Ýaqyt beldeýin aýystyrǵan kim: Ekobelsendi syn-pikirlerge jaýap berdi

ASTANA. KAZINFORM – Naýryzdyń 1-inde Qazaqstan biryńǵaı ýaqyt beldeýine kóshti jáne ýaqyt bir saǵat artqa shegerildi. Bul ózgeriske qarsy shyqqandar da barshylyq. Burynǵy ýaqyt beldeýin qaıtarý jónindegi petıtsııa 50 myń qol jınap, resmı qaraýǵa qabyldandy. Osy rette Qyzylordanyń, keıinirek tutas Qazaqstannyń saǵat beldeýin aýystyrý bastamasyn kótergen Bolat Nurqojaev agenttikke eksklıýzıvti suhbat berdi.

− Bolat myrza, ýaqyt beldeýin ózgertý týraly oı sizge qaıdan keldi? Qashannan beri oılastyryp júr edińiz?

− 2005 jyly Qazaqstanda jazǵy jáne qysqy ýaqytqa kóshý toqtatyldy jáne Qyzylorda men Qostanaı oblystarynyń ýaqyty 1 saǵat alǵa jyljydy. Sonda kún batpaı, túngi 11-ge deıin uıyqtaı almaı júrdik. Al adamǵa keshki 10-11 arasynda uıqyǵa ketýi paıdaly ekeni belgili. Bul másele Parlamentte birneshe ret kóterildi, halyq qalaýlylary durys sheshimin shyǵarar degen úmitpen júrdik. Alaıda 2013 jylǵa deıin eshteńe ózgermedi. Sol aralyqta bizdiń Qyzylorda sýıtsıd boıynsha aldyńǵy orynǵa shyǵyp ketti. Buǵan deıin sýıtsıd – adamnyń osaldyǵy dep oılaıtynmyn. Zertteı bastasam, birden «desınhronoz» shyǵa keldi, ıaǵnı adamnyń bıorıtmderiniń qalypty jumys istemeýi, gormondardyń durys bólinbeýi sýıtsıdtiń bir sebebi bolýy múmkin. Odan ári qazbalaǵanda onkologııa men dıabet shyqty, kóptegen aýrýlardyń sebebi ýaqytqa baılanysty ekeni jazylǵan.

Tipti adamnyń semizdikke ushyraýyn alaıyq, tańerteń adam óz ýaqytymen oıansa, tábet shaqyratyn grelın gormony bólinedi, úıden tamaq ishedi. Al endi májbúrli túrde, ýaqytynan erte oıanǵan balanyń mıy oıanbaǵan, qajetti gormony bólinbegen. Onyń tábeti mektepte, sabaq ortasynda ashylady da, ashanadan qýyrylǵan tamaq, gazdalǵan sýsyn alyp ishedi. Nelikten kúshi tasyp turǵan balalar energetıkalyq sýsyn ishedi? Sebebi olar aǵzasyndaǵy energııa jetispeýshiligin, uıqy jetispeýshiligin toltyrǵysy keledi. Tipti jetpegen qýatty oıynqumarlyqtan izdeýi múmkin, sebebi adam jeńiske jetkende dofamın – rahat gormony bólinedi. Bul – óte úlken másele. Al keshkisin adam aǵzasynda lıptın – toqtyq gormony bólinedi. Eger ýaqyt beldeýi durys bolmasa, keshki saǵat 9-10-ǵa deıin kún batpasa, aǵzada bul gormon bólinbeıdi. Sáıkesinshe keı adamdar tamaqqa toıyp alady, kúndizgi tamaqty qorytyp jatqan aǵzasyna salmaq salady. Munyń sońy semizdikke aparady, tipti dıabetke ulasady.

Barlyq aýrýlarǵa qatysty dálelder men ǵylymı siltemeler bar. Osynyń bárin kórgen soń, Qyzylordanyń ýaqytyn aýystyrý máselesin kóterdik. Bul shamamen 5 jyl boıy talqylandy, turǵyndarǵa basty sebepterin, ýaqyttyń aǵzaǵa áserin túsindirdik. Osylaısha 2018 jyly 21 jeltoqsanda Qyzylorda ýaqyty bir saǵat artqa shegerildi. Eń alǵashqy kúni mektepke bara jatqan balalardan: «Búgin qalaı uıyqtadyńdar?» dep suradym. «Aǵa, búgin oıatqyshsyz ózimiz uıqydan turdyq», - dep jaýap berdi. Bul neni bildiredi? Demek buǵan deıin balalardy májbúrlep uıqysynan oıatyp keldik. Jeti jylda Qyzylordanyń halqy bul ýaqytqa úırendi, erte jatyp, erte turýǵa daǵdylandy. Myna biz turǵan alleıanyń ózine adamdar tań atysymen kelip, serýendeıdi.

− Qyzylordanyń jaıy túsinikti boldy. Al tutas Qazaqstannyń ýaqytyn aýystyrýǵa ne túrtki?

− Qyzylordanyń ýaqyty aýysqanda Qostanaı ýaqyty da birge aýysýy kerek edi. Óıtkeni biz bir beldeýde ornalasqanbyz. Al Óskemen qalasy burynǵy ýaqytpen altynshy saǵattyq beldeýdiń batysynda ómir súrdi. Naqty ǵylymı derekke súıensek, bir saǵattyq beldeýdiń ózinde batysy men shyǵysyndaǵy halyqty salystyrǵanda shyǵysyndaǵy halyq kúnniń atysymen turady, batysyndaǵy halyq soǵan yńǵaılanyp, bir saǵat erte turady. Bir saǵattyq beldeýdiń ózinde dıabet, onkologııalyq, júrek-qan tamyrlary aýrýlaryna shaldyǵý faktory kóp ekeni anyqtalǵan.

«75 merıdıanda kún tas tóbede turǵanda sol jerde saǵat 12 bolady» degen qaǵıda bar. Endi 7,5 gradýstan bólsek, sol merıdıannyń eki jaǵynda – 67,30 mınýt pen 82,30 mınýt arasy bir saǵattyq ólshem bolyp sanalady. Óskemende taltús ýaqyty 11 jarymda bolýy kerek, tıisinshe Túrkistan, Qaraǵandy, Aqmola, SQO batys jaǵy 12 jarymda bolady. Beldeýlik ýaqyt degen osy. Óskemende taltús ýaqytyn 11 jarym etpesek, Túrkistanda qalaı 12 jarym bolady? Eger Óskemende taltústi 12 jarym etip qaldyrsaq, Túrkistannyń taltúsi 1 jarymǵa jyljyp ketedi.

1 naýryzǵa deıingi eski ýaqyt beldeýi ótken ǵasyrda Stalınniń tusynda engizilgen. Oǵan esh ǵylymı negiz joq, paıdasy da joq, endeshe ol ýaqytqa nege qaıta oralýymyz kerek? Reseı de 2011-2014 jyldary barlyq ýaqyt ólshemderin qoldanyp kórdi. Eń sońynda beldeýlik ýaqyttan artyǵy joq ekenin túsinip, dekrettik ýaqyttan resmı bas tartty. Kórshiles Ózbekstan besinshi saǵat beldeýinde tur. Kezinde Tashkent pen Shymkenttiń tań atýyn salystyryp kórsetkenmin. Bir ýaqytty alyp qaraǵanda Shymkentte tas qarańǵy, al Tashkentte tirshilik qaınap jatatyn. Endi Ózbekstannyń demografııasyn qarańyz, ekonomıkalyq damýyn qarańyz, jastardyń jumysqa qabiletin qarańyz. Adammen ara qatynasyn, sypaıylyǵyn qarańyz, ıaǵnı olarda óreskeldik, ashýshańdyq minez joq.

Burynǵy ýaqyt adamdardy kesh jatyp, kesh turýyna yqpal etti. Erte turǵan jaǵdaıda da tańǵy tez uıqy fazasy esebinen jetpegen uıqynyń orny toltyrylyp keldi. Balany kishkentaıynan májbúrlep, mıynan buryn ózin oıatyp alsaq, psıhıkalyq stress jasasaq, qandaı adam bolyp shyǵady? Ata-anasymen konflıktke barady, mektepte 1-2 sabaqty sińire almaı, muǵalimmen, synyptastarymen daýlasýy múmkin. Sol protsesterdiń bári keshegi kúnge deıin bizde boldy. Sondyqtan «Burynǵy ýaqyt durys edi» degen pikirdiń esh negizi joq.

− Ózińiz biletindeı, jańa ýaqytqa qarsy petıtsııa 50 myń qol jınady. Sondaǵy basty ýájderdiń biri – tań aldyndaǵy jaryqtan adamdardyń oıanyp ketýi. Buǵan ne deısiz?

− Saǵat aýyssa da, aýyspasa da adam tolyq qarańǵyda uıyqtaýy kerek, ol úshin qalyń perde satyp alý kerek. Bul – eshqandaı lobbızm emes. Adam uıqyǵa ketkende aǵzany qalpyna keltiretin basty gormon – melatonın túzile bastaıdy. Eger burynǵy dekrettik ýaqytpen túndi keshteý batatyndaı etsek, adamnyń uıqy mezgili keshke qaraı jyljıdy, ıaǵnı aǵzada melatonın gormony durys bólinbeıdi. Mysaly, shyrt uıqyda kózińizge jaryq tússe, melatonın sekretsııasy kúrt úzilip, ornyna stress gormony «kortızol» bólinedi de, demalýdyń ornyna stress alyp turasyz. Sondyqtan uıqy qanbaıdy. Uıyqtardan 1-2 saǵat buryn kózge jaryq túspeýi kerek, smartfon qaramaý kerek. M. Ýolkerdiń «Zachem my spım» degen kitabyn oqyp kórińiz, onda uıqysy qanbaǵan adamdarda altrýızm tómendeıtini, bir-birine janashyrlyǵy azaıatyny jazylǵan. Kreatıv pen jańasha oılaý azaıady. Biz tabıǵı ýaqytty paıladanbaı, jasandy ýaqytpen qanshama ǵalymnan, kreatıvti ıdeıadan aıyrylyp jatyrmyz? Ekonomıkamyz qansha paıdany joǵaltty? Dıabet, rak syndy aýrýlar kóbeıdi me, qaraý kerek.

Ekinshi másele – balalardyń jaryqpen lastaný faktory. Kóptegen úıde aq tústi neon sham janyp turady, bul keńsege arnalǵan shamdar, ony jumsaqtaý sarǵysh shamǵa aýystyrý qajet. Aýrýhanalardyń ózi appaq sham jaǵady, terezesinde jalıýzı joq, kóshedegi sham kózge túsedi. Turǵyn úılerdiń qasbeti de projektormen jaryqtanatyn boldy. Qalalardyń jaryqtanýyna qarańyz, munyń bári bıologııalyq rıtmderdi buzý arqyly aǵzaǵa keri áserin tıgizedi. 15 sekýnd jaryqtyń ózi melatonındi úzip jiberedi. Jaryqpen lastaný jáne saǵattyq beldeýdiń aýysýy bir-birimen tyǵyz baılanysty.

Sondyqtan, tańerteń jaryqqa oıanatyndar, birinshi kezekte bólmesin qarańǵylaýy kerek, únemi bir ýaqytta turyp, bir ýaqytta jatýǵa daǵdylanýy qajet. Sonda aǵza rıtmi ornyna kelip, densaýlyq túzele bastaǵanyn birden kóresiz. Qyzylordada uıqysyn rettep, dıabetten aıyqqan adamdar bar.

Bizdi 5 medıtsına ınstıtýty qoldady, onyń ishinde Onkologııa-radıologııa ınstıtýty qoldaý kórsetti. Sebebi, ol mamandar qazirgi ǵylymı jańalyqtardan habardar. Al petıtsııa jazyp, 50 myń qol jınaǵandar bul aspektilerdi bilmeıdi. «Barlyq 20 mln adamnyń pikiri nege eskerilmedi?» dep aıtylyp júr. Mysaly, balalardyń pikirin qalaı suraımyz, elimizdiń 30 paıyzy – jasóspirimder men balalar. Olardyń múddesin kim eskeredi? Dáriger em taǵaıyndaýda, ota jasaýda naýqastyń pikirin suraýy qajet pe? Sondyqtan bul da – densaýlyqqa tikeleı qatysy bar, kópshiliktiń emes, mamandardyń sheshimin qajet etetin taqyryp.

Taǵy bir tanymal adam «Túngi úshte tań atyp ketetin boldy. Bul meniń ádette uıqyǵa jatatyn ýaqytym» dep jazypty. Endi balalardyń rejımin soǵan yńǵaılaýymyz kerek pe? «Meniń balam keshki 10-da uıyqtap qalady, al men 12-ge deıin júrgim keledi» deıtinder bar. Ne degen ózimshildik?! Biz ne úshin ómir súrip jatyrmyz? Bizdiń keleshegimiz bala emes pe? Balanyń densaýlyǵynan artyq ne bar?

− Medıtsına, bıologııa boıynsha sizdiń arnaıy bilimińiz bar ma? Kásipker bolsańyz, jyldar boıǵy zertteýler sizdiń qarajatyńyzǵa jasaldy ma?

− Jasyrary joq, meniń mamandyǵym qurylysshy, qazir kásipkermin. Hronobıologııa salasyn zerttegenime 13 jyldan asyp ketti. Ámir Qýat, Sultan Tóleýhanov, Olga Shestakova, Tatıana Goncharova sekildi tájirıbeli ǵalymdarmen kóp pikirlestim. Solardyń shaqyrýymen QazUÝ-da qysqa kýrstan óttim. Bul kýrs maǵan óte paıdaly boldy, kóptegen eńbektermen tanystym. Máselen, 1995 jyly Hanısa Sátpaeva jazyp ketken «Adam fızıologııasy» kitabynda «Búgingi medıtsınanyń bolashaǵy – saý adamnyń gıgıenasy men profılaktıkalyq jaǵdaıyn jasaý. Osy rette barlyq medıtsınalyq sheshim shyǵarýda bıologııalyq rıtmder eskerilýi kerek» dep tur. Bıologııalyq rıtmderdi eskerý degenimiz – árbir emniń, árbir dáriniń, tipti ota jasaýdyń óz ýaqyty bar. Al eger ýaqyt aýysyp ketse, saǵat 8-de beriletin dári 6-da berilse, onyń paıdasy bolmaıdy.

Qarajat týraly óte oryndy suraq qoıdyńyz, qazir áleýmettik jelide dárigerler aqshaǵa satyldy degen qaýesetter júr. Jańa esimi atalǵan ǵalymdar taza entýzıazmmen jumys istedi, bul úshin bir tıyn alǵan joq. Men ózim Astanaǵa, Óskemenge óz qarajatyma saparladym, kásipker bolǵasyn shamam jetti. Mundaǵy basty áńgime – balalardyń, tutas Qazaqstan halqynyń densaýlyǵy. Barlyq faktorlardyń nege ákep soǵatynyn bile tura, kóre tura, qalaı úndemeı qarap otyraıyn? Sondyqtan bul máselede aıanyp qalǵan joqpyn, eshteńege ókinbeımin, bul sheshimniń durystyǵyna tolyq senimdimin.

Men qazir Dúnıejúzilik tabıǵı ýaqytty qoldaýshylar alıansynyń múshesimin. Ol jerde Amerıka, Eýropa, Aýstralııanyń ókilderi bar. Qazir qandaı da bir sebepterge baılanysty ýaqytyn ózgertken barlyq elder durys ýaqyt beldeýine oralý máselesin kóterip jatyr. Mysaly, Eýroparlament 2018 jyly jazǵy ýaqytqa kóshirýden bas tartty. 2018 jyly fızıologııa boıynsha Nobel syılyǵyn alǵan ǵalymdar bar. Bul saladaǵy zertteýler kóbeımese, azaıǵan joq. Árıne, «ǵalym emessiń», «medıtsına mamany emessiń» degen syn kóp aıtylady. Byltyr 5 ınstıtýttyń ǵalymdarymen kezdestim, 13 jyl boıy osy taqyrypty zerttedim, kún saıyn kóptegen aqparatty aqtaramyn. Maman dep kimdi aıtamyz? Tek qana dıplomy bar adam ba, álde sol salany tolyq biletin adam ba? Ózimdi sol ǵalymdardyń deńgeıine teńestirgenim emes, biraq kezinde «Jer Kúndi aınalady» degen Galıleıdi de sottaǵan. Inkvızıtsııanyń zamany emes, áıtpese meni de ýaqyt beldeýin keri qaıtarǵanym úshin sottaǵysy kep júrgender barshylyq (kúledi).

− Qazaqstanda ýaqyt beldeýimen aınalysatyn uıym bar ma?

− Ýaqyt beldeýin aýystyrarda vedomstvoaralyq top quryldy, sol top áli bar. Petıtsııaǵa 50 myń qol jınaldy jáne ol jaqyn arada qaralady. Menińshe, eń keminde Premer-Mınıstr orynbasarynyń tóraǵalyǵymen top qurylyp, túrli salanyń ǵalymdary bas qosýy kerek. Sebebi, zań boıynsha, bir mınıstr ekinshi mınıstrge tapsyrma bere almaıdy. Medıtsına salasynyń mamandary áli kúnge deıin bul taqyryptan alshaq otyr. Pedagogter, mektep dırektorlarynyń bári qystyń kúni balalardyń sabaqqa keshigip baratynyn, uıqysy qanbaıtynyn jaqsy biledi. Biraq eshqaısysy bul máseleni kótermeıdi. Jalpy, ýaqyt beldeýin aýystyrý – medıtsınanyń máselesi. Al medıtsına máselesi halyqqa saýalnama jasaý arqyly sheshilmeıdi. Sondyqtan mundaı qarsylyqtyń bolaryn bildik, biraq absýrd dep esepteımiz.