Úlken synaq: Orta derjavalar álemde beıbitshilik ornata ala ma
16-17 qazan kúni Astanada birinshi Astana Think Tank Forum 2024 ótti. Orta derjavalar turǵysynan jahandyq júıeniń máselelerin qozǵaǵan eki kúndik jıynǵa álemniń 22 elinen 45 sarapshy kelip, oılaryn ortaǵa salyp, qajet jerinde pikirtalas júrgizdi. «Ózgermeli álemdik tártiptegi orta derjavalar: qaýipsizdik, turaqtylyq jáne ornyqty damýdy nyǵaıtý» taqyrybyn negizge alǵan basqosýda ne aıtyldy? Forýmnyń mańyzdy tustaryn Kazinform tilshisiniń sholýynan oqyńyz.
Jahandaǵy orta derjavalar róli
Forým aldymen orta derjavalar dıplomatııasynyń negizderine arnalǵan sessııadan bastaldy. AQSh-taǵy Borderless Consulting Group kompanııasynyń basqarýshy dırektory Charlz Maklın moderator bolǵan jıynǵa qatysýshylar jahandyq landshafttaǵy orta derjavalardyń strategııalyq jáne dıplomatııalyq rólin talqylady.
Qazaqstan Syrtqy ister mınıstriniń birinshi orynbasary Aqan Rahmetýllın sóz sóılep, elimizdiń ustanymdary ózgermeıtinin málimdedi.
– Álemdegi geosaıası týrbýlenttilikke qaramastan, bizdiń syrtqy saıası ustanymdarymyz ózgerissiz qalady. Biz kópvektorly saıasat, tepe-teńdik, pragmatızm jáne ulttyq múddeni qorǵaýdyń negizgi qaǵıdattaryn ustanamyz», – dedi ol.
Óz kezeginde Indonezııanyń Syrtqy saıasat qoǵamdastyǵynyń tóraǵasy Dıno Pattı Djalal «Orta derjava» uǵymy eki ólshemdi qamtıtynyn baıan etti.
– Birinshisi, áleýeti. Bul ólshem aýmaqtyq jáne demografııalyq, saıası-dıplomatııalyq, ekonomıkalyq, aımaqtyq jáne jahandyq faktorlarǵa baılanysty. Ekinshi ólshem – teńgerimdi, qalypty pozıtsııa. Máselen, Qazaqstan búginde burynǵy kezben salystyrǵanda barynsha orta derjavaǵa aınaldy, oǵan áleýetiniń artýy men álemdik tártiptiń qalyptasýyna yqpal etýge múmkindik beretin strategııalyq teńgerimdi ustanymy yqpal etti, – dep atap ótti spıker.
Al AQSh-taǵy Fletcher mektebiniń Halyqaralyq quqyq jáne basqarý ortalyǵynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Djoshýa Lınkolnnyń aıtýynsha, qazir orta derjavalar úshin halyqaralyq arenadaǵy rólin nyǵaıtýǵa naqty múmkindik bar. Bul tıptegi elder qaýipsizdik júıesin qoldaýǵa birdeı múddeli, óıtkeni turaqtylyq máselesi osy elderdiń DNQ-synda baryn jetkizdi.
Frantsııadaǵy Monten ınstıtýtynyń Geosaıasat boıynsha arnaıy keńesshisi Mıshel Dıýklo óz sózinde orta derjavalardyń mańyzdylyǵy artyp kele jatqanyn aıtty.
– Bolashaqta beıbitshilik ornatý jáne jaǵdaıdy turaqtandyrý múmkindigi orta derjavalar úshin úlken synaq. Búginde olar úshin biryńǵaı platforma joq. Mysaly, Qaýipsizdik Keńesin reformalaý máseleleri meniń elimdi de, basqa memleketterdi de erekshe qyzyqtyrady. Biraq orta derjavalar úshin biryńǵaı platforma bolmasa, jumys isteý qıynǵa soǵady, – dedi sarapshy.
Álem elderi beıbit qarym-qatynasqa beıimdi me?
Kezekti mańyzdy sessııa «Atlant muhıtynan Tynyq muhıtyna deıingi keńistikti qamtıtyn jańa dáýirdi paıymdaý» dep ataldy. Bloomberg-tiń burynǵy jýrnalısi Sharlotta Kan eń aldymen spıkerlerge «jahan mýltıpolıarlyq álemge jyljyp bara ma?» degen saýal qoıdy.
Qytaı memlekettik keńesiniń Eýropa jáne Azııa áleýmettik damý ınstıtýtyna qarasty zertteý ortalyǵynyń dırektory Lı ıÝntsıýan pikirinshe, álemge beıbitshilik kózqarasy áli de jetispeıdi.
– Basty suraq – biz táýelsiz syrtqy saıasatpen aınalysyp jatyrmyz ba? Meniń baıqaıtynym, Eýropa elderi táýelsiz syrtqy saıasatta álsiz kórinýde. Qazaqstanda syrtqy saıasattyń táýelsizdigi bar dep aıta alamyn. Qazir álem elderi bir ǵana maqsat – beıbit qarym-qatynasqa bet alǵany jón, – dedi ol.
Áriptesiniń sózin Úndistandaǵy Manohara qorǵanys zertteýleri jáne taldaý ınstıtýtynyń bas dırektory Sýdjan Chınoı da qoldady.
– Rasynda kóppolıarly álemde ómir súrip jatyrmyz. AQSh – iri derjava, Qytaı – óńirge yqpaldy derjava. Al orta derjavalar beıtarap pozıtsııa ustanyp keledi. Keıingi jyldary BUU uıymy kóp máselege baılanysty naqty sheshim qabyldamaı otyr. Máselen, ıadrolyq qarý jaıy áli ózekti. «Úlken jıyrmalyq», «Úlken jetilik» sekildi birlestikter quryldy. Qandaı da uıym bolmasyn, biz erikti túrde bolashaq máselesine oralýymyz kerek, – deıdi sarapshy.
Jıynda kútpegen pikir aıtýshylar da kezdesti. Mysaly, Djordj Vashıngton ýnıversıtetiniń ǵylymı qyzmetkeri Zoltan Feherdiń pikirinshe, sýper iri derjavalar kóbeıgen saıyn, orta derjavalarǵa keńistik azaıady.
– Orta derjavalardy baǵyt tańdaý týraly saýal mazalaıdy. Sondyqtan jahandyq basqarý máselesi bar. ıAǵnı, AQSh pen Qytaı sekildi alpaýyttardyń básekelestigi janjalǵa qurylmaýy qajet. Sýper iri derjava ataný úshin belgili bir memlekettiń saıasaty, áskerı qýaty jáne ekonomıkasy sekildi mańyzdy úsh salasy jaqsy damyǵany jón. Kórip otyrǵanymyzdaı, kóptegen elder bul úsh baǵytty birdeı qamtı almaı jatyr, – dedi spıker.
Erekshe tapsyrmalar jónindegi qazaqstandyq elshi Asqar Tájıevtiń oıynsha, elder pikir almasýǵa daǵdylanǵany mańyzdy, sondyqtan kózqarastar kelispeı jatsa – tańǵalarlyq dúnıe emes.
– Álem elderinde azyq-túlik, sý, energııa qaýipsizdigine baılanysty problema bar. Adam qundylyqtary saıası sheshimderge baılanysty ekenin eske salǵym keledi. Árıne, meniń pikirim tosyn kórinýi múmkin. Alaıda keleshekte jasandy ıntellekt te ózinshe bir iri derjavaǵa aınalyp, mańyzdy salalardyń bárine denden enedi, – dedi ol.
Energetıkalyq protsester qalaı júrip jatyr?
Forýmda energetıka jaıy aıtylmaı qalmady. «Turaqtylyqty qamtamasyz etý: energetıkalyq tepe-teńdik» taqyrybyndaǵy sessııany AQSh-taǵy S&P Global Commodity Insights vıtse-prezıdenti Mettıý Dj.Sadjers júrgizip, spıkerlerdi barynsha ashýǵa tyrysqanyn baıqadyq.
Osy tusta moderator energııa jóninde sóz qozǵalǵanyn eskere otyryp, «jasyl energııadan ne tańǵajaıyp kúte alamyz?» degen saýal qoıǵan bolatyn. Amerıkalyq Kaspıı saıasat ortalyǵynyń bas dırektory Efgan Nıftı taqyrypqa qatysty birneshe alańdaýshylyq baryn jasyrmady.
– Bárinen buryn «energetıkalyq protsester tejele me?» dep suraq qoıǵym keledi. Óıtkeni álemde qazba otyn qory azaıýda. Endi adamzatqa mańyzdysy – jasyl energııa. Ony damytý adamzatqa ortaq jaýapkershilik júkteıdi. Energetıkalyq protsesterdiń kesheýildep damyp jatqanyna geosaıası jaǵdaılardyń áseri bar. Afrıka qurylyǵynda 6 mln adam energııaǵa qol jetkize almaı otyr. Energetıkalyq qaýipsizdikke Ortalyq Azııa men Kavkaz elderi kóp úles qosa alady. elestetip kórińizder, álemde bir kún otyn tasymaldaý keshikse, kúrdeli másele týyndaıdy. Kaspıı gazy erekshe ról atqaryp tur, Ortalyq Azııa ınvestıtsııalyq turǵyda tartymdy ekeni daýsyz, – dedi.
Álemde elektromobılder kóbeıgen saıyn, mysqa qajettilik te toqtaýsyz artady. Endigi másele mys óndirisine baılanysty bolmaq. Energetıkalyq protsesterde metall róli týraly «Qazaqmys» korparatsııasy Syrtqy baılanystar jáne ESG departamentiniń dırektory Telman Shýrıev aıtty.
– Negizinen «Qazaqmys» mystan bólek, altyn, kúmis, dástúrli kómir óndirisimen aınalysady. Árıne, energııa salasynyń damýy mys óndirisine baılanysty ekenin bilemiz. Biraq óndiristi arttyrýda máseleler bar. Ónimdiliktiń artýyna qosymsha salyqtar kózdeledi, buǵan qosa mys óndirisi ekologııaǵa keri áser eteninin eske salamyn. Áıtpese biz mlrd-taǵan dollarǵa tatıtyn óndiristi kózdegimiz keledi, – dedi ol.
AQSh-taǵy Halyqaralyq salyq jáne ınvestıtsııalar ortalyǵy, «Energetıka, ósý jáne qaýipsizdik» baǵdarlamasynyń basqarýshy dırektory Arıel Koen bul máselede Qazaqstannyń bastamalaryn qoldaıtynyn jetkizdi.
– Qazaqstannyń shıkizatqa kelgende joly boldy deı alamyz. Іri munaı qorlary bar, óndiriske baılanysty saıası kózqaras qalyptasqan. Geologtar Qazaqstandaǵy eski taýlarda baǵaly metaldardyń qory bar ekenin aıtýda. Batys Eýropa men AQSh erekshe qyzyǵýshylyq tanytyp otyr. Alaıda Qazaqstan jaǵymdy ınvestıtsııalyq orta qalyptastyryp, jetkizýshi el retinde saqtyqpen jumys istegeni abzal.
Taıaýda Qazaqstan bıligi AES salý týraly sheshim qabyldady. Bul – óte úlken táýekel. Qasym-Jomart Toqaev arnaýly konsortsıým qurylatynyn baıan etipti. Kózqarasy maǵan unady. Endi el tapqan tabysyn neǵurlym ınfraqurylymdy damytýǵa jumsaǵany jón, – dep tolyqtyrdy sarapshy.
KAZENERGY Qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Maǵzum Myrzaǵalıevtyń aıtýynsha, munaı men gaz aldaǵy ýaqytta da ózektiligin joımaıdy. Ári metall ónimderin osy qatarǵa jatqyza alamyz.
– 2060 jylǵa metall óndirisiniń tabysy trln dollarǵa jetýi múmkin. Biraq tehnologııa jyldam damýda. Mysaly, osydan 25 jyl buryn qazirgideı ómir súremiz dep oıladyq pa? Sondyqtan alda naqty ne bolaryn boljaý qıyn, – dep túıindedi.
Qazaqstan Prezıdenti BUU-ny qoldaýǵa shaqyrdy
Forýmnyń ekinshi kúni Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń qatysýymen plenarlyq sessııadan bastaldy. Prezıdent Astana halyqaralyq forýmynyń aıasynda qurylǵan bul dıalog alańy neǵurlym ózekti jahandyq jáne óńirlik máseleler boıynsha ıdeıalarmen almasý úshin qyzmet etetinin atap ótti.
Memleket basshysy beıbitshiliktiń polıarızatsııasy kúsheıip, kópjaqty halyqaralyq ınstıtýttardyń bedeli álsiregen saıyn orta derjavalardyń róli artyp keledi dep sanaıdy.
– Іri derjavalar baqtalastyqqa boı aldyryp, bir mámilege kele almaı jatqan kezde, daý-damaıdy retteýge orta derjavalar jıi dáneker bolady. Osylaısha olar jahandyq yntymaqtastyqtyń irgesi shaıqalmaýyna yqpal etedi, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Buǵan qosa Qazaqstan kóp jyldar boıy halyqaralyq qoǵamdastyqtyń bedeldi múshesi retinde óz mıssııasyn júzege asyryp kele jatqany aıtyldy. Bul rette Memleket basshysy forýmǵa qatysýshylardyń suraqtaryna jaýap berdi. Plenarlyq otyrystyń moderatory, Berlin Global Dialogue tóraǵasy Lars-Hendrık Reller Memleket basshysynan Qazaqstannyń óńirde qandaı ról atqaratynyn, aımaqtyq yntymaqtastyq arqyly orta derjavalardyń ustanymdaryn tıimdirek paıdalaný turǵysynan qandaı problemalar bar ekenin surady.
– Biz yntymaqtastyqty tereńdetken saıyn, Qazaqstan men Ortalyq Azııanyń basqa da elderiniń múddeleri úshin jaqsy bolmaq. Qazirgi jaǵdaıdy on jyl burynǵy ahýalmen salystyrýǵa kelmeıdi, múlde ózgeshe. Búginde biz belsendi yntymaqtastyqty damytyp kelemiz, aýqymy keń máseleler boıynsha sanqyrly baılanys ornatyldy. Ortalyq Azııa memleketteriniń basshylary jıi kezdesedi, máselelerdi birlese pysyqtaıdy. Bul basqosýlardyń nátıjesi mol. Sondyqtan meniń jaýabym aıqyn. Bizdiń saıası ustanymdarymyz strategııalyq tepe-teńdikti nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan. Menińshe, Ortalyq Azııanyń álem kartasyndaǵy orny erekshelenip keledi. Biz osy óte mańyzdy óńirdiń áleýetin nyǵaıtý úshin qoldan kelgenniń bárin jasaımyz.
Birikken Ulttar Uıymyna keletin bolsaq, men ony nyǵaıtý kerek degen senimdemin. Óıtkeni onyń ornyn basatyn uıym joq. BUU-da kóptegen kemshilik bolǵanymen, bizde basqa balama joq. Sondyqtan Qazaqstan BUU rólin nyǵaıtý boıynsha osyndaı ustanymdaǵy barlyq elmen yntymaqtasa berýge nıetti. Aımaqtyq derjavalar men orta derjavalardyń úni, eń aldymen, Qaýipsizdik Keńesinde estilýge tıis. Qaýipsizdik Keńesi de reformaǵa muqtaj. Kelesi jyly 80 jyldyǵyn atap ótetin Birikken Ulttar Uıymyna qoldaý kórsetýimiz qajet, – dep jaýap berdi Qasym-Jomart Toqaev sarapshynyń suraǵyna.
Saýda salasyndaǵy túıtkilder
Jalpy, forým saıasat taqyrybymen shektelgen joq. Máselen, kún tártibinde saýda jáne kólik dálizderi taqyryby da áńgime boldy. Kópshilik keıingi kezde qarqyn alǵan Transkaspıı dálizine ǵana emes, ár eldiń ózindik logıstıkasyna toqtalyp, taldaý júrgizip, tájirıbelerin bólisti. Sonyń biri – Grýzııadaǵy Saýda-ónerkásip palatasynyń dırektory Davıd Aptsıaýrı.
– Búgingi daǵdarys aıasynda biz pandemııanyń saldaryn eńsere almaǵanymyzdy umytpaýymyz kerek. Qazir Ýkraınada, Taıaý Shyǵysta daǵdarys bar. Ol – álemdik saıasat pen ekonomıkanyń irgeli qaǵıdattaryn túbegeıli ózgertken «polıkrızıs» dep atalatyn daǵdarystar kombınatsııasy. Ásirese kommýnıkatsııa turǵysynan soqqy berdi, bul dostyq qarym-qatynastarǵa, kólik pen qyzmettiń barlyq túrlerine qatty áser etedi. Sondyqtan biz qazir eń jaqsy sheshimderdi izdeımiz. Eki nusqa bar: jańa kún tártibin qurý, jańa modelder jasaý nemese burynǵysyn jańǵyrtý, – deıdi sarapshy.
Grýzııalyq spıkerdiń oıynsha, qazir taza kommertsııalyq jobalarǵa nazar aýdarǵan jón. Osy turǵydan alǵanda, Orta dáliz – jahandyq jáne óńirlik, usaq oıynshylar – óndirýshilerdiń, satýshylardyń jáne jetkizýshilerdiń múddelerin biriktire alady. Ońtústik jáne Ortalyq Azııa elderi qazir geosaıası jáne geoekonomıkalyq turǵydan mańyzdy bolyp otyr. Orta dáliz barǵan saıyn mańyzdy ári tıimdi bola túsýde. ıAǵnı, keleshekte Transkaspıı baǵyty mańyzyn arttyra bermek.
