ún darabozdary» dep qabyldaıdy. Úlgi alady» - deıtini esimdi. Iá qazaq halqynyń ulttyq sana-sezimin, dúnıetanymyn, óskeleń mádenıetin qalyptastyrý kerek. Sol kezde bul bizdiń qasıetti boryshymyz bolǵan edi.
