Ulttyq arhıv degen ataýy emes, mártebesi kerek – Márzııa Jylysbaeva
ALMATY. KAZINFORM – Almatydaǵy Ortalyq memlekettik arhıv – XVI ǵasyrdan búginge deıingi qazaq tarıhynyń altyn qory saqtalǵan biregeı mekeme. Arhıv dırektorynyń orynbasary Márzııa Jylysbaeva muraǵattyń qyzmeti, qazirgi jaǵdaıy jáne ulttyq mártebege laıyq ekeni týraly oı bólisti.
— Ǵasyrdan astam tarıhy bar ortalyq memlekettik arhıvte qansha qujat saqtaýly?
— Arhıvte qazir 1,5 mln qujat bar. XVI ǵasyrdan osy kúnge deıingi kezeńder qamtylǵan. Onyń ishinde túpnusqa derekter XVIII ǵasyrdyń orta tusynan bastap jınaldy. Qujattardy hronologııasyna qarap anyqtaýǵa bolady. Bul — Keńes úkimetine deıingi kezeń, Ýaqytsha úkimet, Keńes úkimeti jáne Táýelsizdik alǵannan bergi ýaqyt. Osy kezeńderdegi qundy qujattardy saqtap otyrǵan jalǵyz arhıv — qara shańyraq.
Qazaqtyń sońǵy hany Kenesary Qasymulyna qatysty qujat bizde saqtaýly. Budan bólek, handyq kezeńge qatysty Bókeı ordasy týraly derekter bar. Revolıýtsııa kezinde talaı materıal joıylyp ketti. Sol zamanda qazaq ádebıetiniń negizin qalaýshy, aqyn ári jazýshy, qoǵam jáne memleket qaıratkeri Sáken Seıfýllınniń yqpalymen kóptegen qundy derek ortalyq arhıvke tústi.
— Han Kenesary Qasymulynyń qoljazbasynda ne baıandalǵan?
— Kenesary hannyń birneshe haty saqtalǵan. Onda saıası, tarıhı jáne daýly máseleler kóterilgen. Mysaly, jastarǵa bilim berý sııaqty máseleler qozǵalǵan.
— Ulttyq arhıv pen ortalyq arhıvtiń aıyrmashylyǵy nede?
— Qazir elde iri arhıvter qurylyp jatyr. Máselen, Ulttyq arhıv — ol ereje boıynsha Táýelsizdik alǵan kezeńnen bastap is qaǵazdardy jınap, saqtaıtyn arhıv retinde quryldy. Sondaı-aq Prezıdenttik arhıv bar. Aıta ketý kerek, Ortalyq memlekettik arhıv birneshe mekemeniń negizin qalady. Sonyń ishinde kıno-fotoqujattar men dybys jazbalary arhıvi bar. Onda belgili qoǵam qaıratkerleriniń, mádenıet jáne óner adamdarynyń daýysy jazylǵan kóptegen aýdıotaspa mádenı mura retinde saqtaýly tur.
Sondaı-aq ortalyq memlekettik ǵylymı-tehnıkalyq qujattama arhıvi bar. Onyń qorynan Qazaqstannyń ǵylym men tehnıka tarıhyna qatysty qujattardy tabýǵa bolady. Atap aıtsaq: elimizdiń aýqymdy terrıtorııasyn sýlandyrý júıesiniń jobasy, fızıka-geografııalyq jáne aýyl sharýashylyq sholýlar, ózenderdi zertteý, gıdrogeologııalyq, geologııalyq jáne gıdrotehnıkalyq materıaldar, bógetter, sý qoımalary, sý jáne jylý elektr stantsııalary (SES, JES), magıstraldy kanaldar, turǵyn úı jáne óndiristik ǵımarat jobalary qamtylǵan. Buryn ortalyq zerthana bolǵan, biraq ol jabylyp qaldy.
— Memarhıvke «Ulttyq tarıhı arhıv» mártebesin berý týraly usynys aıtylyp edi…
— Arhıvtiń statýsyna qatysty másele áli óz sheshimin tapqan joq. Onyń mártebesin kóterý kerek. Bul mekeme oǵan ábden laıyq. Ulttyq arhıv bar, biraq ulttyq statýs degen — bólek dúnıe. Kóbi bizdi ulttyq arhıv dep ataıyn dep jatyr dep oılaıdy. Másele onda emes. Mártebeni kótermesek bolmaıdy. Táýelsizdik alǵannan bergi shtattyq úlesimiz qysqardy. Buryn 200-den astam adam jumys istegen arhıvte qazir nebári 90 qyzmetker qaldy.
Meniń oıymsha, bul — ortalyq memlekettik arhıvke jasalǵan qııanat. Sebebi bizdiń mekemesiz qazaq tarıhy tolyq jazylmaıdy. Árıne, kitaphanalarda sırek qoljazba bólimi bar, qundy kitap jetkilikti. Biraq kitaphana men arhıv salasyn salystyrýǵa kelmeıdi. Eýropa elderinde kitaphana men arhıv biriktirilgen. Bizdiń júıede bul múmkin emes. Kitaphana men arhıv — eki bólek sala. Kitaphana men mýzeı halyqpen tikeleı jumys istese, arhıvtiń qyzmeti — erekshe.
— Arhıvıst mamandar jetkilikti me?
— Joǵaryda atap ótkenimdeı, qazir 90-ǵa jýyq adam jumys isteıdi. Onyń 58-i — arhıvıst. ıAǵnı jetkiliksiz. Bizde bir maman birneshe qyzmetkerdiń jumysyn atqaryp júr. Qajet bolsa, zańger de, qarjyger de, aýdarmashy da, qara jumysshy da bolamyz. Jóndeý jumystaryn da ózimiz júrgizemiz.
Osy tusta jastar turaqtamaıtynyn da atap ótý kerek. Talantty, óz isin jaqsy biletin jastar kóp. Biraq jalaqy az bolǵandyqtan bizden úırenip, tájirıbe jınaqtap basqa jerge aýysyp ketedi. Olardy túsinemiz — 150-180 myń teńge eshteńege jetpeıdi.
— Arhıvke qujattar kóbine qaı tilde túsedi?
— Táýelsizdikke deıingi kezeńdegi qujattar orys, tóte jáne shaǵataı tilderinde jazylǵan. Bul túsinikti. Ókinishke qaraı, arhıvke áli kúnge deıin qujattar orys tilinde kelip jatyr. Bul mekemeler is qaǵazdaryn ózge tilde júrgizedi degendi bildiredi. Bolashaq urpaq qazaq tilinde sóılesin, oılansyn desek, osyǵan mán berý kerek. Ana tilinde jazylǵan qundy qujattar el qaýipsizdigi úshin qajet. Bir mysal: kórshi Ózbekstannyń memlekettik arhıvine kirý úshin ózbek tilin bilýińiz shart. Ulttyq strategııa bolýy tıis.
— Derekterdi tsıfrlyq formatqa aýystyrý qalaı júrip jatyr?
— «Tsıfrly Qazaqstan» baǵdarlamasy aıasynda ǵasyrlar qoınaýynan jetken baǵa jetpes tarıhı muralardy túpnusqa kúıinde keler urpaqqa jetkizýge zor múmkindik týdy. Qazir elektrondy arhıv quryp, ony iske qosý máselesi ońtaıly sheshilip kele jatyr. Sonymen qatar damyǵan elderdiń tájirıbesin zerttep, jan-jaqty izdenis júrip jatyr. Bul — asyǵys jasalatyn dúnıe emes. Bizdiń arhıvte saqtalǵan 1,5 mıllıonnan astam qujatty sandyq formatqa kóshirý uzaq ýaqytty talap etedi. Bul 1-2 jylda bitetin sharýa emes. Sondaı-aq aqparattyq keńistikte óte muqııat bolý kerek. Asa qundy qujattardyń tarap ketpeýi qajet. Kıbershabýyldardan qorǵaný mańyzdy.
— Arhıv salasynda jasandy ıntellektti qoldanýǵa qalaı qaraısyz?
— Jasandy ıntellektti fotoqujattarmen jumys isteýge paıdalanýǵa bolady. Biraq qundy, tarıhı, strategııalyq mańyzy bar qujattarǵa qoldaný qajet emes dep esepteımin. Bul keıingi urpaqqa qıyndyq týǵyzýy múmkin. Qazaqtardy qyrǵyz deıtinder de bar. Jasandy ıntellekt odan ári shatastyrmaıtynyna kim kepil? Sondyqtan dál osy salamen baılanystyrýdy quptamaımyn.
— Qujattardy saqtaýdyń ózindik normalary bar ma?
— Qujattar arnaıy qoımalarda saqtalady. Onda ár qujattyń ylǵaldylyǵy men temperatýrasy ólshenip, baqylanyp otyrady. Dıskilerdegi derekterdi de saqtaý ereksheligi bar — ol da temperatýraǵa baılanysty. Eger ylǵaldylyq joǵary bolsa, avtomatty jeldetkishter iske qosylady. Arhıv qoımalarynda saqtalatyn qujattarǵa qoıylatyn talaptarǵa saı, kúndelikti temperatýralyq jáne sanıtarlyq rejım saqtalyp, qyzmetkerlerdiń bul talaptardy oryndaýy qatań qadaǵalanady. Qoımaǵa kirý men shyǵýdyń da nusqaýlyǵy bar.
— Arhıv memleket tarapynan erekshe qorǵaýda bolýy tıis nysan ekeni belgili. Kúzet pen órt qaýipsizdigi qamtamasyz etilgen be?
— Órt qaýipsizdigine saı bizde arnaıy qurylǵylar ornatylǵan. Buryn órt sóndirýshiler kezekshilik etetin. Bıyldan bastap kezekshilik alynyp tastaldy. Bul durys emes. Muny qaıta engizý kerek. Buǵan deıin kúzet te alynyp tastalǵan edi, ony áreń degende qaıtardyq. Mundaı nysan memleket qorǵaýynda bolýǵa tıis.
— Qundy materıaldardy qaıdan alasyzdar?
— Arhıv qujattaryn tolyqtyrý kózderi bar. Mysaly, teatrlar, joǵary oqý oryndary, bankter sııaqty 144 mekemeden vedomstvolyq arhıvte saqtalǵan qujattar ǵylymı-tehnıkalyq óńdeýden ótken soń ortalyq arhıvke qabyldanady. Aldaǵy ýaqytta jańa arhıv qoımasyn salý josparda bar.
