Ult teatry el ishindegi daryndy azamattardan quryldy – ónertanýshy
QYZYLORDA. KAZINFORM – Ult teatrynyń irgetasy osydan bir ǵasyr buryn Syr óńirinde qalandy. Qazaq óneriniń qarashańyraǵy sanalatyn M.Áýezov atyndaǵy qazaq memlekettik akademııalyq drama teatry sol kezdegi el astanasy Qyzylordada shymyldyǵyn túrgen edi.
Óner ordasynyń alǵashqy quramy, júrip ótken joly, shyǵarmashylyq áleýeti jóninde Kazinform tilshisine ónertaný ǵylymynyń kandıdaty, teatrtanýshy, M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty teatr jáne kıno bóliminiń meńgerýshisi Amankeldi Muqan aıtyp berdi.
1925 jyly sáýirde Aqmeshitte, ıaǵnı qazirgi Qyzylordada ótken Qyrǵyz (Qazaq) AKSR keńesteriniń V sezinde «Halyq aǵartýdyń kezekti máseleleri jóninde» arnaıy qarar qabyldandy. Qararda ult teatryn qurý máselesi de qamtyldy. «Qazaqtyń ulttyq teatryn qurý jedeldetilsin» degen sheshim jeke tarmaqta jazylǵanymen onyń oryndalýy kúzge deıin sozyldy.
- Teatrtanýshylar qazaq teatry óziniń bastaýyn Orynbordan da emes, Qyzylordadan da emes, Semeı qalasynan alatynyn aıtyp júr. 1915 jyly 13 aqpanda osyndaǵy kópester jınalatyn úıde «Shyǵys keshi» atty oıyn-saýyq keshi ótedi. Kelýshiler aqyndar aıtysy, sán kórsetilimi, án keshimen qatar Birjan men Saranyń aıtysyn tamashalaıdy. Orynbor Qazaq avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan tusta teatr qurý týraly bastamany Ahmet Baıtursynov, Sáken Seıfýllın sııaqty ult zııalylary kótergen bolatyn. Biraq usynys resmı túrde júzege asyrylǵan joq. Sebebi ol jerde orys teatry jumys istep turdy. Aktrısa, jazýshy, dramatýrg Nına Annenkova-Bernar ulttyq dastan negizinde 1908 jyly «Beket» atty drama jazyp, keıin ony sahnaǵa shyǵardy. Bul ult teatrynyń alǵashqy baspaldaǵy edi. Pesanyń bir buryshynda avtor Sáken Seıfýllın men Ahmet Baıtursynovqa erekshe alǵys bildirgen. Qazaq teatryn qurýdaǵy alǵashqy qadamy úshin Nına Annenkova-Bernarǵa «Qazaq respýblıkasynyń halyq aktrısasy» degen qurmetti ataq berildi, - dedi ónertanýshy.
Qyzylorda qalasynda tuńǵysh kásibı ult teatrynyń uıymdastyrylýy elimizdiń mádenı tarıhynda máni zor oqıǵaǵa aınaldy. Degenmen, tarıhshylar onyń ashylǵan kúni men alǵashqy sahnalanǵan qoıylymy týraly túrli derekti alǵa tartady.
- 1925 jyly Úkimet qaýlysy shyqqanymen daıyn kadr bolmaǵasyn sol jyldyń qazan, qarasha aılarynda «Eńbekshi qazaq» gazetine el astanasy Qyzylordaǵa jan-jaqtan eldiń aýzynda júrgen ónerpazdardy jınaý týraly habarlama jarııalanady. Sodan olar Qyzylordaǵa jınalyp, kúz, qys boıy daıyndalyp, 1926 jyldyń 13 qańtarynda ult teatry alǵashqy qoıylymymen shymyldyǵyn ashty. Bul qazaq teatrynyń resmı dúnıege kelgen kúni bolyp esepteledi. Keıbir derek kózderinde teatr shymyldyǵy jazýshy Muhtar Áýezovtiń «Eńlik-Kebegimen» ashylǵany keltirilgen. Onyń ishinde pesanyń «Bıler soty» atty úshinshi aktisi kórsetilip, ekinshi bóliginde kontsert berilgen. 1975 jyly jaryq kórgen «Qazaq teatrynyń tarıhy» atty akademııalyq jınaqta osylaı jazylypty. Uzaq ýaqytqa sozylatyn drama, tragedııany kórip úırenbegen jurt teatrǵa kontsert tyńdaý úshin keledi eken. Biraq táýelsizdik alǵannan keıin resmı derekter qaıtadan qaralyp, óńdeldi. Soǵan sáıkes alǵash ret «Eńlik-Kebek» pesasy sahnalanǵanymen teatrdyń resmı ashylýyn Qoshke (Qoshmuhambet) Kemeńgerulynyń «Altyn saqına» pesasymen baılanystyramyz. Soǵan qaramastan bul ekeýi qazaq teatrynyń shymyldyqashar spektaklderi bolǵanyn aıtýǵa tıispiz, - dedi Amankeldi Muqan.
Ult teatryna áýelgide dıplomy bar mamandardy tartýǵa ýaqyt ta, materıaldyq múmkindik te bolǵan joq.
- Sondyqtan jas daryndardy Máskeýge jiberip oqytyp, solardyń kúshimen kásibı teatr quryldy. «El ishi – óner kenishi» degendeı, teatrdyń bastaýynda el arasynan shyqqan kásibı emes ónerpazdar turdy. Olar úırene júrip, ózin damytty. Rejısser Qanabek Baıseıitovtiń bul týraly «Biz - halyq konservatorııasynyń túlegimiz» degen sózi bar. Olardyń kezeńin biz «alyptar toby» deımiz. Arada eki jyl ótkesin astana Almatyǵa aýysyp, qalaǵa gastroldik saparmen kelgen ujym keıin osynda ornyǵyp qaldy. 1929 jyly túbegeıli kóship kelip, jumysyn jalǵastyrdy. Teatr quramyna Sháken Aımanov, Qapan Badyrov jáne taǵy basqa qosymsha akterler, Abaı atyndaǵy pedagogıkalyq ýnıversıtettiń kórkemónerpazdar úıirmesinde kóringen talanttar tartyldy. Arnaıy ǵımarat salý múmkindigi bolmaǵan soń shyǵarmashylyq ujym jaldaýǵa yńǵaıly úı-jaılarda jumys istedi, - dedi teatrtanýshy.
Teatrdyń alǵashqy quramynda kim bolǵany da qyzyq. Ónertanýshy atap ótkendeı, Halyq aǵartý komıssary bolǵan Smaǵul Sádýaqasov talantymen tanylǵan Jumat Shanın, Qalıbek Qýanyshbaev, Serke Qojamqulov, Elýbaı Ómirzaqov, Isa Baızaqov, Ámire Qashaýbaev sııaqty ónerpazdardy shaqyrýdy usynypty.
- Qara kúshimen tanylǵan Qajymuqan da qazaq teatrynyń trýppasyna alǵashqy akterlerdiń biri retinde shaqyrylǵan. Ony tsırkte óner kórsetken sportshy deýge bolady. Adamnyń kúshi jetpeıtin trıýkterdi oryndaýymen tanyldy. Teatrdyń alǵashqy rejısserleri Serke Qojamqulov, Qurmanbek Jandarbekov boldy. Ekeýi de tegin adam emes. Biraq kásibı mamandyǵy bolmaǵan soń qal-qadirinshe rejısserlik jasap, spektaklderdi usyndy. Qazaq teatry trýppasynyń jumysy tek Jumat Shanın kelgennen keıin jandanǵany aıtylady. Negizgi másele qyzdardyń teatrǵa kelmeýi boldy. Ol kezde qyzdarǵa sahnada óner kórsetýge ruqsat berilmeıtin ári bul áli úrdiske aınalmaǵan edi. Akterler jubaılaryn teatrǵa aktrısa retinde tartyp, sonyń nátıjesinde otbasymen osy teatrdyń múshesine aınaldy, - dedi ol.
Bastapqyda shyǵarmashylyq erkindik bolǵan. Biraq ıdeologııa qyspaǵy kúsheıip, ulttyq taqyrypqa, halyqtyq folklor, jyr-qıssa, batyrlyq, mahabbat dastandaryna shekteý qoıyldy.
- Repertýarǵa jańa ómirdi jyrlaý, jumysshy men sharýa, revolıýtsııa taqyryby ózek bolady. Tóńkeris taqyryby basty orynǵa shyǵyp, klassıka shetke yǵysty. Orys klassıkasyna kóbirek oryn berildi. Orys mamandary kóptep keldi. Almatyda mádenı onkúndik ótip, bul asharshylyqtan keıin eldiń mádenıeti men eńsesin kóterýge yqpal etti. Mýzykalyq teatr qurylǵasyn ánshilik qabileti zor Kúlásh Baıseıitova, Qanabek Baıseıitov, Qurmanbek Jandarbekov, Elýbaı Ómirzaqov, Ámire Qashaýbaevtar sonda aýysady. Osyǵan baılanysty jazýshy Ǵabıt Músirepov «Mýzykalyq teatr ashamyz dep ult teatry úninen aıyrylyp qaldy» degen eken. Kásibı teatr Almatyǵa kelgesin jaǵdaıy jaqsardy. Dramalyq teatr retinde dramaǵa mán berdi. Teatrǵa Muhtar Áýezov esiminiń berilýi tegin emes. Jazýshy túrmeden bosap shyqqasyn basqa esh jer jumysqa almaı, ádebıet bóliminiń meńgerýshisi bolyp teatrǵa jumysqa ornalasady. Kóp eńbek sińirdi. Qazaq teatrynyń bıikke kóterilýine áser etti. Shekspırdiń «Asaýǵa tusaýy» keremet qoıylǵany sondaı, 30 jylǵa jýyq ýaqyt boıy sahnadan túsken joq. Teatr ǵımaraty ótken ǵasyrdyń 80-jyldarynyń basynda jańa ǵımaratqa kóshti, - dedi Amankeldi Muqan.
Buǵan deıin biz Muhtar Áýezov atyndaǵy Qazaq ulttyq akademııalyq drama teatryn jóndeý jumystary 2026 jylǵa deıin aıaqtalatynyn jazǵanbyz.
Osyǵan deıin Áýezov teatryn jańartý jumystary qashan aıaqtalatyny týraly jazdyq.