Ulttyq bank: Teńge negatıvti syrtqy jaǵdaıǵa saı áreket etti
– Qarasha boıy, ásirese, sońǵy kúnderi biz teńgeniń álsireýin baıqadyq. Bul qandaı jaǵdaıǵa baılanysty oryn alyp otyr?
- Teńge baǵamynyń qarqyny syrtqy jáne ishki naryqtardaǵy qazirgi úrdisterdi kórsetedi. Eń aldymen, bul – qazannyń sońynda bastalǵan munaı baǵasynyń quldyraýy. Belgilengen munaı baǵasynyń quny birneshe sebepterge baılanysty tómendegenin atap ótken jón. Olardyń negizgi sebepteri: energııa tasymaldaýshylary naryǵyndaǵy artyq usynystyń boljamdary jáne AQSh prezıdenti Baıden ákimshiliginiń strategııalyq munaı qorlaryn satý nıeti.
Keıin jaǵdaı tek nasharlaı tústi, strategııalyq munaı qorlaryn úılestire paıdalaný qaýpi kúsheıdi. Keshe AQSh prezıdenti Energetıka mınıstrligine otyn baǵasyn tómendetý úshin strategııalyq munaı rezervinen 50 mln barrel munaı shyǵarýǵa daıyndalý týraly tapsyrma berdi. Onyń 32 mln barreli bolashaqta tolyqtyrylatyn bolady. Aq úı AQSh-pen birge Ulybrıtanııa, Qytaı, Úndistan, Ońtústik Koreıa jáne Japonııa sııaqty basqa da birqatar elderdiń osyndaı qadamǵa baratynyn atap ótti. Eýropa men AQSh-ty qamtyǵan COVID-19-dyń jańadan órshýi baıqalady. Búkil álem Eýropa elderiniń qatań shekteý sharalaryn engizýge májbúr bolǵanyn baqylaýda.
Osynyń aıasynda Brent surypty munaıdyń quny bir barrel úshin eń tómengi mán – 77,58 AQSh dollaryna jetti. Keshe aıtarlyqtaı túzetýden keıin bir barrel úshin 86,4 dollar belgisine jetkennen keıin munaı baǵasy 26 qazanda 8,2 paıyzǵa deıin quldyrady.
AQSh dollarynyń damyǵan, sol sııaqty damýshy elderdiń valıýtalaryna qarsy jahandyq nyǵaıýy jalǵasýda. Sarapshylardyń pikirinshe, AQSh FRJ basshysy Dj. Paýeldiń ekinshi merzimge saılanýy monetarlyq saıasatty qalypqa keltirý jáne odan ári kúsheıtý úrdisin qoldaıdy. Bul Amerıka valıýtasynyń kúsheıýine alyp keledi.
Joǵaryda atalǵan faktorlar, teńgeni qosa alǵanda, damýshy elder valıýtalarynyń álsireýine sebep boldy. Ótken aptanyń juma kúni túrik lırasy 15,5, Meksıka pesosy 2,2a, Ońtústik Afrıka randy 1,4 paıyzǵa álsiredi. Ýkraına tóńiregindegi geosaıası belgisizdik, Belarýs kóshi-qon daǵdarysy, sondaı-aq Qarabaq qaqtyǵysynyń ýshyǵýy aıasynda Reseı rýbli 1,5 paıyzdan astam joǵaltyp, bir AQSh dollary úshin 75 rýblge deıin álsiredi. Jalpy alǵanda, qarashanyń basynan bastap damýshy elder valıýtalarynyń ındeksi 3,8 paıyzǵa tómendedi, al AQSh dollarynyń DXY ındeksi damyǵan elderdiń valıýtalaryna qarsy 2,5 paıyzǵa nyǵaıdy. Teńge ótken aptanyń juma kúninen bastap 0,4, qarashanyń basynan bastap 1,2 paıyzǵa álsiredi.
– Syrtqy faktorlar týraly túsinikti, al teńge úshin ishki faktorlar qalaı qalyptasýda? Salyq kezeńi teńgege qoldaý kórsetýge tıis edi ǵoı?
– Іrgeli syrtqy faktorlar serpininiń nasharlaýy zańdy tulǵalar tarapynan, sol sııaqty halyq tarapynan da shetel valıýtasyna suranystyń artýyna alyp keldi. Sondaı-aq kúntizbelik jyldyń sońy bıýdjetterdi paıdalanýǵa jáne sharttardy oryndaýǵa baılanysty dástúrli túrde valıýtaǵa suranystyń ulǵaıýymen sıpattalady.
Ekonomıkalyq belsendiliktiń qalpyna kelýi aıasynda ımportyń ósýi jalǵasýda. Osy jylǵy 9 aıdyń nátıjesi boıynsha, Reseıden ákelinetin ımport 2020 jyldyń 9 aıymen salystyrǵanda 24,7 paıyzǵa artyp, 12,1 mlrd AQSh dollaryna jetti. Bıylǵy úshinshi toqsannyń ǵana nátıjeleri boıynsha, Reseıden ákelinetin ımport 2020 jylǵy úshinshi toqsanmen salystyrǵanda 29,2 paıyzǵa ulǵaıyp, 4,5 mlrd AQSh dollaryna jetip otyr.
Jalpy ımporttaǵy RF-nyń úlesin eskersek, Reseı rýbliniń álsireýi teńgege teris áser etti. Damýshy elderdiń basqa valıýtalarymen salystyrǵanda, geosaıası fonnyń nasharlaýy da rýbldiń barynsha eleýli álsireýine jáne rýbl-teńge parıteti 6,0-den 5,8-ge deıin aýysýyna alyp keldi. Bul sońǵy kúnderi teńgege qosymsha qysym jasady.
Salyq kezeńi naryqtyń qalypty kútýlerine qaramastan, ulttyq valıýta baǵamyna aıtarlyqtaı qoldaý kórsete almady. Eksporttaýshylar sarapshylardyń boljamyna qarsy shetel valıýtasyn shekteýli túrde satady, olar bıýdjetke salyq tóleý úshin buryn jınaqtalǵan teńgedegi ótimdilikti paıdalanady. Tıisinshe, «salyqtyq» satylymdardyń azdyǵyna baılanysty valıýta naryǵyndaǵy qysym kúsheıe tústi, óıtkeni valıýta satyp alý úshin salyq aptasyn kútken kompanııalar dollardy shekteýli usynys jaǵdaıynda satyp alýǵa májbúr boldy.
– Ekinshi deńgeıli bankter belgilegen shekteýlerge baılanysty aıyrbastaý pýnktterinde qolma-qol shetel valıýtasy jetispeıdi degen habarlar paıda boldy. Jaǵdaıdy túsindirip berseńiz?
- Joǵaryda atap ótkendeı, shetel valıýtasyna suranys kompanııalar tarapynan ǵana emes, halyq tarapynan da ósti. Bul belgili bir dárejede halyqtyń valıýta satyp alý belsendiligin kúsheıtken bir dollar úshin 430 teńge belgisine deıin jetýine jáne sońǵy kúnderi teńge álsireýiniń aǵymdaǵy úrdisine baılanysty oryn aldy.
Banktik jáne banktik emes aıyrbastaý pýnktteri arqyly qolma-qol valıýtany satyp alý, sondaı-aq EDB onlaın-platformalary arqyly qolma-qol aqshasyz valıýtany satyp alý kólemi ulǵaıdy. Búgingi tańda onlaın rejımde ótetin aıyrbastaýdyń kólemi óte úlken. 2020 jylǵy 1 qańtardan bastap aıyrbastaý pýnktterine qoıylatyn talaptar kúsheıtilgennen keıin bıyl 1 qarashadaǵy jaǵdaı boıynsha, banktik emes aıyrbastaý pýnktteriniń sany shamamen 40%-ǵa qysqardy.
Banktik emes aıyrbastaý pýnktteri qolma-qol shetel valıýtasyn ekinshi deńgeıli bankterden satyp alady. EDB aıyrbastaý pýnktteri tarapynan suranystyń artqanyn atap ótti, máselen, eger bıylǵy úshinshi toqsanda aıyrbastaýshylar tarapynan satyp alýdyń ortasha aılyq kólemi 280 mln dollardy qurasa, qazan-qarashanyń birinshi jartysynda onyń kólemi 380 mln dollarǵa deıin ósti.
Suranystyń ósýi bırjadaǵy valıýta baǵamdary men aıyrbastaý pýnktterindegi valıýta baǵamdary arasyndaǵy aıyrmashylyqtyń (spred) artýyna alyp kelgenimen, qolma-qol dollardyń jetispeýshiligi baıqalmaıtynyn atap ótemin. Aıyrbastaý pýnktterine satý kólemin jáne satý baǵamyn bankter derbes belgileıdi. Naryqtyq baǵam qalyptasýy jaǵdaıynda joǵary suranys pen shekteýli usynys shetel valıýtasynyń tapshylyǵyna emes, teńge baǵamynyń osy suranys pen usynysty teńgeretin deńgeıge deıin álsireýine alyp keledi.
– Teńge úshin qazirgi jaǵdaıda teńgerimge keltiretin faktor nemese qoldaý faktory ne bolýy múmkin?
- Naryqtyń qubylmalylyǵy jaǵdaıynda damýshy elder valıýtalarynyń, onyń ishinde teńgeniń álsireýine baılanysty qazirgi jaǵdaı ýaqytsha sıpatqa ıe ekenin jáne syrtqy teris fonǵa saı áser bolyp tabylatynyn túsiný qajet. Keshegi saýda-sattyqtyń jabylý qorytyndysy boıynsha, eksporttaýshy damýshy elderdiń valıýtalary munaı baǵasynyń ósýi aıasynda birshama nyǵaıdy.
Ekonomıkalyq belsendiliktiń turaqty qalpyna kelýi jáne ımporttyń ósýi – shetel valıýtasyna suranys kólemine áser etetin obektıvti faktorlar. Shetel valıýtasyn usyný kólemine tikeleı áser etetin teńgerimdi faktor munaı baǵasy bolyp tabylady.
Kóptegen sarapshylardyń pikirinshe, munaı naryǵy keıbir elderdiń qara altynnyń strategııalyq qorlaryn satý nıetine «asyra jaýap berdi» jáne energııa tasymaldaýshylardyń baǵasy tym tómendep ketti. Jańalyqtardaǵy munaı naryǵyndaǵy keshegi aıtarlyqtaı túzetý AQSh tarapynan strategııalyq munaı qorlaryn naqty satý – naryq kútkennen az bolǵanyn kórsetýi osyǵan dálel bola alady.
Sonymen qosa, OPEK+ belgilengen munaı baǵasynyń qysymyna jáne elderdiń strategııalyq qorlardy áleýetti paıdalanýyna jaýap retinde munaı óndirý kólemin ulǵaıtý josparyn qaıta qaraýǵa daıyn ekenin málimdedi, bul munaı naryǵyn ustap turady, tıisinshe teńgege de qoldaý kórsetedi.