Ulttyń rýhanı ustyny: Mirjaqyp Dýlatovtyń týǵanyna 140 jyl
ASTANA. KAZINFORM – 25 qarashada aqyn, jazýshy, jýrnalıst jáne HH ǵasyr basyndaǵy qazaq ıntellıgentsııasynyń kórnekti qoǵamdyq-saıası ókili Mirjaqyp Dýlatovtyń týǵanyna 140 jyl tolyp otyr. Jalyndy sóz sheberiniń artynda qalǵan mol murasy týraly Kazinform agenttigi tilshisiniń materıalynan oqı alasyz.
Onyń esimi Álıhan Bókeıhanov jáne Ahmet Baıtursynov esimderimen qatar tur, al qundy murasy bostandyq, halyqtyń quqyqtary men memlekettiń menshigi aldyndaǵy jaýapkershiligi týraly áńgimeniń úzilmes bóligi retinde aıtylady.
Dýlatovtyń dáýiri men qoǵamdaǵy róli týraly Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Qostanaı óńirlik ýnıversıtetiniń tarıh ǵylymynyń kandıdaty Aıbek Shalǵymbekov aıtyp berdi.
Intellıgentsııa ózegi, halyqtyń ary
Tarıhshynyń aıtýynsha, Mirjaqyp Dýlatov, Álıhan Bókeıhanov jáne Ahmet Baıtursynov tulǵasyn bólip qarastyrýǵa bolmaıdy. Bul – HH ǵasyrdyń basynda qazaq ulttyq qozǵalysynyń «júıkesin» qalyptastyrǵan biregeı kóshbasshylar býyny.
- Úsheýi birge túsken sýret bar. Bul – bolashaq partııanyń, ıntellıgentsııanyń negizgi ózegi. Olar halyqtyń ary edi, halyq olardy tyńdap, olarǵa qarap boı túzedi. Úsheýiniń rolin baǵalamaý múmkin emes, - dep atap ótti Aıbek Shalǵymbekov.
Dál osy býyn sol ýaqyt úshin mańyzdy jerdi saqtaý, Reseı ımperııasyndaǵy qazaq teńdigi, bilim alý qajettiligi, ulttyq rýhty oıatý, saıası avtonomııa máselelerine mán berdi.
Kózqaras qalaı qalyptasty?
Shalǵymbekovtiń sózinshe, Dýlatov jáne onyń seriktesteriniń kózqarasynyń qalyptasýyn Ybyraı Altynsarın reformasynsyz túsiný múmkin emes.
- Ybyraı Altynsarın men onyń jaqtastary aýyl mektepteri, ýezdik ýchılışeler jelisin, muǵalimder daıyndaý júıesin qurdy. XIX ǵasyrdyń basynda qazaq dalasynda sebilgen bilim nári HH ǵasyrdyń ortasynda ónim berdi. Ahmet te, Mirjaqyp ta, basqa da qaıratkerler – sol júıeniń túlekteri, uly qazaq aǵartýshysynyń izin jalǵady, - dedi tarıhshy.
Bilim mańyzdy quralǵa aınaldy: mektep, ádebıet, gazet, buqara aldynda sóıleý arqyly olar til, mádenıet, halyqtyń quqyǵy men ádiletti qoǵam qurý máselelerin kóterdi.
Mirjaqyp Dýlatovtyń ómirinde áleýmettik máseleler joǵary mańyzǵa ıe. Aıta keteıik, ol – dástúrli qazaq qoǵamyndaǵy áıelderdiń jaǵdaıyn alǵash bop kótergenderdiń biri. Jazýshy muny óziniń «Baqytsyz Jamal» atty shyǵarmasynda keńinen sýrettedi.
- Romanda teńdik, qyz-kelinshekterdiń tańdaý quqyǵy máselesi sıpattalady: áıel – «taýar» nemese qalyńmalǵa ótetin zat emes, tulǵa. Bul – HH ǵasyrdyń basyndaǵy óte batyl qadam, - dedi Shalǵymbekov.
Tarıhshy shyǵarmany osy aımaqtyń týmasy Spandııar Kóbeevtiń «Qalyńmal» romanymen qatar qoıady. Eki shyǵarma da XIX ǵasyrdaǵy sııaqty HH ǵasyrdyń basynda da kapıtalıstik qatynas elementteri, salt-dástúrdiń múliktik jiktelisi burmalanyp, qyzdy «kelisimshart nysanyna» aınaldyrǵan.
Zertteýshiniń aıtýynsha, buryn ana, oshaqtyń otyn óshirmegen qurmetti adam retinde sýrettelse, keıin qarym-qatynastyń «monetızatsııalanýy» ózgeris ákeldi. Bul ádebıette aıtylyp, synaldy.
«Oıan, qazaq!»
Dýlatovtyń artyna qaldyrǵan taǵy bir erekshe týyndysy – «Oıan, qazaq» atty shyǵarmalar jınaǵy.
- Aqyn «kózińdi ash, qazaq, jerińdi berme, quqyǵyńdy taptatpa» dep, halyqty uıqysynan oıanýǵa shaqyrdy. Ádebıet ol kezde halyq sanasyna áser etý tetigine aınaldy. Ol kezde teledıdar, telefon bolǵan joq, kópshilik qazaq tilinde az tırajben shyǵarylǵan gazet, kitaptardy oqydy, bul adamdardyń rýhyn oıatty, - dedi Aıbek Shalǵymbekov.
Jınaq tırajynyń shektelýi beker emes, bılik avtordy qatań baqylaýda ustady. Onyń sózderi saıası silkinis týǵyzyp, halyqtyń ózin-ózi uıymdastyrýyna múmkindik beredi dep eseptedi.
Mirjaqyp Dýlatovtyń saıası belsendiliginiń bastalýy Baıtursynov, Bókeıhanov jáne onyń jaqtastary qazaqtyń quqyqtary jóninde ashyq málimdeme bastaǵan 1905 jylǵy Qarqaraly petıtsııasymen baılanysty. Keıin «Qazaq» gazeti, «Alash» partııasynyń baǵdarlamasy dúnıege keldi, bolashaq avtonomııa týraly sezder men pikirtalastarǵa qatysa bastady.
- «Qazaq» gazetinde jarııalanǵan «Alash» partııasy baǵdarlamasynyń jobasy máni jaǵynan bizdiń qazirgi Konstıtýtsııamyzdyń demokratııalyq tusyna uqsaıdy. Adam quqyǵy, ózin-ózi basqarý, zaıyrly memleket, tegin bilim alý, jer, til máseleleri kóterilgen. Olardyń oıynsha, Alash avtonomııasynyń aýmaǵynda qazaq jáne orys tili qoldanylýy kerek bolatyn. Bul – shyndyqqa jaqyn jáne salmaqty qadam, - dedi tarıhshy.
Shalǵymbekov sol sebepti keńes bıligi olarmen yntymaqtastyqtan á degennen qaýiptendi dep esepteıdi.
- Halyqtyń ortasynan shyqqan kóshbasshy bolǵandyqtan olardy kópshilik tyńdady. Ótken ǵasyrdyń 20-30-shy jyldary ıntellıgentsııa ókilderi birinshi bolyp repressııaǵa ushyrady. Olar jańa bılikti qaǵaz júzinde moıyndaǵanymen onyń tásilderin jaqtaǵan joq. Bılikke bul unamady. Olardyń taǵdyryndaǵy tragedııa 1390 jyldary kózi joıylǵan qazaq ıntellıgentsııasyna ortaq tragedııanyń bir bóligi edi, - dedi ǵalym.
Aıbek Shalǵymbekov jýyrda Dýlatovtyń týyp-ósken jáne jerlengen jeri Torǵaı ólkesine muǵalimder jáne oqýshylarmen birge barǵan saparyn eske aldy.
- Bir aptada ózim esten ketpes áser aldym. Torǵaıdaǵy mýzeı, oǵan jazýshynyń týystary ótkizgen eksponattar, qujattar, jádigerler, mýzeı qyzmetkerleriniń áńgimesi – bári tulǵany, ol ómir súrgen dáýirdi kóz aldymyzǵa ákeldi, - dedi ol.
Dýlatovtyń denesin Karelııaǵa jerleý tarıhy, lagerden beıitin izdeý, dúnıeleri men qujattaryn salystyrý, týystarynyń eske alýy – óz aldyna bólek áńgime. Otbasyndaǵy estelikter, urpaǵynyń, onyń ishinde «halyq jaýynyń qyzy» dep jala jabylǵan Gúlnar Dýlatovanyń taǵdyry tiri adamdar arqyly tarıhtyń ekinshi jaǵyn kórýge múmkindik beredi.
Aǵartýshyny qalaı eske alamyz?
Shalǵymbekovtiń aıtýynsha, Dýlatov murasy jáne onyń zamandastary baǵytyndaǵy jumys tar keńistikte qalyp qoımaýy kerek.
- Mynany oqyp, mynany oqymaý kerek dep bólýdiń qajeti joq. Bul – bizdiń tutas tarıhymyz. Tulǵalar, qıyndyqtar, sol zamannyń qarama-qaıshy tustary týraly ashyq, búkpesiz aıtýǵa tıispiz. Mektep oqýshylary men stýdentter áńgime «abstraktili qaıratkerler» týraly emes, bizdiń jerimizge, tegimizge, áýletimizge ortaq adamdar týraly ekenin uǵynýy kerek, - dedi ol.
Sózin qorytyndylaı kele, ol qazaqstandyqtar kóp nársege qol jetkizgenin, onyń ishinde táýelsiz memleket ataný – izgi murat ekenin atap ótti. Biraq qazir bizge Dýlatov sózge qosqan halyqty oıatý týraly ǵana emes, bolashaqta respýblıkany saqtap qalý, qazirgideı kúrdeli kezeńde memlekettilikti nyǵaıtý jóninde oılaný kerek.
Dýlatov pen onyń jaqtastarynyń murasy – tarıhtyń bir parasy ǵana emes, qazirgi zamanǵy býyn úshin aıqyn baǵyt. Uly oıshyldyń 140 jyldyǵy onyń ult rýhyn oıatýdaǵy úlesi jóninde oılanýǵa negiz bolmaq.
Eske salsaq, 2025 jyldyń qyrkúıeginde Qostanaıda Mirjaqyp Dýlatovtyń eskertkishi ashyldy.
Mirjaqyp Dýlatovtyń 125 jyldyǵyna arnalǵan poshta markasy shyǵaryldy.