Ulystyń Uly kúni qashannan toılana bastady?

ASTANA. QazAqparat - Qazaqtyń bas aqyny Abaı: «Qyrdaǵy el oıdaǵy elmen aralasyp, kúlimdesip, kórisip, maýqyn basyp» dep Naýryzdy sýrettegen edi. Qarasaq qazaqta Naýryzǵa qýanbaıtyn adam bolmaǵan. Abaıdan burynǵy jyraýlar sózinde de, tarıhshy Mahmud Qashqarıdyń eńbekterinde, Qazaq handyǵymen baılanysty tarıhı derekterde de qazaq halqynyń Naýryzdy áspettegeni týraly jazbalar kezdesedi. Tól merekege «Ulystyń Uly kúni» dep aıdar taǵý da sonyń aıǵaǵy shyǵar.  

Adamzat balasy tarıhyndaǵy eń kóne merekelerdiń biri dep halyqaralyq dárejede moıyndalǵanymen, Naýryz toılaýdyń qashannan bastalǵany týraly naqty derekter joq. Merekeniń «Naý-Rýz» «Jańa kún» degen sózinen shyqqany týraly aıtylady. Áıtse de osy máselelerge qatysty tarıhshy, etnograf, qazaqtyń ádet-ǵuryp zańdary týraly aýqymdy eńbekterimen tanymal Jambyl Artyqbaevtyń pikirin oqyrman nazaryna toptap-toptap usynǵandy jón sanadyq. Eske sala keteıik, Naýryzǵa qatysty etnograftyń jazbalary onyń áleýmettik jelidegi paraqshasynan alynǵan. Sonymen, Jambyl Artyqbaev Naýryz meıramy jaıynda bylaı deıdi:

Naýryz meıramynyń tarıhy...

Qazaqtyń osy tól merekesiniń eki-úsh myń jyldyq tarıhy bar degen pikirdi bilemiz. Men Naýryz meıramy Eýrazııa dalasynda eki-úsh myń jyl emes, on eki-on úsh myń jyl buryn toılana bastady degen pikirdemin.

Birinshiden, shyǵysynda Qytaı qamalynan bastalyp Dýnaıǵa deıingi jerdi alyp jatqan dalalyq alqap «homo sapiens», ıaǵnı sanaly adam esebinde qalyptasqan orta. Oǵan sebep dalalyq alqap jyldyń tórt mezgili túgel kontınentaldy tabıǵı ortada jatyr, bul jerde adam tabıǵatpen partner, birde jeńiledi, birde jeńedi. Bizden soltústikke qaraı jyl on eki aı adam jigerin qum qylatyn qystyń sýyǵy uryp turady, bizden ońtústikke qaraı jyl on eki aı boıy adam jigerin ezip jiberetin ystyq aımaqtar bar. Tabıǵatpen tepe-teńdikti ustaý úshin bizdiń ata-babalarymyz ony jaqsylap zertteýge májbúr bolǵandyǵy aıan. Naýryz dep biz aldymen kún men túnniń teńelgen ýaqytyn aıtamyz, ony bar tirshiligi dalada ótetin, erkin oıly, ushqyr qııaldy sahara adamy ańǵarmaǵanda kim ańǵarady ?!

Ekinshiden, qazaqtyń áńgimeleri Naýryzdy Nuq paıǵambardyń zamanymen baılanystyrady. Jer betin topan sý basqan oqıǵa oqyrmannyń bárine de belgili. Nuqtyń janynda Qudaıǵa sengen seksen adam bar, úsh ul, úsh kelini bar alty aı on kún sý betinde qalqyp júrip, óldik-taldyq degende Qazyǵurt taýynyń ushar basyna toqtapty deıdi. Bireýi ata-anasynan, bireýi balasynan aırylǵan, ýaıym-qaıǵy basqan el osy jerde jan shaqyrypty. Máshhúr Júsip Kópeıuly Nuqtyń áńgimesin baıandaı kele «Kemeniń Qazyǵurttyń basyna toqtaǵan kún qasıetti Muharam aıynyń ony eken, juldyz esebimen sanaǵanda kúnniń Hamaldyń birinshi ýájibine kirgen kúni» deıdi. Arabtyń kalendary aı esebine negizdelgennen keıin ylǵı da ózgerip otyrady, degenmen Muharam aıy olarda qasıetti aı, jyldyń basy dep qurmetke ıe, al juldyz esebimen sanasaq Hamal qazirgi ýaqytta Toqty atalady jáne martqa sáıkesedi. Osy sebepti qazaq jeriniń batys aımaqtarynda Naýryzdy «Amal merekesi» dep te ataıdy, «Amal» degeni «Hamaldan» shyǵady. Eýrazııa halyqtarynyń kópshiliginde jańa sanat (grıgorıan) kalendary kirgenge deıin jyl basy Naýryz boldy. Qalaı bolǵanda da Nuq paıǵambardyń kemesi týra Naýryzda Qazyǵurtqa toqtaǵan bolyp otyr. Osydan keıin Topan sý qaı zamanda bolǵan degen suraq týyndaýy zańdy, qazirgi keshendi ǵylymı zertteýler jer betinde sońǵy topan sýdyń bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi 12-13 myń jyldar buryn bolǵanyn aıtady.

Úshinshiden qazirgi órkenıettiń qarqyndy damýy sondaı, biz ózimizdi ata-babalarymyzdan aqyldyraq sanaıtyn boldyq, bul adasqandyq, adamı negizden aırylyp bara jatqandyǵymyz. Adamzattyń eń úlken jańalyqtary kóne tas ǵasyrynda jasalǵan, bizdiń babalarymyz mıllıon jyl boıy shoshqa taǵalap júrgen joq, tirishilikke kerekti negizgi uǵymdardy qalyptastyrdy. Biz sol zamanda qalyptasqan uǵymdarmen, ózimiz sonyń mańyzyna boılamasaq ta, áli ómir súrip kelemiz. Naýryzdyń tarıhyn bergi zamannan izdeý adamzattyń kóne tarıhyn, jasampazdyǵyn moıyndamaýdyń kórinisi.

    Naýryz degen sóz qandaı maǵyna beredi ?

Kóp adamdar Naýryz sózin parsy tilimen baılanystyrady. Bul birjaqty pikir. Naýryz sózi Eýrazııa halyqtarynyń kópshiliginde bar, ásirese úndi-ıran, german-latyn tildes halyqtarda «novyı», «nıý», «neo», ıaǵnı jańa degen maǵynada qoldanylady. Qazaqta tutas bir aıdyń aty jáne aı bolǵanda jyldyń basy. Osyǵan qaraǵanda bul sóz Eýrazııa halyqtary jeke tilderge jiktelmeı turǵanda paıda bolǵan kóne uǵym. Joǵaryda biz Nuq paıǵambar zamany týraly sóz ettik, sol sózimizdiń bir dáleli osy mysal. Men naýryz sózi qazaqqa syrttan (parsydan t.b.) kelip sińip ketti degen pikirlerdiń bári negizsiz deımin. Álemde óziniń jerinen Nuq paıǵambardyń kemesi toqtady dep belgi kórsete alatyn tórt halyq qana: arabtar Jýdy taýyn, evreıler Sıon taýyn, armıandar Ararat taýyn, qazaqtar Qazyqurt taýyn kórsetedi. Endi osynshama tarıhı murany saqtap kelgen qazaqtyń Naýryzyn ózimiz kelip ózgege telımiz, durys pa ? Jaraıdy biz parsydan aldyq deıik, siz soltústiktegi chývash halqynyń naýryzdy «noýras-oıahe» deıtin sebebin túsindirip bere alasyz ba, olardyń parsyǵa qatysy shamaly emes pe ?

Biz Naýryzdy Qazyqurt sııaqty qasıetti jerlerden qarsy alyp, sodan bastap toılaýymyz kerek...