Uly dala halqy jaratylysty tanyp-bilýde óz súrleýin qalyptastyrdy

ALMATY. QazAqparat - Elbasymyz N.Á.Nazarbaevtyń «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasy qazaq halqynyń kókeıinde júrgen ózekti máselelerdi qozǵap, kópshiliktiń qyzyǵýshylyǵyn týǵyzyp otyr, dep jazady Almaty aqshamy.

Memleket basshysynyń «Kópqyrly ári aý­qym­dy tarıhymyzdy durys túsinip, qabyldaı bilýimiz kerek... Eń bastysy, biz naqty ǵylymı derekterge súıene oty­ryp, jahandyq tarıhtaǵy óz rólimiz­di baıyppen ári durys paıymdaýǵa tıis­piz», - degen tujyrymy tarıhshylarymyz ben ǵalymdarymyzǵa úlken amanat, zor jaýapkershilik júkteıdi.

Uly dalany mekendegen ata-babalarymyz tabıǵatpen etene ómir súre otyryp, rýhanı birtektilikte shyńdalǵan, udaıy sapalyq jetilýde bolǵan. Tarıhta ol kóshpendiler mádenıeti degen atpen belgili. San ǵasyrlarda kóshpendiler mal jaıýdyń tásilderin shyńdaýmen qatar, kúndelikti tutynatyn buıymdary men quraldaryn, jerin, elin jaýdan qorǵaýǵa qajet soǵys quraldaryn durys paıdalanýmen birge, ózderiniń jaratylysy týraly tanymdyq, moraldyq, etıkalyq túsinikterdi týdyrdy jáne jetildirip otyrdy.

Tarıhı derekterge súıensek, qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda kóshpendiler mádenıetin ustanǵan qazaq halqyn quraıtyn taıpalar bizdiń zamanymyzǵa deıingi 9-8 ǵasyrlarda qalyptasqan.

Kóshpeli ómir salty boıynsha ata-babalarymyz uly dalada qysy-jazy boıy erkin kóship júrgen. Tabıǵat tósinde qysta da, jazda da, túnde de, kúndizde ómir súrgendikten olardyń jaratylys, tabıǵat týraly jáne jaratylysta bolyp jatqan qubylystar týraly túsinikteri birshama jetik bolǵan jáne olar jaıly ózindik oı-pikirleri, uǵymdary, kózqarastary jáne mádenıeti qalyptasqan.

Kóshpendiler jaratylystanýynyń negizi - táńir, kók aspan, sheksiz álem - olardy jaratýshy - qudiretti kóktegi Kún. Sol sebepten, ertede uly dala halyqtary (qazaqtar) Kúndi táńiriniń kózi dep uǵyp, kıiz úıleriniń esigin kún shyǵysqa qaratyp tigip, shyǵyp kele jatqan Kúnge táýba etken. Uly dala halqynyń bul ustanymdary «Quran-Kárimde» bylaısha keltiriledi: «Áýelde Kók pen Jer birtutas edi. Biz ekeýiniń arasyn ajyrattyq. Túndi, kúndizdi jáne Kún men Aıdy da Alla jaratty. Kúndi jaryq, Aıdy nur etip jaratty da, oǵan jyldardyń sandaryn, esepterin bilýleri úshin Aıǵa oryn belgiledi». Osydan uly dala halqynyń jaratylys týraly kózqarastary «Quran-Kárimdegi» ustanymdarmen sáıkestigin baıqaý qıyn emes.

Jaratylysty tanyp-bilýde, ony zertteýde ejelgi uly dala halqy júzdegen jyldar boıy ómir súrý barysynda óz súrleýin qalyptastyryp, tájirıbe jınaqtaı berdi. Olar tirshilik barysynda kúndelikti turmysta qoldanatyn ár túrli kóptegen zattardy, tastardy, aǵashtardy zerttep, solardyń túrlerinen ózderine qajet buıymdar jasady. Osy kezde zattardyń sıpatyna, qasıetterine kóńil aýdardy. Ata-babalarymyz kóshpeli ómirge oraı keń baıtaq uly dalanyń mol baılyǵyn, san myńdaǵan zattardy óz qajetine paıdalandy.

Jaratylysqa kózqaras, ony tanyp-bilýge degen izdenis kóne zamannan-aq halyqty qorshaǵan ortany muqııat paıymdaýǵa májbúrledi. Ol kezde zattardy, qubylystardy zertteıtin bilim bolmaǵandyqtan, dala halqy jaratylysty sol qalpynda tutastaı qabyldady.

Ertedegi qazaqtarda «zat» uǵymy jáne onyń sıpattary - quramy, qurylysy, qasıetteri-týraly bilim men biliktilikteri qalyptasqan. Kez-kelgen zattyń quramynda kóptegen zattar bolatynyn bilgen. Máselen, kúndelikti turmysta súttiń kóptegen zattardan turatynyn bilý arqyly odan maı, qatyq, irimshik, qurt alǵan. Súttiń sary sýynda sýsyn retinde paıdalanǵan. Kez-kelgen zattyń maıda bólshekterden turatynyn bilgen - tuzdy untaqtasa, sol tuzdy quraıtyn maıda bólshekter túziledi.

Jaratylystaǵy zattar men baıqalatyn qubylystar týraly dala halqynda kelesideı ret qalyptasty:

- zatqa at berý - ataý;

- zatty taný, qurastyrý;

- zatty sıpattaý;

- qubylystyń sebebin izdep, túsiný;

- qubylysty iske asyrý, ómirde qoldaný.

Osy júıe boıynsha «zattar», «qubylystar» týraly maǵlumattar ǵasyrdan-ǵasyrǵa jınaqtalyp kóbeıe tústi.

Zat uǵymyn ertedegi qazaqtar «árbir zattyń quramy jáne qasıeti bolady, sodan ol zattyń sapasy týyndaıdy» dep paıymdady. Olar zatty kelesideı jiktedi:

- jáı zattar (altyn, kúmis, mys, temir);

- kúrdeli zattar (sý, tuz, sirke qyshqyly);

- quımalar (jez, qola).

Zattardyń qasıetterin olardyń kúıi (suıyq, qatty,bý), túsi (sary, aq, qara, kók), ıisi (ótkir), dámi (qyshqyl, tátti, aşy), qatýy (muz), qaınaýy (sý) jáne erigishtigi (tuz, qant) bolatyny arqyly baıqady jáne zattardyń osy qasıetterin kúndelikti turmysta paıdalandy. Budan ertedegi qazaqtardyń zat týraly túsiniginiń osy kezdegi túsinikterge sáıkes keletinin baıqaımyz. Qazaq halqyna mys, kúmis, altyn, temir, synap, qorǵasyn, myrysh, qalaıy metaldary jáne olardyń quımalary erteden belgili bolǵan. Osy metaldardyń attary qaıdan paıda bolǵany beımálim. Alaıda, olardyń qazaqsha atalýy qazaqtardyń osy metaldardy erteden biletinine meńzeıdi. Sol sııaqty, olar kúndelikti ómirde sýdy, as tuzyn, totııaıyndy, ashýdasty, kúshálany, almasty qoldanǵan, qara sabyn jasap paıdalanǵan. ıAǵnı ol úrdisterdiń hımııalyq jaǵyn bilmese de, zattardyń qasıetteri arqyly tabıǵı zattardy óńdeýdi bilgen.

Ertedegi grek oıshyldarynyń jaratylys týraly ilimin uly babamyz Ál-Farabı qabyldap, jetildirgen. Ol «Ǵylymdardyń shyǵýy týraly» kitabynda zattar týraly fılosofııalyq oılar men zerdeli pikirler bildiredi. Ál-Farabı óziniń tanym teorııasyn usyndy. Ol boıynsha Adam -tabıǵat evolıýtsııasynyń jemisi, zattar óz betinshe tirshilik etedi, adam tanym ıesi, zattar adamnyń sezim múshelerine áser etedi, adamda túısik týdyrady. Ál-Farabı aınaladaǵy zattardy, denelerdi altyǵa bóldi: 1-aspan deneleri; 2-esti janýarlar - adamdar; 3-essiz janýarlar; 4-ósimdikter; 5-mıneraldar; 6-tórt túpki negiz - ot, aýa, topyraq, sý. Osy tórt túpnegiz zattardyń materıaldaǵynyń ózegi. Olardyń bir-birine aınalý materııasynan basqa alýan túrleri paıda bolady. Deneler paıda bolady, ózgeristerge ushyraıdy, joıylady, al tórt túp negizi máńgi ózgermeıdi. Olardyń bir-birine aınalýy nátıjesinde jańa tirshilik negizderi týyndap, jetilip otyrady. Sonymen, Ál-Farabıdiń jaratylys týraly oılary qazirgi kezde ǵylymı túrde dáleldenip, tolyqtyrylýda.

Ertedegi qazaq halqynyń jaratylystaǵy «zattar», qubylystar týraly uǵymy men túsinigin qazirgi hımııa ǵylymy júıesimen bylaısha salystyrýǵa bolady:

Qazirgi hımııalyq túsinikter	Qazaq halqynyń jaratylys týraly túsinikteri
Zattar týraly alǵashqy uǵym	Táńiri, Alla, kók aspan, qara jer
Hımııalyq elementter	Altyn, kúmis, mys, temir, synap, qalaıy
Hımııalyq qubylystar	Zattardyń janýy, temirdiń tottanýy, súttiń ashýy, sýdyń qatýy, qaınaýy
Gazdar	Ot, bý, tútin, jel
Eritindiler	Sút, aıran, qymyz, shubat, boza, sý
Qospalar	Qola, jez
Qosylystar	Ashýdas, totyıaıyn, saqar, as tuzy, músátir
Zattar (buıymdar)	Qarý, qazan, oshaq, ketpen, syrǵa, júzik, taǵa.

Jaratylysta qazaqtar dúnıeni quraýshy tórt túrli tek bar ekenin ustanǵan. Olar: jer, sý, jel, ot. Qazirgi ǵylymdar boıynsha olar zattyń tórt kúıi: jer - qatty, sý - suıyq, jel - gaz, ot - plazmalyq kúıler. Olar osy tórt tekti tórt túlik maldyń negizi dep bilgen. Jylqy - jelden, qoı - ottan, túıe - sordan (jer), sıyr - sýdan jaratylǵan degen nanym bolǵan.

Qazirgi Qazaqstan aımaǵynda ejelgi adamdar osydan 1mln. jyl buryn ómir súrgen. Sol kezden bastap uly dala halqy basynan tas dáýiri, qola dáýiri, temir dáýirleri ótti. Tas dáýirinde ertedegi ata-babalarymyz turmystyq quraldar men qajetti zattardy tastan jasaǵan. Onyń dáleli Shaqpaq, Arystandy, Shilikti qorǵandarynan tabylǵan zattar.

Qazaqstan aýmaǵynda bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi 4-1 myńynshy jyldar aralyǵynda qola dáýir boldy. Ata-babalarymyz qoladan qanjar, pyshaq, ketpen, shot, naıza, balta, saqına, syrǵa, t.b. buıymdar jasaı bilgen. Ertedegi kenshiler mys pen qalaıyny olarǵa baı jer betinde jatqan kenderdi (malahıt, azýrıt, t.b.) órteý arqyly óndirgen.

Orta ǵasyrda qazaqtar birshama otyryqshy halyqqa aınala bastady, qalalar paıda boldy, sheberhanalar, ustalar jumys isteı bastady. Sol kezde temirden, mystan, qoladan - shyraǵdandar, saqınalar, bilezikter jasaldy. Aınalysqa baqyr tıyndar engizildi. Sol kezde qazaq jerinde óndirilgen metaldardyń sapasy, olardan jasalǵan buıymdar men qarý-jaraqtyń sapasy týraly tarıhta óte qundy derekter kezdesedi. Grek tarıhshysy - Gerodot dalanyń kóshpendileri - skıfter týraly bylaı dep jazǵan: «Bul elde mys pen altyn at kópir. Olardyń naıza, jebe, aıbalta sııaqty qarý-jaraǵy jezden soǵylǵanymen, onyń esesine bas kıimderi men belbeýinen bastap at ábzelderine deıin altynmen aptalǵan». Gerodottyń bul aıtqanyna Esik qalasynyń mańyndaǵy qorǵannan tabylǵan «Altyn adam» dálel bolady.

Temir dáýirinde qazirgi qazaq jerinde ómir súrgen kóshpendiler temirdi bizdiń jyl sanaýymyzǵa deıingi 7-6 ǵasyrlarda óndirip, paıdalanǵan. Osy kezde Saq, Úısin taıpalary temirden túrli turmystyq buıymdar, qarý-jaraq, at ábzelderin jasaǵan. Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, dúnıe júzine temir úzeńgini alǵash bizdiń ata-babalarymyz jasap taratqan. Osy kezeńde olar temirdi jáne onyń qospalaryn kórkem óńdeý isine (ınkrýstatsııa) paıdalanǵan.

Bir dáýirden ekinshisine ótý barysynda uly dala turǵyndarynyń zat týraly uǵymy, bilimi tolyqty, jaratylys jaıynda sana-sezimi, oı-órisi damydy, dúnıe tanymy keńeıe tústi. Olar kendi balqytyp, taza metall nemese onyń qorytpasyn alý úshin jergilikti materıaldardy (sekseýil, kómir) paıdalanǵan. Mys (qola) óndirip, basqa elge shyǵaryp, olardan ózderine qajet buıymdar, qarý alyp otyrǵan. Eýropada mys tabylǵanǵa deıin ertedegi qazaqtar olardy jezben qamtamasyz etip otyrǵan degen derek bar.

Sonymen, ertedegi qazaq jerin qonys etken halyqtarda hımııa ǵylym retinde emes, qoldanbaly túrde kórinis tapqan. Ol kezde kóshpeli ómir salty ǵylymı jumystar, zertteýler júrgizýge ıkemdelmegen. Sondyqtan da qazaq dalasynyń oıshyldary ǵylymmen aınalasýǵa múmkindigi mol elderge ketip, sol jerde ózderiniń qoǵamdaǵy jańalyqtaryn, fılosofııalyq oılaryn iske asyrǵan.

J.Shoqybaev, D.Qarajanova, B.Joldasbek, B.Bekenova 

Abaı atyndaǵy QazUPÝ