Ulystyń uly kúnin Qytaı qazaqtary erekshe yqylaspen qarsy alady - QHR Memlekettik syılyǵynyń ıegeri Shámis Qumaruly
«Aǵaıynnyń qadyryn alys ketseń bilersiń» degendeı, shettegi qandastarymyz salt-dástúrimiz ben ulttyq bolmysymyzdy saf altyndaı saqtap, kózderiniń qarashyǵyndaı qorǵap keledi. Ulystyń uly kúni «Naýryz» merekesine oraı, Qytaıdaǵy qandastarymyzdyń ádebıeti men mádenıeti jaıynda oı órbitkenQHR Memlekettik syılyǵynyń, memlekettik birinshi dárejeli jazýshy ataǵynyń ıegeri Shámis Qumarulymen bolǵan suhbatty nazarlaryńyzǵa usynamyz.
- Shámis aǵa, Siz qytaı qazaq ádebıetine eleýli eńbek sińirgen jazýshynyń birisiz, ári osy salada kóp jyldan beri basshylyq mindetter atqaryp kelesiz, jalpy ádebıet adam balasyna ne úshin qajet dep oılaısyz?
- Ómirde adam balasy kóńilge, rýhqa súıenedi. Bir ulttyń ádebıeti sol ulttyń asqaq rýhy. Sondyqtan jer betinde bir ǵana adam qalǵan kúnde de, sol bir adamnyń kóńil-kúıine qajet rýhanı álem bolýy kerek. Ádebıet shyndyǵynda, halyqty sýsyndatatyn bilim kózi, aǵartýdyń bir túri. Halyq óz ádebıeti arqyly ózindegi mindi kóredi, ózgertedi jáne ómirdi, dúnıeni túsinedi. Tamasha tirlik joly týraly izdenedi. Meniń oıymsha, jer betinde adam balasy bolǵanda, sózsiz ádebıet te bolady. Medıtsına salasyndaǵy derekterge qaraǵanda, adamdardaǵy aýrýdyń toqsan paıyzdan astamy adam kóńil - kúıiniń qalypsyzdyǵy sebebinen bolady eken. Bul adamdardyń kóńilge súıenip jasaıtyndyǵynyń dáleli. Ádebıettiń ózi adamdardyń kóńil - kúıiniń dárisi. Eger bir adam ómirde tyǵyryqqa tirelip, ólip alýdy ǵana oılap otyrǵanda, qolyna bir jazýshynyń shyǵarmasy túsip, sol shyǵarmany oqyǵannan keıin ol, «mynandaı bolǵanda men ólmeýim kerek eken» deıtin oıǵa kelse, al bir adam bireýge ólerdeı óshigip óltirmeı qoımaımyn dep júrgende bir kitap qolyna túsip oqyǵan soń raıynan qaıtsa, bul - shyǵarma naqty adam kóńil - kúıiniń baǵa jetpes emi deýge bolady. Sondyqtan da ádebıette adamnyń jan dúnıesi jaıly jazý máńgilik taqyryptardyń biri bolyp qala beredi dep oılaımyn.
- Qytaı qazaq ádebıetiniń jalpy jaıy, burynǵysy men búgingisi týraly ne aıtasyz?
- Qytaı qazaqtarynyń jazba ádebıetiniń tarıhy tym uzaq emes. Qytaı topyraǵynda týylǵan jazýshylardyń ishinde tuńǵysh basylyp shyqqan shyǵarma Aqyt Úlimjiulynyń eńbekteri. Áıgili aqyn Aqyt Úlimjiulynyń 1891 jyly Qazan baspasynan jeke kitap bolyp shyqqan tuńǵysh kitaby "Jyıhanshany" Qytaıdaǵy qazaq qalamgerleriniń tuńǵysh kitaby dep eseptesek, jazba ádebıetimizdiń tarıhy 115 jylǵa sozylady. Osy turǵydan alǵanda Aqyt Ulimjiuly ǵana qytaı jaqynǵy zaman qazaq adebıetiniń ýákili bolady. Óıtkeni onyń "Jıyhanshadan" basqa tórit kitaby túgeldeı 1919 jyldan buryn qazan baspasynan shyqqan. Sol arqyly Aqyt búkil qoǵamǵa óte keń tanylǵan. Aqyt Úlimjiulynyń halyqty oqý - aǵartýǵa, ǵylym, bilim úırenýge úndegen shyǵarmalary óte kóp. Ásirese, ahylaq muralǵa, adaldyqqa úndegen óleńderi sonaý 1930-40 j.j. halyqty oıatyp, mádenıetke jeteleýde orasan qyzmet atqarǵan. Al, Tańjaryq Joldyuly, Asqar Tatanaıuly, Dýbek Shalǵynbaev, Nyǵymet Myńjanuly sııaqty qalamgerlerdiń aldy 1930 jyldardan bastap shyǵarmalary jarııalanyp, qoǵamǵa aqyn - jazýshy retinde tanylǵan. Qurmanaly Ospanuly, Qaýsylqan Qozybaıuly qatarly aqyn jazýshylardyń alǵashqy shyǵarmalarynyń jaryq kórýi 1949 jyldan buryn bolǵanmen sany shaǵyn, deni 1949 jyldyń qarsańynda jarııalanǵan eken. Sondyqtan bul jazýshylardy da qytaı qazirgi zaman ádebıetine ókildik etetin, qytaı qazaq ádebıetiniń ókilderi deýimizge bolady. Shyndyǵynda sońǵy atalǵan aqyn - jazýshylardyń kesek eńbekteri Qytaıdaǵy mádenıet tóńkerisinen keıin jaryq kórdi. Men olardyń alǵash tanylǵan dáýirin negiz ettim. 1949 jyldan 1966 jylǵa deıin Sovet qazaq ádebıeti men Qytaı jańa dáýir ádebıetiniń yqpalynda bir býyn aqyn-jazýshylar qosyny qalyptasty Bul dáýirde aqyn-jazýshylar qosyny molaıyp, bir bólim kórkem týyndylar barlyqqa kelgenimen jánede sovetter odaǵynan kelgen ásire solshyldyq ıdeıalardyń shyrmaýynan aýlaq bola almady. Bul dáýirdegi shyǵarmalardan taptyq kúresti jyrlaǵan solshyl, uranshyldyq bastan-aıaq qamtylyp otyrdy. Jalpy aıtqanda, Qytaıdaǵy qazaq ádebıeti qytaı ádebıetine uqsas, «mádenıet tóńkerisi» delinetin ásire solshyl on jyldyq oıran aıaqtalyp, Qytaıda reforma júrgizý, «esikti ashý» saıasaty jolǵa qoıylǵannan keıin ǵana ózindik damý jolyna tústi. Aqyn jazýshylarymyz shyǵarmashylyqpen alańsyz shuǵyldandy. Sonyń nátıjesinde 1978 jyldan 2000 jylǵa deıingi qysqa ǵana 22 jyl ishinde júzge tarta roman, birneshe júz áńgime, povester, dastan, óleńder jınaǵy jaryq kórdi. Qytaı qazaq ádebıeti tarıhyndaǵy edáýir úzdik shyǵarmalar sol dáýirde týdy. Burynǵy qart qalamgerlerdiń de beldi shyǵarmalary osy dáýirde jaryqqa shyqty. Tarıhta ótken Aqyt, Tańjaryq aǵalarymyzdyń da jınaq tomdary osy dáýirde baspadan shyqty. Menińshe 1980-90 j.j. Qytaı qazaq ádebıetiniń bir shama gúldengen, ólmes shyǵarmalar týǵan tamasha dáýiri boldy.
-Shynjańdaǵy sońǵy býyn jas qalamgerlerdiń betalysy qalaı?
- XXI- ǵasyr bastalǵannan beri qaraı ıaǵnı 1999 jyldan keıingi ádebı shyǵarmalardyń jalpy damý deńgeıine kóz salǵanda, ıaǵnı jas qalamgerdiń tebinine qaraǵanda, qytaı qazaq ádebıetiniń bolashaǵy óz sabaqtastyǵyn joǵalta qoımas degen úmitim zor. Bolashaqta halqymyzǵa maqtan bolarlyq, ıaǵnı, qazaq halqynyń abyroıyn asyratyn áıgili shyǵarmalar týylýyna tamasha negiz bar. Qazirgi jastardyń shyǵarmashylyq izdenisi kóńilge qonady. Jas qalamgerler Qytaı basylymdarymen tereń sýsyndaı alady. Qytaı basylymdarynyń bir ereksheligi - álem ádebıetiniń ozyq úlgilerin tez aýdaryp jetkizip otyrady. Bul qytaıdaǵy qazaq qalamgerlerdiń óresin kóterýde aıyryqsha mańyzǵa ıe. Jas qalamgerler jańasha beınemen jarqyryp kórinýge kúsh salyp keledi.
- Qara shańyraq bolǵan Qazaqstandaǵy qazaq ádebıeti men Qytaıdaǵy qazaq ádebıetiniń qandaı aıyrmashylyqtary bar dep oılaısyz?
- Keńes dáýirindegi qazaq ádebıetiniń ozyq úlgilerin orta mektepte júrip-aq oqyp óstik. Muhtar Áýezov, Ǵabıt Músirepov, Ǵabıden Mustafın, Sábıt Muqanov shyǵarmalarymen sol kezde keńirek tanys bolǵan edik. Keıinnen Muhtar Maǵaýın, Ábdijámil Nurpeıisov, Ábish Kekilbaev, Oralhan Bókeev esimderimen qanyq boldyq.
Qalaı bolǵan kúnde de qazaq ádebıetiniń atalǵan býynynda álemdik ádebıettiń ólshemderine jaqyn keletin jaqtary kóp kórinedi. Tildik beıneleý, oqıǵany meńgerý, keıipkerdiń minez-qulqyn daralaý jaqtaryndaǵy ozyqtyqtarymen erekshe damýshylyqqa ıe bolǵanyn aıtpaı ketý múmkin emes.
Qazaqstan jaǵynyń ádebıetin qazirde oqyp turamyn. Qazaq ádebıetiniń poezııasynda asa joǵary ilgerileýshilik bar eken. Ǵalym Jaılybaı, Esenǵalı Raýshan, Ulyqbek Esdáýletov bastaǵan sońǵy býynnyń óleńderin súısinip oqımyn. Alaıda búgingi prozasy jóninen alǵanda 1970 jyldardyń aldy-artynda týǵan kórkem dúnıelermen salystyrǵanda kósh keıin qalǵandaı kórinedi. Kóńilim tolmaıdy. Múmkin jaqsy dúnıeler meniń qolyma túspeı júrgen shyǵar. Birli-jarym qolǵa túsken dúnıelerde álem ádebıetine beıimdelgisi kelgender baıqalǵanymen qanaty ushtalmaǵany, tilden jutańdyǵy birden baıqalady. Eki jaqty da bir sózben maqtap, bir sózben dattaý qıyn. Ár jaǵynyń da ózine tán ereksheligi bar. Kemshiligi de joq emes. Birinen biri úırenip, birin biri tolyqtap otyrsa ádebıetimiz eshkimnen kem-qor bolmaıdy degen senimim bar.
- Búgingi kúni Shynjań qazaqtary Qazaqstan ádebıetimen qalaı sýsyndap otyr?
- Qazaqstan jaqtyń baspa ónimderi Qytaıǵa arnaıy kelmese de mundaǵy qazaqtar qoldan-qolǵa ótkizip, jalpy ádebıettiń tynys-tirshiliginen habar taýyp otyrady. Bul jaqtaǵy oqyrmandardyń suranysy boıynsha tanymal jazýshylardyń kóptegen shyǵarmalary tóte jazý nusqasymen jaryq kórdi. Al qazirgi damyǵan ǵalamtordyń arqasynda jastarymyz qazaqstandyq barlyq basylymdardy ınternet saıttary arqyly oqyp biledi. Alaıda mundaǵy qazaqtardyń A. Baıtursynuly jasap ketken tóte jazý úlgisin qoldanatyndyǵyn bilesiz. Álipbıdiń ártúrliligi sebebinen Qazaqstan shyǵarmalaryn oqýda, aqparattyq jańalyqtaryn kórýde kóptegen qıyndyqtarǵa ushyraıdy. Osy oraıda, sizderdiń Agenttikterińiz ashqan tóte jazý saıtyna alǵysymdy bildirgim keledi. Sizderdiń saıttaryńyz osy olqylyqtyń ornyn tolyqtyrdy. Sonyń ishinde «Qazaq rýhanııaty» portaly arqyly bizdiń ádebıet súıer qaýym qazaq jazýshylardyń shyǵarmalaryn keńnen oqyı alatyn boldy.
- Qytaı qazaqtarynyń «Kórikti meken», «Aqsarbas» sekildi fılmderi Qazaq elinde tańdaı qaqtyrdy. Kıno salasy, jalpy mádenıeti týraly aıtyp berseńiz?
- Qytaıda az ulttar mádenıetin qoldaý týraly arnaıy baǵdarlama bar. Kitap shyǵarý, kıno túsirý isterine baǵdarlama boıynsha qomaqty qarjy bólinedi. Sol arqyly az ulttardyń kórkem shyǵarmalaryn shyǵarýǵa demeý kórsetedi. Ózim basqaratyn «Halyq aýyz ádebıetin zertteý qoǵamy» degen uıym bar. On jyldan astam ýaqyt ishinde halyq murasy negiz etilgen kóptegen kitaptar jaryqqa shyqty. Ondaǵy dúnıelerdi aýdan, aýyldardy aralap júrip jınadyq, halyq arasynda saqtalǵan keı qundy qol jazbalardy satyp ta aldyq. Mine solardan iriktep tańdaýlylaryn qazaq murasyn nasıhattaý maqsatynda qytaı tiline aýdarýdy qolǵa alyp otyrmyz. Qytaı qazaqtarynyń folklory qytaı tilinde úsh tom bolyp jaryq kóredi. Teatyr óneri de óz deńgeıinde damyp keledi. Eń úzdik ónerpazdardan quralǵan «Aǵajaı» sahynalyq qoılymy. Shynjańda ǵana emes Qytaıdyń Beıjyń, Shanhaı sekildi alyp shaHarlarda qytaı tilinde qoıylyp, mıllııarttan astam halyqqa qazaq madeıetin tanytty. Sońǵy jyldary ekranǵa shyǵarylǵan «Kórikti meken», «Bóri soqpaqty boz dala», «Gúlbıke», «Aqsarbas» sekildi fılmder qazaq ultynyń turmys-tirshiligi keńinen sýrettelgen, ulttyq boıaýy qanyq berilgen tamasha týyndylar retinde baǵalandy.
- Jalpy Álem qazaqtarynyń rýhanı tutastyǵyn saqtap turýy úshin ne isteýimiz kerek?
- Eń basty másele jazý birligi. Jerbetindegi 15 mıllıon qazaq ártúrli jazý úlgisin qoldanady. Bul birtutas rýhanı birligimizdi, mádenıetimizdi saqtaýymyzdaǵy eń úlken olqylyǵymyz. Osy jaǵdaıda Qazaqstan kósh basynda bolyp oń qadamdar jasap, jazý birligin qalpyna keltirse. Biz ultymyzdyń rýhanı-mádenı tutastyǵyn saqtaımyz desek, dúnıeniń betalysyna qaraýymyz beıimdelýimiz kerek. Sol úshin jaratylystyq ǵylymǵa yńǵaıly kompıýter tiline ıkemdi latyn jazýyna kóshkenimiz durys bolar edi. Bizdiń úkimetimizde latyn árpine kóshiýimizdi qoldap otyr. Men ShUAR «Til jazýdy birlikke keltirý» komıssııasynyń múshesimin bizdiń til mamandary latyn jazýynyń onǵa jýyq jobasyn usynyp otyr. Biraq biz Qazaqstanǵa qarap otyrmyz. Qazaqstan latyn jazýyn qoldanysqa engizse, bizde birden sol jazýǵa kóshetinimiz anyq. Taǵy aıtarym shettegi qazaqtarymyz qazaq mádenıetinen alshaqtap ketpesi úshin, ulttyq qundylyqtarymyzdy joǵaltyp almasy úshin, sol elderde ádebı-mádenı kezdesýler, ǵylymı konferentsııalar uıymdastyryp tursa jáne shettegi qazaqtardyń mádenı qundylyqtaryn qazaq eline dáriptep tursa nur ústine nur boladytyn edi.
- Mine ulystyń uly kúni de kelip jetti, qytaı qazaqtary ulttyq merekelerimizdi qalaı atap ótedi?
- Naýryz - qazaq halqynyń turmys tirshiliginde, ádet-ǵurpynda erekshe oryn alatyn, erteden merekelenip kele jatqan árqashanda qasıetti meıram. Jýannyń jińishkerip, jińishkeniń úziler shaǵynda qytymyr qystyń qahary qaıtyp, maldyń aýzy kókke, qora tólge tolyp, adam aýzy aqqa tıedi, kún men tún teńelip, tirshilik bitken jandanyp, jańa bir ómir bastalady. Mine, osyndaı mereıli sátte jańalyqtyń jaqsylyqtyń jarshysy - Naýryzmerekesi keledi. Qytaı qazaqtary naýryzdy jyl basy retinde erekshe toılap keledi. Naýryz kúni árbir shańyraqta úlken shattyq ornaıdy. Qytaı memleketi de ony arnaıy mereke retinde tanyp, demalys beredi. Kóktemgi «óliara» ótip, naýryz merekesi jaqyndasymen, jurt úı aınalasyn tazartyp, úı-ishin de qaǵyp-silkip árbir otbasy Naýryz kóje jasaýǵa daıyndalady. Apalarymyz qysqy soǵymnyń ábden súrlengen qadirli múshelerin osy kúni qazanǵa salady. Soǵymǵa soıylǵan maldyń basy nemese shekesi qosylyp, qazy-qarta, jal-jaıa qazanǵa túsedi. Et sorpasyna kóje qaınatady. «Qystyń súrin uzyn sary kelgende jeımiz» deıtin qazaq jurty ortaǵa aqsaqaldardy alyp, qydyryp kóje ishedi. Bir-birine izgi tilek, aq peıilderin bildirisedi. Bul kúni tipti eldi mekennen alys taýdyń qýsynda mal baǵyp otyrǵan jalǵyz qara qostyń da shańyraǵyna shattyq uıalap, qazanynda búlkildep et qaınaıdy. Bala-shaǵasy jaqsy kıimderin kıip, otbasymen birge uly kúndi qarsy alady Qytaıda sońǵy kezderi basqa ult ókilderi de qazaqtardyń úıine aıtshylap kiretin dástúr paıda boldy. Asyly, Naýryz eshkimniń mindetteýinsiz ár qazaqtyń maqtanysh eter, úkili úmiti men arman-tilegine ushtasqan, árkimniń júreginen, ishki saraıynan oryn alǵan shynaıy merekege aınalýy tıis. Qytaı qazaqtary «Qurban aıt» sekildi basqada dástúrli merekelerimizdi erekshe yqylaspen qýanshypen qarsy alady.
- Bolashaqta Qazaq eline qonys aýdarý týraly josparyńyz joq pa?
- Mekke-Medıneniń musylmandardyń qasıetti orny bolǵany sııaqty, Qazaqstan jer betindegi qazaqtardyń qara shańyraǵy. Qansha jasyrsa da barlyq shetelde otyrǵan qazaqtar Qazaqstannyń qýanyshyna semirip, olqylyǵyna ishi aýyrtyp otyrady. Ózim Almatyǵa jıi-jıi kelip turamyn. Ol jaqtan úıde satyp alǵanmyn.Alla qalasa, zeınetke shyqqasyn sol jaqqa baryp, qazaq dalasymen keńirek tanyssam degen armanym da joq emes. Múmkin bolsa, shamam kelse ondaǵy qazaqtar ómirinen de shyǵarma jazý oıym bar. Árıne, onyń barlyǵyn ýaqyt kórsetedi.
- Salıhaly suhbatyńyzǵa rahmet shyǵarmashylyq tabys tileımin.
Anyqtama: Sh.Qumaruly, QHR memlekettik syılyǵynyń, memlekettik birinshi dárejeli jazýshy ataǵynyń ıegeri.
1952 jyly 15 sáýirde QHR ShUAR Morı aýdanynyń Shoqpartas aýylynda dúnıege kelgen. Onyń tuńǵysh kitaby «Úmit ushqyny» 1980 jyly Shynjań halyq baspasynan jaryq kórgen. Sodan beri avtordyń «Qaramaıly ańyzy», «Bir tamshy qan», «Jýsandy dala», «Arshaly taýdaǵy án», «Bátıma» atty povesteri, «Aq serke men Kók serke», «Qııa jol» áńgimeler jınaǵy, «Bóke batyr», «Kóz jasy sarqylmaıdy», «Er Jánibek», «Tuǵyrylhan», «Ertis kilkip aǵady», «Jaryq dúnıe», «Qıly jyldar» romandary jaryq kórgen.
Qazirgi ýaqytta Sh. Qumaruly Shynjań ádebıet-kórkemónershiler birlestigi tóraǵasynyń orynbasary.