Uly dala perzentteri adamzatqa teńdesi joq materıaldyq jáne rýhanı mádenıettiń úlgilerin jasap qaldyrdy – tarıhshy Arman Jumadil
Osy oraıda uly daladaǵy qolbasshylyq ónerdiń qyr-syryn tereń zerttep júrgen ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty Arman Jumadilden alǵan suhbatymyzdy nazarlaryńyzǵa usynamyz.
- Arman Qabdeshuly, dańqty qolbasshy Baýyrjan Momyshulynyń «Erliktiń óshýi - halyq qasireti» degen qanatty sózi bar eken. Biz áskerı tarıhymyzdy qazir qanshalyqty deńgeıde tanyp-bile aldyq?
- B.z.d. І myńjyldyqta Hýanhe ózeniniń (Qytaıdaǵy eń úlken eki ózenniń biri-red.) orta aǵysynan Dýnaıǵa deıingi Uly dala keńistiginde jer betindegi eń ozyq áskerı mektepterdiń biri qalyptasa bastady. Sol dalanyń tósinde ómir súrgen saqtardyń, ǵundardyń, túrkilerdiń tikeleı urpaǵy retinde qazaq halqynyń dalalyq áskerı mekteptiń dástúrin jalǵastyrýshy murager bolyp tabylatyny tarıhı zańdylyq. Sondyqtan da, árbir tarıhı kezeń qazaqtyń uly qolbasshylaryn shyńdaǵan mekteptiń jeke-jeke synyby, áskerı sheberlikti jetildire túsken satysy sııaqty.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta el qorǵaǵan nemese kúni keshe ǵana ózge elderde jaýyngerlik boryshyn atqaryp, naǵyz erliktiń úlgisin kórsetken qazaq sarbazdarynyń boıynda saq dáýirinen kele jatqan ata-babalarymyzdyń jaýyngerlik rýhy boldy. B. Momyshuly óziniń «Soǵys psıhologııasy» degen kitabynda: «Otan soǵysynan bastalǵan qazaq halqynyń áskerı tarıhynyń negizi ejelgi zamandarda ótken urystardan bastaý aldy», - dep jaıdan-jaı aıtpaǵan. Ǵasyrlar boıy qalyptasqan babalarymyzdyń áskerı erlik rýhy, qolbasshylyq daryny joǵalmaı osy kúnge deıin jetip otyr. Al sol qolbashylyq mekteptiń bastaýy qaıda? Onyń negizin qashan jáne kimder qalady? Qazirgi tańda ekonomıkada bolsyn, áskerı kúshi jaǵynan bolsyn kósh ilgeri ozyp ketken batys elderiniń tarıhshylary kóbinese adamzat tarıhyndaǵy barlyq jetistikterdi tek ózderine ǵana telıtini baıqalady. Al Eýrazııanyń Uly dalasynda ómir súrgen kóshpeli halyqtardyń adamzat qazynasyna qosqan úlesi kóp jaǵdaıda elenbeı qalady. Babalarymyzdyń aıbyndy joryqtaryn, erlikke toly shaıqastaryn batys tarıhshylary qanypezerlikten, soǵysqumarlyqtan týyndaǵan, tek olja úshin ǵana bolǵan dúnıeler retinde sıpattaıdy. Batys tarıhshylarynyń zertteýlerin oqyp otyrǵan jas adam «shynynda da solaı ma?» dep, óz tarıhynan túńilip ketýi de múmkin.
- Sonda, shyndyǵynda solaı bolǵan ba?
- Joq, olaı emes! Uly dala perzentteri adamzat qazynasyna teńdesi joq materıaldyq jáne rýhanı mádenıettiń úlgilerin jasap qaldyrdy. Eshkimge uqsamaıtyn erkin adamnyń dúnıe tanymy men fılosofııasyn qalyptastyrdy. Onyń bárin búginde búkil adamzat balasy óz ıgiligine jaratyp otyr. Ásirese, soǵys ónerine qatysty dalalyqtardyń jınaǵan mol tájirıbesi men dástúrin, zańdaryn dúnıe júzindegi barlyq elderdiń qarýly kúshteri qabyldap, óziniń áskerı jarǵylaryna engizdi desek artyq aıtqandyq emes. Ǵalymdardyń esepteýi boıynsha, sońǵy 3 myń jyldyń tek 250-300 jyly ǵana birshama beıbit ótipti. Soǵan qaraǵanda, áserı is pen soǵys óneri qoǵamnyń damýyna áser etetin basty faktorlardyń biri bolyp tabylady.
Dalalyq áskerı júıe qola ǵasyry kezinde - adamdar jylqyny qolǵa úıretip, Eýrazııa keńistigin ıgere bastaǵan kezeńnen bastap, ot qarý paıda bolyp, jappaı taraǵansha ústemdik etti. Eger dalalyq áserı júıeni b.z.d. І myńjyldyqta qalyptasa bastady dep esepteıtin bolsaq, onda qazaqtyń qolbasshylyq mektebiniń alǵashqy satysy saq zamanynan bastalatyny zańdylyq. Oǵan tarıh kýá. Saqtar jarty álemdi jaýlaǵan parsy patshalary Kır men Darııdiń áskerin talqandap, uly qolbasshy Aleksandr Makedonskııdiń áskerin toqtatqan. Sol kezde saq qolbasshylarynyń qandaı urys tásilin qoldanǵanyn jáne saqtardyń jaýyngerligi týraly b.z.d. ІV ǵasyrda ómir súrgen «tarıhtyń atasy» atanǵan Gerodot táptishtep turyp óziniń «Tarıh» degen eńbeginde jazyp qaldyrǵan. «Saqtar álemdegi eń mańyzdy ónerdi ıgergen, olar eline kelgen jaýdy talqandamaı qoımaıdy», - dep bizdiń babalarymyzdyń áskerı ónerine úlken baǵa bergen. Sonymen qatar Gerodot saqtardyń jaýyngerlik mektebinen kórshi elderdiń patshalary da ótkeni týraly aıtady. Ol Mıdııa patshasy Kıaksar óz balalaryna at minip, sadaq tarýdy úıretý úshin arnaıy saq jaýyngerlerin jaldaǵan dep kórsetken.
-Saqtardyń jaýyngerlik-qolbasshylyq mektebiniń kórshi elderge yqpaly antıkalyq ańyzdardan da kórinedi. Mysaly, grek ańyzdarynda dene bitimi belýarynan joǵary adam, al tómengi bóligi at bolyp keletin «kentavr» degen beıne bar. Kentavr - ejelgi ellınder ómirinde alǵashqy ret salt atty adamdy kórgen áserden týǵan beıne emes pe?
- Iá.Ejelgi bul ańyzdarda Gerakl sııaqty batyrlar da, Teseı sııaqty patshalar da Hıron atty kentavrdyń áskerı mektebinen ótip, tálim-tárbıe alýy dalalyq áskerı mekteptiń qanshalyqty ozyq jáne qanshalyqty yqpaldy bolǵanyn aıqyndaıdy. Qazaq qolbasshylyq mekteptiń qalyptasýynyń kelesi satysy b.z.d. ІV-ІІІ-ǵasyrda sarmattar men ǵundardyń áskerı ónerimen, dalalyq áskerı júıeniń damýymen tyǵyz baılanysty boldy.
Sarmattar búkil áskerı is pen soǵys ónerine áser etken úlken jańalyq ákeldi. Olar Parfııa (b.z.d. shamamen 250 jyldary paıda bolǵan ejelgi memleket-red.) jáne Uly Rım ımperııasynyń turaqty áskerimen soǵysta jınaǵan tájirıbeniń negizinde áskerı is pen urys júrgizý ónerin jetildirip, jaý shebin jaryp ótetin aýyr qarýlanǵan atty áskerdi - «katafraktarıdi» paıdalandy. Bul jappaı salt atty jaýyngerdiń qoldanǵan qarýyna úlken ózgerister engizip, ásker basqarý men urys júrgizýdiń túbegeıli jańa qaǵıdalaryn qalyptastyrdy. Al Ortalyq Azııada paıda bolǵan Ǵun memleketi birneshe ǵasyr boıy qytaı ımperııasynyń ekspansııasyn tejep qana qoımaı, qytaı ımperatory Ý-dıdiń áskerin oısyrata jeńip, Han ımperııasyna qyryq jyl boıy alym-salyq tóletti. Bul da tikeleı ǵundardyń jetilgen áskerı júıesiniń nátıjesi. Ásirese, Móde shanıýı (Ǵundardyń joǵarǵy bıleýshisin qytaı avtorlary shanıýı dep ataıdy-red.) tusynda ǵundarda ásker basqarýdyń ondyq júıesi qalyptasty jáne qolbasynyń buıryǵyn sózsiz oryndaý sııaqty qatań áskerı tártip engizildi. Sonymen qatar ǵundardyń tusynda Ortalyq Azııa kóshpelileriniń eń jaqsy kóretin qarýy - sadaq jetile tústi. Qatań tártipke baǵynǵan, temir qarýmen jáne alys qashyqtyqtan qoldanatyn kúrdeli sadaqpen qarýlanǵan ǵundar qytaı áskerine des bermeı, ashyq urysta únemi jeńip, basym túsip otyrdy. Sol sebepten de qytaı ımperatory Ý-dı óz áskerin ǵun áskeriniń úlgisimen qaıta jasaqtap áserı reforma júrgizdi.
B.z. І-ІV ǵasyrynda ǵundardyń batysqa qonys aýdarýy nátıjesinde sarmattar men ǵundar qalyptastyrǵan eki áskerı júıe bir arnaǵa toǵysty. Osynyń nátıjesinde búkil Evropada Edil bastaǵan ǵun áskerine tótep beretin bir de bir kúsh tabylmady. Keıingi ǵasyrlarda da ǵun men sarmattardyń áskerı júıeleriniń tájirıbesin Uly dalanyń uly qolbasshylary uzaq ýaqyt qoldandy.
- Ǵalymdar qolbasshylyq ónerdiń odan keıingi damý kezeńin túrki-mońǵol dáýirimen baılanystyrady. Ókinishke qaraı, bul máselede olardyń arasynda aýyzbirshilik joq sııaqty kórinedi. Buǵan Sizdiń kózqarasyńyz qandaı?
- Túrkiler ǵundardyń urpaǵy retinde ózderine deıin jınalǵan soǵys óneriniń baı tájirıbesin damytyp qana qoımaı, jańa soǵys doktrınasyn jasap shyǵardy. Sonyń nátıjesinde Túrkiler Eýrazııanyń Uly dalasynda ómir súrgen barlyq taıpalardy biriktirgen eń kúshti qaǵanat quryp, Eýrazııanyń etnıkalyq, saıası-ekonomıkalyq jaǵdaıyna tikeleı áser etti. Túrki qaǵanaty kóp ýaqytqa deıin shyǵysynda Qytaıdy táýeldi etip, batysynda Iran men Vızantııany ózine múddeli qyldy. Bul da túrkilerdiń áskerı isi men soǵys óneriniń, qolbasshylyq mektebiniń ozyq úlgisiniń dáleli bolyp tabylady. Uly dala kóshpelileriniń soǵys ónerin jetik meńgergeni sondaı, olardyń qolbasshylyq mektebi taǵy da halyqaralyq deńgeıge shyqty. Ásirese, H-HІІ ǵasyrlarda qypshaqtan shyqqan qolbasshylar barlyq kórshi elderde áskerı qyzmet atqaryp, soǵys ónerin qanshalyqty jetik ıgergenin kórsetti. Qytaı ımperatory, Grýzııa patshalary, Rım papasy, orys knıazderi, Horezm shahtary túgel qypshaqtardan turatyn ulan ustasa, Mysyr elinde Mámlúk sultany Beıbarys qarapaıym sarbazdan bıliktiń shyrqaý shyńyna deıin jetti. Jalpy sol kezdegi túrkilerdiń áskerı isi men soǵys óneri, qolbasshylyq darynyna baılanysty málimetterdi túrki jazbalarynan, arab-parsy derekterinen kóptep tabýǵa bolady.
Uly dala qolbasshylary aldyna jan salmaıtyn, soǵys óneriniń naǵyz mamany ekeni Shyńǵyshan dáýirinde kórindi. Shyńǵyshan áskerı iske qatysty ózine deıin jınalǵan tájirıbeni jetildirip onyń negizgi qaǵıdalaryn «Uly Jasaq» zańdar jınaǵyna engizdi. Eger buǵan deıin soǵysqa qatysty is-árekettiń bári ádet-ǵuryp, salt-dástúrdiń negizinde rettelse, endi ol sol dástúrlerdiń negizinde jasalǵan zańdyq, quqyqtyq normalarǵa qurylatyn boldy. Ujymdyq jaýapkershilik, antqa adal bolý, opasyzdyq jasamaý, buıryqty sózsiz oryndaý, áskerı boryshty oryndaýǵa saqadaı saı bolý, joryq ústinde jan-jaqqa barlaýshylar men sholǵynshylardy attandyrý sııaqty taǵy basqa ustanymdardyń Shyńǵyshan zańdar jınaǵynda oryn alýy qolbasshylyq mekteptiń damýyna ǵana emes, sonymen qatar búkil dúnıejúzi qarýly kúshteriniń qurylymy men jarǵylaryna, soǵys júrgizý tásiline úlken áserin tıgizdi.
- Qazaq handyǵy dáýiri kezindegi jaýgershilik zaman tarıh sahnasyna kózsiz batyrlar men dańqty qolbasshylardyń úlken bir shoǵyryn ákeldi. Ony kóshpendiler arasyndaǵy áskerı-qolbasshylyq ónerdiń damýyndaǵy sharyqtaý kezeńi deýge bola ma? Ol keıingi kezeńderde birtindep umytyla bastaǵandaı kórinedi. Bul pikirge ne aıtasyz?
- Handyq dáýir ótip, qazaq halqynyń basynan baq ketse de ózderine kezeńgen otqarýdyń qaharynan buqpaǵan qazaq qolbasshylary zamanaýı qarýmen qarýlanǵan jaýǵa qarsy jańa soǵys tásilderin taýyp, aıbynyn asyryp otyrdy. Mysaly Sh. Ýálıhanov qazaqtyń batyrlaryn tek urys isin biletin adam ǵana emes, sonymen birge jaýdyń minez-qulqyn jiti tanıtyn psıholog retinde de kórsetedi. Birde, ataqty qorama myltyqpen qarýlanǵan qalmaq mergeni úńgirdiń aýzynda bekinip alyp birneshe qazaq batyryn jer qaptyrady. Qalmaqqa qarsy shyǵýǵa endi eshkimniń júregi daýalamaı turǵan kezde Elshibek degen batyr jorǵa atyn oınaqtatyp, asyqpaı maıda jelip shyǵyp, mergenge jaqyndaı túsedi. Qalmaq mergeniniń oǵyna ushatyn boldy-aý dep turǵanda Elshibek qalmaq mergenine umtyla shabady. Qalmaq pilteni basqanda myltyǵy birden atylmaı, ekinshi ret basqansha Elshibek ony shaýyp óltiredi. Artynan serikteri odan nege asyqpaı shaptyń dep suraǵanda ol: "Qalmaq atyma qyzyǵyp, ony jaralap almaý úshin meni jaqyndata túskisi keldi. Al meniń oıym, oǵan jetkenshe piltesin kóbirek kúl shalyp, myltyǵy birden atylmasa eken dedim", - dep jaýap beripti.
Qazaqtyń áskerı-qolbasshylyq mektebiniń deńgeıi halyq tarapynan sol zamanda-aq óz baǵasyn alyp otyrdy. Qazaqtar nebir urys júrgizýdiń taktıkalyq tásilderge sony utymdy qoldanǵan batyrlardyń atymen ataıtyn bolǵan. Mysaly, Abylaı Buqar jyraýdan óz batyrlarynyń jaǵdaıyn suraǵanda: "Janataı Talqy arqyly ótedi, Bógenbaı Quljandap ótedi, al Han-Baba qaıtyp keledi", depti. Mundaǵy «Quljandap ótý» erlik pen aıla kórsetip, myqty urys júrgizip, jaý qolynan sytylyp shyǵady degendi bildiredi eken. Bul urys ádisi erterekte batyl jaýynger, ári keremet taktık bolǵan Quljannyń atymen atalyp ketipti.
Baıqaısyz ba, Máskeý túbindegi shaıqasta Baýkeń de sóıtken joq pa! Baýkeńniń sonda urys berip qorshaýdan shyqqan tásili barlyq áskerı oqýlyqtarǵa kirdi. Men ony dástúri úzilmeı kelgen qolbasshylyq mekteptiń aıqyn úlgisi dep sanaımyn. Uly dalanyń qolbasshylyq mektebi men áskerı rýhy joǵalyp ketpeı Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde barlyq qazaq sarbazdarynyń boıynan tabylǵandyǵy Baýyrjan Momyshuly eńbekteriniń basty arqaýy.
Qoryta kelgende, dúnıejúziniń búgingi barlyq qarýly kúshteri ondyq júıe boıynsha bólinip óz jarǵylarynda dalalyqtar jasap bergen ortaq qaǵıdalar men zańdarǵa súıenedi, joryq kezinde jan-jaqqa sholǵynshy men barlaýshyny jiberedi, kerek deseńiz shabýylǵa «ýralap» shyǵady. Munyń bári Uly dala tósinde ómir súrip, qazaq halqynyń negizin qalaǵan, qolbasshylyq mektepti qalyptastyryp ketken jaýynger saq, ǵun, túrki taıpalarynyń jetistigi.
Búgingi kúni qazaqtardyń áskerı tarıhyn zertteý óte ózekti másele bolyp tabylady. Uly shaıqastar ótken jerlerdi anyqtap, ol jerlerde kózsiz erlikpen aty shyqqan qazaq batyrlaryna eskertkish qoıý ýaqyt kúttirmeıtin másele. Búgingi táýelsiz Qazaqstannyń jas urpaǵyn biz solardyń úlgi-ónegesimen tirbıeleýimiz qerek. Alda áli qandaı zaman týatyny bir Qudaı biledi. Al Otan úshin otqa túsip, jan berýge daıyn azamattar árqashan qajet. Sondyqtan da men ǵylym, oqý-aǵartý máselesimen aınalysyp júrgen barlyq tıisti quzyrly memlekettik uıymdar men mekemelerge qazaq halqynyń áskerı tarıhyn jeke másele retinde zertteý, ol jaıynda arnaıy oqýlyqtar jazýǵa kóńil bólý jóninde jáne qazaq halqynyń erlikke toly dańqty tarıhyn nasıhattaý maqsatynda ony memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasyna qosý týraly usynys aıtqym keledi.
-Salıqaly suhbatyńyzǵa rahmet!