Ultty joıý saıasaty - urpaq sanasynan óshpeıtin qasiret (FOTO)
Qazaq eli úshin bul urpaq sanasynan óshpeıtin qasiretti kezeń edi. Sondyqtan da, Qazaqstan táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» QR Zańy qabyldandy. 1995 jyly QR Prezıdenti janyndaǵy Memlekettik saıasat jónindegi Ulttyq Keńes «Qazaqstan Respýblıkasynda tarıhı sanany qalyptastyrý tujyrymdamasyn» bekitti. 1996 jyly 30 jeltoqsanda QR Prezıdentiniń «1997 jyldy Jalpy ulttyq tatýlyq pen saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý jyly dep jarııalaý týraly» Jarlyǵy shyqsa, 1997 jyly osynaý qazaqtyń basynda bolǵan qasiretke toly kezeńdi umytpaý, esten shyǵarmaý maqsatynda QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen 31 mamyr saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni dep belgilendi.
Shyndyǵynda, bul kezeńdi zertteý, oǵan laıyqty baǵa berýdiń ult tarıhyndaǵy orny erekshe. 1920 jyldary sol kezdegi keńestik bıliktiń solaqaı saıasatynan bastaý alyp, keıinnen qoldan uıymdastyrylǵan asharshylyq saldarynan bolǵan ekonomıkalyq, demografııalyq zardaptardyń Qazaq halqy úshin asa aýyr bolǵanyn dáleldep jatý artyqtaý. Tarıhshylar málimeti boıynsha, asharshylyq apaty Altaıdan Atyraýǵa deıingi aýmaqty tutastaı sharpyp, qazaq halqy jer betinen ult retinde joıylyp ketýdiń sál-aq aldynda qaldy. Jurt bosty, shetel aýdy. Al osynaý qoldan jasalǵan alapat qazaq ultynyń qanshamasyn opyryp ketti? Buǵan qatysty dálme dál, naqpa naq derekter áli de naqtylaýdy, arhıvter áli de arshýdy qajet etedi. Degenmen, zulmatty jyldarǵa kóz júgirtkender jaǵany ustatatyn derekterdi alǵa tartady. Aıtalyq, halyq jazýshysy Aldan Smaıyl zulmat jyldary 3 mln. 200-700 myńǵa deıingi aralyqta qazaq qyrylǵanyn alǵa tartady. «Ótken ǵasyrdyń ár muraǵattan tóbe kórsetip qalatyn derekterine júginsek, asharshylyq aldymen Batys Qazaqstandy sharpyǵan. 1922 jyly Orynborda - 437776, Qostanaıda - 252816, Aqtóbede - 359326, Oralda - 277835, Bókeıde - 100 myń, Adaı ýezinde - 75 myń adam ashtan buratyldy. Batys Qazaqstandaǵy halyqtyń 31,4 paıyzy qyryldy. Eger osy ólkedegi bes gýbernııada sol tusta 2 mln. 653300 adam bolsa, onyń 800 myńǵa jýyǵy kóz jumǵan. Múrdeler ózen boıynda, aýyl aralarynda, eldi mekenderdiń kóshelerinde tarydaı shashylyp jatty. Bul jan túrshigetin qubyjyq kórinis edi», - deıdi A. Smaıyl. Onyń sózine qaraǵanda, 1917 jyly Qazaqstanda 5 mıllıon qazaq bolsa, onyń 1 mıllıon 500 myńy 1921-1922 jyldardaǵy ashtyqta qyrylǵan. Sonda tiri qalǵany - 3 mıllıon 500 myń. Al 1932 jylǵy ashtyqta alǵashqy zulmattan áýpirimmen saý qalǵan 3,5 mıllıon adamnyń teń jartysy apat bolǵany anyq. Endeshe 1939 jyly 1 mıllıon 750 myń qazaq qana jer basyp júrgen. «Tutastaı alǵanda, kóp derekterden saralasaq ár jyldardaǵy ashtyqta Qazaq halqy 3 mıllıon 250 myń adamnan aıyrylǵan. Janushyrǵan shyndyq osyndaı. Jantalastyrǵan jendet jyldardyń aqıqatynan aqylyń adasqandaı. Bizdiń osy esebimizdiń durys ekendigine shetel ǵalymdarynyń derekteri de dálel bola alady. Batys zertteýshisi R.Monvest 1931-1932 jyldardaǵy asharshylyqta 1 mıllıon, M.Olkott 1,5 mıllıonnan astam adam óldi deıdi. Osy jerde «Qazaqstan Ulttyq entsıklopedııasyndaǵy» ashtyq qurbandary týraly málimetterge de kóz salaıyq. Entsıklopedııada 1926, 1937 jyldardaǵy sanaqtarda olqylyqtar jiberilgendigi, sonyń saldarynan asharshylyqtaǵy adam shyǵynyn dál anyqtaýǵa kedergi keltirip, ár túrli pikirlerdiń óristeýine sebep bolǵany ádil eskertiledi. 1930-1933 jyldardaǵy ashtyq qurbandary 2 mln. 200 myń adamnan asyp tústi delinedi. Osy 2 mln. 200 myńǵa 1921-1922 jyldardaǵy zulmattyń 1 mln. 500 myń bozdaǵyn qossańyz, 3 mln. 700 myń bolyp shyǵady. Sonymen jyrtqysh jyldardyń adam shyǵyny - 3 mln. 200 myń nemese 3 mln. 700 myń. Keıbir tarıhshylar shetelderge aýdy dep esepteıtin 1 mıllıon adamdy osy kórsetkishke qossaq ta, odan ashtyqtyń qasireti azaımaıdy. Degenmen, buny sońǵy derek deýden aýlaqpyz», - deıdi A. Smaıyl.
Osynaý qasań jyldardaǵy qasiretti kezeńniń 1932 jyly sharyqtaý shegine jetkeni de shyndyq. Sondyqtan da, Elbasy N. Nazarbaev ult basyndaǵy qasiretti jyldardy esten shyǵarmaý qajettigin aıtyp, 31 mamyrdy ataýly kún retinde belgilegen. Al Astanadaǵy eskertkishti ashýǵa qatysty jasaǵan Úndeýinde Elbasy: «Bizdiń barsha halqymyz úshin bul kún erekshe tarıhı mánge ıe. HH ǵasyrdyń 30-40-jyldaryndaǵy jappaı saıası qýǵyn-súrgin mıllıondaǵan adamǵa qaıǵy-qasiret ákeldi. Qazaq halqynyń kórnekti perzentteri - Shákárim Qudaıberdıev, Ahmet Baıtursynov, Sáken Seıfýllın, Maǵjan Jumabaev, Beıimbet Maılın jáne basqa da kóptegen sańlaqtarymyz qýǵyn-súrgin qurbandary boldy. Qatal totalıtarlyq júıeniń barlyq aýyrtpalyǵyn qazaq halqymen birge jer aýdarylǵan 1,5 mıllıon nemis, polıak, koreı, sheshen, túrik, grek jáne basqa da halyqtar ókilderi kóterdi. Zulmat zamanǵa qaramastan, barynan aıyrylǵan jandar bizdiń jerimizden jańa baspana taýyp, jan jylýyna, túsinistik pen qamqorlyqqa ıe boldy», - degen bolatyn.
Shyndyǵynda, bul kún Qazaqstan úshin aıryqsha maǵynaǵa ıe. Qoldan uıymdastyrylǵan asharshylyqpen qosa, keńestik solaqaı saıasattyń ashyqtan ashyq qurbanyna aınalǵandary qanshama. «Halyq jaýlaryn» anyqtaý boıynsha qatań saıasattyń saldarynan qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń ózderi ǵana emes, olardyń jaqyndary da zardap shekti.
Derekterge qaraǵanda, 1921-1953 jyldary aralyǵynda Keńes halqynyń 5,5 mln. azamaty qýǵyn-súrginge ushyraǵan. Olardyń 642 980-i atýǵa kesilgen. 2 369 220 adam kemi 5 jyl nemese 25 jylǵa lagerge aıdaldy, túrmege qamalsa, qalǵany uzaq merzimge jer aýdarylǵan. Aıta keterligi, saıası súreń jyldary tutqyndardy qamaý úshin 53 lager qurylǵan, al túrmelerdiń sany 30 myńnan asyp jyǵylǵan. Qazaqstanda Karlag, Steplag, Aljır degen ataýmen arnaıy lagerler qurylǵan. Al jalpy 1937-1938 jyldary aralyǵynda Qazaqstannan 103 myńnan asa adam qýǵyn-súrginge ushyrady. Solardyń 25 myńy atý jazasyna kesildi. Olardyń arasynda qazaq zııalylary: ǵalymdar, mádenıet jáne saıasat, ekonomıka men bilim salasynyń qaıratkerleri boldy. Keńestik bılik jergilikti turǵyndardyń ulttyq erekshelikteri men múddelerin qorǵaýshylarǵa, ulttyq avtonomııa qurý ıdeıasyn qoldaýshylarǵa «tap jaýlary», «ultshyldar», «jat pikirdegiler», «áleýmettik qaýipti elementter» degen jala jaýyp, halyqtyń da olarǵa degen teris kózqarastaryn qalyptastyrýǵa jaǵdaı jasady.
Saıası qýǵyn-súrgin Qazaqstanda 1928 jyldyń ortasynan Alash qozǵalysy qatysqan qaıratkerlerdi tutqyndaýdan bastaldy. Olarǵa «býrjýazııashyl-ultshyl» degen aıyp taǵyldy. Olar ár túrli merzimge túrmege qamaldy, atý jazasyna kesildi, eriksiz jer aýdaryldy. Ult qaıratkerlerine negizinen KSRO-ny qulatý úshin jasyryn kontrrevolıýtsııalyq uıymdar qurdy degen zańsyz jala jabyldy. Sonymen qatar moldalar men dindarlardy «basqasha, bóten oılaıtyndar» dep aıyptady.
Rasynda, «myń ólip-myń tirilgen» qazaq halqy talaı náýbetti bastan keship, sonda da qurdymǵa ketpesten amandyqta saqtalyp, máńgiligin dáleldedi. Osyndaı solaqaı saıasattyń qurbandaryn aqtaý, olarǵa qatysty tarıhı shyndyqty dáleldeý jolynda da qanshama arystarymyz qurban boldy. Endeshe, ult úshin ómirin qıǵan, jazyqsyz japa shegip, aıypsyz atylǵan bozdaqtardyń rýhyna taǵzym etý - bizdiń paryz. Memleket basshysy óziniń bir sózinde: «Repressııa jyldarynda aıaýly da abzal azamattarymyzdyń joıylǵany - bolshevızmniń betine basylar qara tańba, bizdiń ǵasyrlar boıy umytylmaıtyn qasiretimiz» degen bolatyn. Sondyqtan da umytylmaıtyn qasiretimizdi urpaq jadynda máńgige qaldyrý sharalaryn tereńdete túsýdiń mańyzy zor. Endeshe, asharshylyq pen qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni uly qyrǵynǵa ushyraǵan ultymyzdyń ulandaryn eske túsirip, olardyń rýhy aldynda iltıfat bildirgenimiz abzal.
